Dịch Cái Chết Đen (Black Death) từng tàn phá châu Âu thời Trung Cổ, gây tử vong cho khoảng một phần ba dân số. Ngày nay, chúng ta biết căn bệnh này do vi khuẩn Yersinia pestis gây ra, lây lan qua bọ chét và chuột – những loài vật rất phổ biến trong môi trường sống lúc bấy giờ. Tuy nhiên, vào thời điểm đó, con người hoàn toàn mù tịt về nguyên nhân cũng như phương pháp điều trị. Họ dựa vào y học thảo dược, các lý thuyết y học cổ đại và cả các niềm tin tôn giáo để tìm cách cứu chữa. Kết quả là có những phương pháp nghe có vẻ hữu lý – nhưng cũng không ít cách chỉ khiến bệnh nhân khổ sở hơn.
Bài viết này tổng hợp 10 phương pháp chữa trị kỳ lạ, từ việc dùng leeches (đỉa), bột sừng kỳ lân (unicorn horn) đến đốt lửa bao quanh, để thấy một giai đoạn lịch sử đầy tuyệt vọng và cả những tia hy vọng mong manh trong việc đối phó với Cái Chết Đen. Chúng ta sẽ lần lượt tìm hiểu lý do vì sao mỗi “cách chữa” được lựa chọn, và liệu chúng có cơ sở khoa học nào hay không.
Giấm
Vào thời kỳ dịch Cái Chết Đen, giấm được xem như một biện pháp phòng ngừa và chữa trị quan trọng. Giấm thời cổ đại được đánh giá cao nhờ đặc tính khử trùng. Trong truyền thuyết, có câu chuyện về bốn tên trộm (four thieves) chuyên cướp của những nạn nhân đã qua đời hoặc hấp hối vì dịch bệnh. Điểm đặc biệt là chúng không hề mắc bệnh, và người đời tin rằng bí quyết nằm ở hỗn hợp giấm pha với tỏi cùng các loại thảo mộc, gia vị kháng khuẩn khác.
Lý do giấm được ưa chuộng:
- Giấm có tính axit, giúp ức chế một phần sự phát triển của vi khuẩn.
- Tỏi và nhiều loại thảo mộc có khả năng kháng khuẩn, kháng viêm, đồng thời đuổi côn trùng.
- Phương pháp này còn được coi là “bùa hộ mệnh” cho những ai phải tiếp xúc với người bệnh hoặc xác chết.
Trên thực tế, xoa giấm lên cơ thể hay pha nó với các thành phần khác không đủ sức diệt tận gốc vi khuẩn Yersinia pestis. Tuy nhiên, trong hoàn cảnh thiếu thốn kiến thức khoa học và điều kiện vệ sinh nghèo nàn, việc lau rửa cơ thể bằng dung dịch giấm-tỏi-thảo mộc phần nào giúp người thời đó hạn chế vi khuẩn và bọ chét – vốn là nguồn lây nhiễm chính. Điều này giải thích vì sao người dân Trung Cổ vẫn tin tưởng tuyệt đối vào phương thuốc “Four Thieves Vinegar”.
Hành tây
Bên cạnh giấm, hành tây cũng là một “phương thuốc” được tin cậy để chữa Cái Chết Đen, xuất phát từ quan niệm thời Trung Cổ về miasma (khí độc). Người ta tin rằng hơi độc hoặc mùi hôi thối trong không khí (miasma) là nguyên nhân khiến con người hít phải và nhiễm bệnh. Việc thái nhỏ, đập dập hoặc cắt đôi củ hành và đặt chúng trong phòng, thậm chí sát lên da, được cho là có thể hút “khí độc” ra khỏi cơ thể.
Cách áp dụng phổ biến:
- Chà xát trực tiếp miếng hành tây lên các vết sưng mủ (buboes).
- Đặt hành tây ở mọi góc nhà để hấp thụ miasma.
- Ăn hoặc hít hơi hành để “bảo vệ” đường hô hấp.
Dù ngày nay chúng ta biết việc dùng hành tây không hề diệt được vi khuẩn gây ra Dịch Cái Chết Đen, song quan sát của người xưa về tầm quan trọng của hô hấp không phải là vô căn cứ. Họ nhận ra rằng có một dạng bệnh lây qua không khí (thể phổi – pneumonic plague), truyền từ người bệnh sang người lành qua ho và hắt hơi. Sự xuất hiện của hành tây lúc bấy giờ như một nỗ lực “lọc khí”, dù về mặt khoa học thì không mang lại hiệu quả thực sự.
Trích máu
Trong y học Trung Cổ, lý thuyết Tứ Dịch (bốn “humors”) của Galen (thế kỷ 2) có sức ảnh hưởng sâu đậm. Galen cho rằng cơ thể con người chứa bốn dịch thể: máu, đờm, mật vàng và mật đen, và bệnh tật xuất hiện khi bốn dịch thể này mất cân bằng. Để lập lại cân bằng, người ta thực hiện phương pháp trích máu (blood-letting).
Cách thực hiện:
- Dùng lưỡi dao chuyên dụng (fleam) rạch tĩnh mạch ở tay hoặc cổ, để máu chảy vào chén.
- Dùng đỉa (leech) hút máu ở những khu vực cụ thể (được gọi là localized blood-letting).
Trong bối cảnh Dịch Cái Chết Đen, việc trích máu chỉ khiến bệnh nhân yếu hơn và dễ bị nhiễm trùng hơn, bởi:
- Không có hiểu biết về vệ sinh, dụng cụ không được khử trùng, làm lây lan thêm các mầm bệnh khác.
- Mất máu làm suy giảm sức đề kháng, trong khi vi khuẩn Yersinia pestis tiếp tục tấn công cơ thể.
Tuy nhiên, do bế tắc trong tìm kiếm giải pháp, bác sĩ thời đó vẫn tin rằng việc loại bớt “máu xấu” có thể giải tỏa độc tố, giúp bệnh nhân thoát khỏi lưỡi hái tử thần.
Gà sống (Phương pháp Vicary)
Đây có lẽ là một trong những cách thức kỳ lạ nhất: buộc gà sống vào người bệnh. Phương pháp này mang tên Thomas Vicary – vị bác sĩ đã cổ xúy mạnh mẽ nó trong thời đại ông. Cách tiến hành bao gồm:
- Vặt lông phần đuôi gà hoặc vị trí gần hậu môn, để da gà trần lộ ra.
- Buộc chặt gà vào chỗ mụn bubo trên cơ thể người bệnh, để “da gà áp vào da người bệnh”.
- Người ta tin rằng gà hít thở bằng hậu môn, nên nó sẽ “hút” hết mầm bệnh ra. Nếu con gà chết trước, họ thay con gà khác.
Dĩ nhiên ngày nay, chúng ta biết phương pháp này hoàn toàn vô nghĩa, không chỉ không chữa được bệnh mà còn tăng khả năng nhiễm trùng. Tuy nhiên, trong thời kỳ mà con người tuyệt vọng và sẵn sàng thử mọi thứ, “Vicary Method” vẫn được lan truyền như “phép màu” cho những ai không còn lựa chọn nào khác.
Rắn
Từ lâu, y học cổ truyền Trung Hoa đã sử dụng rắn để bồi bổ cơ thể và trị các bệnh liên quan đến tuần hoàn. Trong bối cảnh dịch Cái Chết Đen ở châu Âu, thầy thuốc Trung Cổ lại triển khai một phương pháp tương tự: cắt rắn thành từng khúc và đắp lên vùng mụn bubo với niềm tin rằng thịt rắn sẽ “rút” độc tố ra ngoài.
Vì sao rắn được chọn?
- Trong quan niệm tôn giáo và văn hóa, rắn được xem là “thứ xấu xa” (kẻ lừa dối Adam và Eva trong Kinh Thánh).
- Người dân tin “lấy độc trị độc”: “cái ác” của rắn sẽ hút “cái ác” của bệnh dịch.
- Một số ý kiến cho rằng rắn sống gần mặt đất, gần nơi “độc khí” tích tụ, nên cơ thể chúng “biết cách” chống lại khí độc.
Tuy nhiên, cắt rắn và đặt chúng lên vết thương hở chỉ làm tăng nguy cơ nhiễm khuẩn, biến nỗi đau thể xác của bệnh nhân thành cực hình. Hiển nhiên, người bị Cái Chết Đen không hề thoát khỏi vi khuẩn Yersinia pestis bằng cách này.
Đỉa
Đỉa (leech) đã được dùng rộng rãi từ lâu trong y học phương Tây để “hút máu xấu”. Đến thời Trung Cổ, chúng lại được tận dụng triệt để khi Dịch Cái Chết Đen bùng phát, như một phương pháp “trích máu” có kiểm soát (đỉa sẽ hút ở khu vực cần điều trị).
Cơ sở lý thuyết:
- Vẫn là tư tưởng Tứ Dịch của Galen. Nếu bệnh nhân có quá nhiều “máu xấu”, cần hút bớt để cân bằng.
- So với lưỡi dao fleam, đỉa được cho là “an toàn” hơn, vì nó chỉ hút một lượng máu vừa phải.
Thực tế, đỉa không thể hút được vi khuẩn gây dịch ra khỏi cơ thể, mà việc dùng đỉa hàng loạt có thể khiến bệnh nhân mất máu, kiệt sức, và tạo thêm vết thương hở. Về lâu dài, đỉa vẫn tiếp tục được ưa chuộng trong nhiều thế kỷ ở châu Âu, khiến loài đỉa y khoa (hirudo medicinalis) gần như biến mất ở một số vùng vào đầu thế kỷ 20.
Phân người
Nếu nghĩ buộc gà sống là phương pháp gây sốc, thì dùng phân người để chữa Cái Chết Đen có lẽ còn kinh khủng hơn. Theo một số toa thuốc cổ, phân được trộn với các thành phần như rễ hoa loa kèn hoặc nhựa cây, nghiền thành hỗn hợp sền sệt và đắp lên vùng mụn bubo đã rạch chảy mủ.
Lý do của phương pháp này:
- Người thời đó tin rằng “hôi đối hôi” – mùi hôi của phân sẽ chống lại mùi hôi của miasma và xua đuổi tà ma.
- Niềm tin dân gian: trộn phân với thảo dược sẽ “khuếch đại” dược tính (vì nghĩ rằng mầm bệnh sẽ bị đánh lừa bởi mùi hôi nồng).
Hậu quả tất yếu:
- Nhiễm trùng cực kỳ nguy hiểm. Vết mụn bubo vốn đã chứa mủ và vi khuẩn, nay được bôi thêm phân chứa vô vàn vi khuẩn khác.
- Gây viêm nhiễm, hoại tử và đau đớn cho bệnh nhân hơn là chữa bệnh.
Tuy đây là một ví dụ rõ ràng cho thấy mức độ tuyệt vọng của con người thời Trung Cổ, nó cũng phản ánh quan niệm sai lầm về việc trị bệnh bằng cách “đánh lạc hướng” mầm bệnh hoặc dựa vào mùi hôi để khử mùi hôi.
Tự hành xác (Flagellation)
Xã hội châu Âu Trung Cổ mang đậm dấu ấn tôn giáo. Dễ hiểu khi đại dịch khủng khiếp này được nhiều người coi là “cơn thịnh nộ của Chúa” giáng xuống loài người. Từ đó, xuất hiện phong trào Flagellant – những người tự hành xác, dùng roi (đôi khi có gắn đinh sắt) quất mạnh vào cơ thể, đi khắp các ngả đường và thị trấn.
Động cơ của họ:
- Tin rằng tự tra tấn thân xác sẽ chuộc lại tội lỗi, xoa dịu cơn giận của Chúa, nhờ đó loại trừ tai họa dịch bệnh.
- Hy vọng hành động khổ hạnh công khai sẽ giúp họ và cộng đồng thoát khỏi cái chết.
Ảnh hưởng thực tế:
- Đám đông Flagellant di chuyển khắp nơi, vô tình có thể lan truyền dịch bệnh từ vùng này sang vùng khác.
- Tạo ra sự hoang mang, cực đoan, và đôi khi kích động bạo lực với những ai bị nghi ngờ đem mầm bệnh đến (đặc biệt là người Do Thái).
Mặc dù không giúp đẩy lùi dịch bệnh, phong trào Flagellant thể hiện một niềm tin tôn giáo sâu sắc, nơi người dân tìm đến nỗi đau thể xác như cách duy nhất để “rửa sạch tội lỗi” trước Chúa.
Bột sừng kỳ lân
Kỳ lân (unicorn) trong tưởng tượng Trung Cổ là một sinh vật cao quý, chỉ xuất hiện trước trinh nữ và có khả năng trung hòa chất độc. Do đó, “bột sừng kỳ lân” (alicorn) trở thành một phương thuốc xa xỉ mà chỉ giới nhà giàu mới có khả năng sở hữu. Người ta nghiền sừng (thực chất có thể là sừng tê giác hay ngà cá nhà táng narwhal) thành bột, hòa với nước cho bệnh nhân uống.
Sự đắt đỏ và niềm tin:
- Trong văn hóa châu Âu, kỳ lân biểu trưng cho sự trong sạch và phép màu, nên họ tin sừng kỳ lân có thể chữa bách bệnh.
- Giá thành cực kỳ cao, biến nó thành “thuốc quý”, càng hiếm thì càng dễ thuyết phục người bệnh đầu tư.
Tác dụng thực sự:
- Dĩ nhiên, không hề có hiệu quả diệt khuẩn với Yersinia pestis.
- Mang tính biểu tượng và tâm linh nhiều hơn là y học.
Việc sử dụng bột sừng kỳ lân minh họa sự bất lực của tầng lớp giàu có, dù có tiền cũng chẳng thể thoát chết nếu mắc phải căn bệnh quái ác này. Tuy nhiên, nó cho thấy con người vẫn không ngừng tìm kiếm bất kỳ “phép thần” nào với hy vọng mong manh.
Lửa
Cuối cùng, lửa đóng vai trò không nhỏ trong việc ngăn chặn dịch bệnh thời Trung Cổ. Người ta nhận thấy sức nóng có thể tiêu diệt được nhiều nguồn bệnh, dù không hiểu rõ nguyên lý vi khuẩn. Đặc biệt, câu chuyện về Giáo hoàng Clement VI là một ví dụ nổi tiếng:
- Ông được khuyên ngồi giữa những ngọn đuốc để ngăn vi khuẩn tiếp cận.
- Ông không chỉ sống sót mà còn đi ra khỏi “vùng an toàn” này để chăm sóc người bệnh tại Avignon. Lạ kỳ thay, ông không hề nhiễm bệnh.
Có lẽ, việc thường xuyên tiếp xúc với sức nóng đã gián tiếp hạn chế bọ chét, đồng thời tiêu diệt một phần vi khuẩn trong không khí xung quanh. Đây là một trong những “phương pháp chữa trị” hiếm hoi thời bấy giờ tỏ ra có cơ sở khoa học hơn so với những cách khác, dù lý do thật sự vẫn chưa được hiểu tường tận vào thời Trung Cổ.
Bên cạnh lửa, người ta cũng áp dụng “cách ly” (quarantine) bằng cách tránh xa người nhiễm bệnh, hoặc đốt quần áo, chăn màn của người bệnh. Trong lịch sử, nhiều thành phố ven biển từng kiểm soát dịch bằng cách yêu cầu tàu thuyền nước ngoài phải neo đậu 40 ngày (quaranta giorni trong tiếng Ý, sinh ra từ “quarantine”) trước khi cho tiếp xúc với cư dân bản địa. Chính những biện pháp có logic cách ly, sử dụng lửa và duy trì vệ sinh mới phần nào giảm thiểu mức lây lan.
Tóm lại
Dịch Cái Chết Đen là minh chứng cho thấy con người, khi rơi vào tuyệt vọng, có thể cố gắng đủ mọi cách – cả đúng đắn lẫn sai lầm – để giành lại sự sống. Từ giấm, hành tây, đỉa, đến thậm chí phân người hay bột sừng kỳ lân, ta đều thấy một bức tranh y học hỗn độn ở châu Âu thời Trung Cổ, khi lý thuyết khoa học còn non trẻ và niềm tin tôn giáo, phép thuật chi phối mạnh mẽ. Dù hầu hết các “phương pháp chữa trị” này không hiệu quả, chúng lại phản ánh nỗ lực của tổ tiên chúng ta trong việc lý giải và chống chọi một đại họa chưa từng có.
Ngày nay, chúng ta đã hiểu rõ hơn về cơ chế vi khuẩn, vai trò của vệ sinh và y tế phòng ngừa, cũng như có thuốc kháng sinh để xử lý bệnh dịch hạch (plague). Tuy nhiên, nhìn lại hành trình gian nan xưa kia, ta càng trân trọng sự tiến bộ của khoa học và y học hiện đại – đồng thời thấu hiểu rằng, trong cơn khủng hoảng, con người sẽ luôn dốc sức bày ra mọi “cách chữa” nhằm níu giữ sự sống nhỏ nhoi của mình.
