Nằm ở giai đoạn cuối cùng của chế độ quân chủ trong lịch sử Trung Quốc, nhà Thanh (1644–1912) không chỉ gây ấn tượng bằng sức mạnh chính trị và quân sự mà còn bởi những sáng tạo và bảo trợ nghệ thuật đặc sắc. Dù các hoàng đế Thanh tộc Mãn Châu không phải người Hán, họ vẫn chú trọng gìn giữ và phát triển văn hóa truyền thống Trung Hoa.
Chính sách bảo trợ nghệ thuật của các vị vua như Khang Hi (1661–1722) và Càn Long (1735–1796) giúp nhiều lĩnh vực nghệ thuật bùng nổ, từ tranh thủy mặc, sơn mài cho đến gốm sứ. Bên cạnh thị trường nội địa, nghệ thuật Trung Quốc thời kỳ này cũng “làm mưa làm gió” ở các thị trường châu Âu, tạo nên xu hướng trao đổi văn hóa thú vị giữa Đông và Tây.
Dưới đây là 5 điểm nổi bật của nghệ thuật thời nhà Thanh, minh họa cho sự phong phú và đa dạng của giai đoạn quan trọng này trong lịch sử Trung Quốc.
Dù ngày nay không còn hệ thống quân chủ, nhưng những giá trị thẩm mỹ, kỹ thuật, và ý thức về truyền thống lẫn cải cách mà nghệ thuật nhà Thanh để lại vẫn tiếp tục truyền cảm hứng. Đó là bức tranh đa diện về sự kiên định với quá khứ, sự khéo léo sáng tạo trong hiện tại và khát vọng học hỏi phương xa – ba yếu tố hòa hợp trong một giai đoạn lịch sử đặc biệt, khép lại kỷ nguyên phong kiến Trung Hoa.
Trường phái “trung thành” với nhà Minh
Khi nhà Minh (1368–1644) sụp đổ, một bộ phận quan lại, hoàng tộc và nghệ nhân trung thành với triều đại cũ rơi vào cảnh thất thế. Nhiều người hoặc xuất gia tu hành, hoặc lui về “ở ẩn” trong núi, tự gọi mình là “di dân” (yimin, có nghĩa “những người còn sót lại”). Trong bối cảnh hỗn loạn do thay đổi triều đại, nhóm nghệ sĩ này cho ra đời những tác phẩm mang đậm tâm trạng tiếc nuối, hoài cổ và u sầu.
Nhiều họa sĩ “trung thành” tập trung tại Nam Kinh vào buổi đầu nhà Thanh. Tiêu biểu như Bada Shanren (八大山人) và Gong Xian (龔賢). Tranh của họ thường có tông màu hạn chế, chủ yếu lấy đen – trắng (mực tàu) làm chủ đạo, tạo nên không khí tĩnh mịch, cô liêu. Những núi non sương khói, cỏ cây ít ỏi, đôi khi thêm vài cánh chim ẩn hiện, thể hiện tâm trạng mất mát, lạc lõng và cả tinh thần ly cách với thời cuộc mới.
Phong cách và chủ đề
Cảnh sơn thủy, chim muông và thư pháp đan xen trong tranh “trung thành” không chỉ nhằm tả thực thiên nhiên mà còn phản ánh sự suy tư. Sự “mất nước” (nhà Minh) và niềm trung nghĩa với hoàng triều cũ khiến các họa sĩ tìm đến cách biểu đạt trầm lặng. Tác phẩm của Kuncan và Bada Shanren gợi lên cảm giác không người, chỉ có núi rừng bát ngát, như muốn né tránh thế giới đã thay đổi dưới tay nhà Thanh.
Mặc dù hoài niệm và có phần bi thương, trường phái nghệ thuật này lại góp tiếng nói độc đáo vào bức tranh toàn cảnh mỹ thuật Thanh triều. Nó cho thấy tính đa dạng của đời sống văn hóa thời đại, khi không phải tất cả đều hướng về phục vụ triều đình mới. Nghệ thuật “trung thành” đồng thời cung cấp tư liệu lịch sử tinh tế về tâm trạng của người thời ấy.
Trường phái “chính thống” (Orthodox)
Trái ngược với “Loyalists” bị nhà Thanh ít nhiều xa lánh, nhóm “Chính Thống” (Orthodox) lại nhận được sự ủng hộ mạnh mẽ của giới quý tộc và hoàng đế Thanh. Trường phái này tôn vinh các bậc danh họa cổ, kế thừa tinh thần truyền thống để sáng tạo nhưng vẫn đặt nền tảng lên giá trị nghệ thuật kinh điển.
Tư tưởng nền tảng của trường phái này có công lớn từ Đổng Kỳ Xương (Dong Qichang) cuối đời Minh, người phân định rạch ròi giữa “thiên nhiên” và “nghệ thuật,” cho rằng cả hai đều phải được nâng lên hàng lý tưởng. Học trò của ông, Vương Thời Mẫn (Wang Shimin), trở thành “sư tổ” cho nhóm họa sĩ thời Thanh đầu, rồi chính Vương Thời Mẫn dạy dỗ một tên tuổi nổi bật: Vương Huy (Wang Hui).
Sinh năm 1632, Vương Huy xuất thân trong gia đình có truyền thống hội họa. Lấy cảm hứng từ các bậc thầy thời Tống (960–1279), ông đề xuất dung hòa tinh hoa của nhiều triều đại trước, tạo ra phong cách hội họa “đại hợp” (comprehensive). Ông nổi tiếng với tranh sơn thủy, đặc biệt thành thạo kỹ thuật vẽ cuộn (handscroll).
Hoàng đế Khang Hi, một vị vua tài năng và trọng văn hóa, đã “đặt hàng” Vương Huy vẽ loạt cuộn tranh dài kỷ niệm chuyến tuần du phương Nam (khoảng 1691–1698). Nhóm tác phẩm này gồm mười hai cuộn, tổng chiều dài hơn 225 mét (740 feet). Ở đó, Vương Huy tái hiện non sông hùng vĩ, đời sống phồn hoa và cảnh sắc phong phú, thể hiện toàn diện trình độ hội họa bậc thầy.
Chính nhờ năng lực gắn kết truyền thống với hiện đại, trường phái “Chính Thống” được triều đình đề cao. Những nguyên tắc thẩm mỹ như đề cao sự hài hòa, sử dụng bút mực tinh tế và tuân thủ bố cục kinh điển do cổ nhân để lại vẫn được các họa sĩ Thanh triều tiếp nối.
Sơn mài (Lacquerware)
Sơn mài (漆雕, Qīdiāo) là một trong những đóng góp độc đáo của Trung Quốc cho nghệ thuật thế giới. Kỹ thuật chế tác sơn mài đã có từ xa xưa, nhưng đến thời Thanh, nó tiếp tục phát triển, kế thừa tinh hoa của nhiều thế kỷ trước và tạo ra những tác phẩm tinh xảo, được cả giới quý tộc lẫn hoàng tộc ưa chuộng.
Nguyên liệu cốt lõi để làm sơn mài là nhựa (nhựa cây sơn, Toxicodendron vernicifluum) được lấy từ các vùng phía nam Trung Quốc. Quy trình sơn mài đòi hỏi công phu: người thợ phải phủ nhiều lớp nhựa lên bề mặt vật (có thể là gỗ, kim loại, gốm…), chờ khô từng lớp một cách tỉ mỉ. Mỗi sản phẩm hoàn thiện cần hàng chục, thậm chí hàng trăm lớp nhựa, rồi gia công chạm khắc hoặc trang trí hoa văn.
Trong thời Thanh, sơn mài tiếp tục thể hiện đề tài phong phú: hình rồng, phượng, hổ, chim muông và hoa cỏ, kết hợp họa tiết hình học hoặc vân mây. Một số sản phẩm mang bối cảnh lịch sử, cảnh núi non, nhân vật trong truyền thuyết. Nhiều chiếc hộp, khay, bình, tượng cũng được “kể chuyện” qua các chi tiết chạm nổi hoặc khắc chìm.
Sơn mài thời Thanh kế thừa kỹ thuật sơn mài từ thời Hán (202 TCN – 220 SCN) khi triều đình đã từng chu cấp kinh phí cho xưởng làm đồ sơn. Việc chế tác đòi hỏi tay nghề cao và tốn kém, khiến sản phẩm sơn mài trở thành món hàng xa xỉ, một biểu tượng địa vị xã hội. Trong bối cảnh giao thương với nước ngoài, sơn mài cũng được xuất khẩu, được giới thượng lưu châu Âu, Đông Nam Á trân quý.
Gốm sứ (Porcelain)
Gốm sứ là một phần không thể thiếu khi nhắc đến nghệ thuật Trung Quốc. Từ hàng ngàn năm trước, men sứ Trung Hoa đã chinh phục thị trường châu Á, Trung Đông và về sau lan đến châu Âu. Đến thời nhà Thanh, kỹ thuật gốm sứ không chỉ duy trì mà còn đột phá với nhiều cải tiến quan trọng.
Dưới triều Minh, gốm sứ tập trung vào hai tông màu chủ đạo: lam – trắng (blue and white). Khi sang triều Thanh, với sự hoàn thiện kỹ thuật lò nung nhiệt độ cao, nghệ nhân đã kiểm soát tốt hơn môi trường nhiệt và khí, cho phép thể hiện nhiều màu men khác (đỏ, xanh lục, vàng, tím…). Nhờ đó, gốm sứ Thanh trở nên rực rỡ, đa dạng hơn.
Jingdezhen (Cảnh Đức Trấn) là “thủ đô gốm sứ” suốt từ thời Tống, qua nhà Minh, cho tới nhà Thanh. Chính quyền thường lập xưởng quan (official kiln) tại đây để sản xuất gốm sứ phục vụ hoàng cung và xuất khẩu.
Thế kỷ 17–18, buôn bán đường biển Trung–Âu nở rộ. Tầng lớp quý tộc, thậm chí hoàng gia Anh, Pháp, Hà Lan… đều khao khát sở hữu sứ Thanh. Do đó, một dòng “sứ xuất khẩu” (Export porcelain) với hoa văn, phong cách phù hợp thị hiếu phương Tây ra đời. Nhiều sản phẩm miêu tả cảnh châu Âu hay có biểu tượng huy hiệu gia đình quý tộc.
Sang đầu thế kỷ 19, Trung Quốc dần suy yếu, đối mặt sự bành trướng của phương Tây. Nhu cầu gốm sứ từ châu Âu cũng giảm, do họ đã phát triển kỹ thuật làm sứ của riêng mình và có lợi thế chính trị, quân sự trước Trung Hoa. Cuối cùng, sự tụt dốc kinh tế sau các cuộc Chiến tranh Nha phiến (giữa Thanh triều với Anh, Pháp) đã khiến sản xuất gốm sứ đình trệ, không còn thời hoàng kim như trước.
Ảnh hưởng của phương Tây tới nghệ thuật thời nhà Thanh
Dù nhà Thanh nổi tiếng với chính sách hạn chế ngoại thương, họ không đóng cửa hoàn toàn. Đặc biệt, mối quan hệ với dòng tu Dòng Tên (Jesuit) của Thiên Chúa giáo đã dẫn đến những trao đổi quan trọng về kỹ thuật khoa học, nghệ thuật phương Tây.
Từ cuối thời Minh, các giáo sĩ Dòng Tên đã có mặt tại Trung Quốc. Đến thời Thanh, nhóm này vẫn duy trì ảnh hưởng qua các vị vua như Khang Hi, Ung Chính, Càn Long. Họ giới thiệu cho triều đình những kiến thức thiên văn, bản đồ, toán học và hội họa phương Tây. Đổi lại, họ cũng học hỏi văn hóa và nghệ thuật Trung Hoa, mở rộng tầm nhìn hai bên.
Hội họa giao thoa Đông – Tây
Một ví dụ điển hình là họa sĩ người Ý Giuseppe Castiglione (郎世宁, Lang Shining). Ông đến Bắc Kinh phục vụ dưới triều Khang Hi, Ung Chính, đặc biệt là Càn Long. Castiglione tiếp thu lối vẽ thủy mặc trên lụa của Trung Hoa, đồng thời đưa vào đó kỹ thuật phối cảnh, đổ bóng, tạo chiều sâu “tây phương.” Tác phẩm “Assembled Blessings” (khoảng năm 1723) thể hiện bình hoa sen (lotus) trên nền lụa, mô tả ánh sáng đổ bóng trên mặt bình – điều hiếm thấy ở tranh cổ điển Trung Quốc.
Sự ra đời của triều đại nhà Thanh ở Trung Quốc vào thế kỷ 17 là một bước ngoặt quan trọng so với các giai đoạn trước đó trong lịch sử Trung Quốc. Khác với hầu hết các triều đại trước, hoàng đế nhà Thanh không phải là người Hán. Nhưng dù có nguồn gốc dân tộc khác biệt, các nhà cai trị nhà Thanh vẫn nỗ lực không ngừng để duy trì các yếu tố trung tâm của văn hóa truyền thống Trung Quốc.
Hội họa “tả thực” dần được biết đến trong cung đình Thanh. Thực tế, các hoàng đế hứng thú với kỹ thuật vẽ chân dung, bóng đổ, thậm chí kết hợp công nghệ in ấn phương Tây để lưu giữ nhiều tác phẩm hơn. Dĩ nhiên, đạo Thiên Chúa ít có chỗ đứng tại Trung Hoa, nhưng kiến thức nghệ thuật và khoa học của các giáo sĩ khiến họ được trọng dụng.
Nói tóm lại, thời nhà Thanh không hề “cách ly” tuyệt đối với thế giới. Những tương tác này tuy không đại chúng hóa rộng rãi, nhưng vẫn đóng vai trò quan trọng trong việc bổ sung nét hiện đại vào nghệ thuật cổ truyền Trung Hoa. Tranh, sơn mài hay gốm sứ Thanh triều cũng mang dấu ấn Châu Âu trong thiết kế và kỹ thuật.
Tóm lược
Từ sự hoài niệm man mác của nhóm “trung thành” với triều Minh, đến phong cách “chính thống” được hoàng đế Thanh ủng hộ, rồi các loại hình sơn mài, gốm sứ, và những ảnh hưởng phương Tây đến đời sống nghệ thuật, bức tranh mỹ thuật nhà Thanh cho thấy sự đa sắc, giao thoa và linh hoạt vượt bậc.
- Hoài niệm và đổi mới
Có người “cố thủ” trong nỗi nhớ thời Minh, có kẻ lại hướng về những nguyên tắc kinh điển xa xưa, trong khi số khác hào hứng với công nghệ, xu hướng nước ngoài. Tất cả cùng chung sống dưới một triều đại mà hoàng đế dù không phải dân tộc Hán nhưng vẫn duy trì mạnh mẽ các giá trị Trung Hoa. - Đỉnh cao và suy tàn
Triều Thanh cũng là một ví dụ về “vòng đời” của một nền văn hóa. Rực rỡ trong thế kỷ 18 nhưng sau đó sa sút bởi khủng hoảng đối nội, áp lực chiến tranh với phương Tây. Tuy nhiên, thành tựu nghệ thuật (từ tranh sơn thủy, sơn mài đến gốm sứ) vẫn còn giá trị lâu bền, được bảo tồn trong các viện bảo tàng, kho báu cung đình, và bộ sưu tập tư nhân trên khắp thế giới. - Di sản toàn cầu
Nghệ thuật thời nhà Thanh không chỉ là điểm nhấn cuối cùng của triều đại phong kiến Trung Quốc, mà còn góp phần hình thành “hình ảnh Trung Hoa” trong mắt phương Tây. Những cuộn tranh tay (handscroll) dài hàng trăm mét, những bình sứ ngũ sắc, hay các tác phẩm kết hợp phong cách châu Âu đã tạo nên sức hấp dẫn văn hóa và kinh tế, thúc đẩy giao thương Đông – Tây.
Dù ngày nay không còn hệ thống quân chủ, nhưng những giá trị thẩm mỹ, kỹ thuật, và ý thức về truyền thống lẫn cải cách mà nghệ thuật nhà Thanh để lại vẫn tiếp tục truyền cảm hứng. Đó là bức tranh đa diện về sự kiên định với quá khứ, sự khéo léo sáng tạo trong hiện tại và khát vọng học hỏi phương xa – ba yếu tố hòa hợp trong một giai đoạn lịch sử đặc biệt, khép lại kỷ nguyên phong kiến Trung Hoa.
