Văn hóa Nhật Bản thời trung cổ, chịu ảnh hưởng bởi tư tưởng Nho giáo, phân chia vai trò giới tính rất rõ rệt. Mặc dù phụ nữ Nhật Bản có nhiều quyền lực hơn so với phụ nữ châu Âu cùng thời, họ vẫn được trông đợi trở thành người nội trợ, phục tùng nam giới. Dù binh nghiệp phần lớn là “lãnh địa” của đàn ông, không ít phụ nữ samurai được huấn luyện vũ khí để bảo vệ gia tộc khi chồng vắng nhà. Trong suốt chiều dài lịch sử, onna-bugeisha — những nữ chiến binh — xuất hiện, thậm chí có người nắm quyền cai trị. Đáng chú ý, có nhân vật lẫy lừng thậm chí không thuộc tầng lớp samurai. Dưới đây là câu chuyện về một số onna-bugeisha tiêu biểu nhất.
1. Akai Teruko (1514–1594)
Akai Teruko minh chứng rõ cho câu nói “Hãy dè chừng những người sống thọ trong nghề mà lắm kẻ chết trẻ.” Bà kết hôn với Yura Shigeru để củng cố thế lực chính trị, và từ bé đã được huấn luyện võ nghệ. Gia tộc Yura, nằm giữa lãnh thổ Odawara Hojo (cái tên “Odawara Hojo” nhằm phân biệt với nhà Hojo ở thời Heian và Kamakura) và lãnh địa Uesugi, thường đóng vai trò vùng đệm và trung gian cho hai thế lực lớn này. Cần hiểu rằng ở Nhật Bản thời phong kiến, các liên minh thay đổi liên tục, và Teruko luôn biết cách duy trì địa vị, ảnh hưởng cho gia tộc mình.
Shigeru mất vì bệnh, Teruko đi tu như tục lệ, lấy pháp danh Myoin-ni. Dù vậy, bà vẫn tiếp tục cố vấn chính trị và quân sự cho con trai Kunishige, người không thừa hưởng tài lãnh đạo từ cha. Năm 1584, lợi dụng tình trạng tưởng chừng suy yếu, nhà Odawara Hojo toan thôn tính gia tộc Yura. Teruko, khi đó đã 71 tuổi, dẫn một đội 3.000 binh sĩ bảo vệ thành Kanayama-jo suốt hơn một năm.
Akai Teruko cũng tham gia trận Odawara chống Toyotomi Hideyoshi, sau đó đầu hàng và về phe Hideyoshi để tấn công Matsuida Castle.
2. Ohori Tsuruhime, Hộ vệ đền Oyamatsumi-ji (1526–1543)
Ohori Tsuruhime khác biệt so với những nhân vật đã nêu bởi bà là nữ tư tế Thần đạo (Shinto), chứ không thuộc tầng lớp samurai. Ngôi đền bà trông coi thờ Oyamatsumi, vị thần chiến tranh, biển cả và núi non, nên thường là điểm hành hương của giới samurai. Từ nhỏ, bà đã được rèn luyện võ thuật.
Hòn đảo nơi Tsuruhime sống nằm sát lãnh thổ của tộc Ouchi, kẻ thù. Thay vì chờ viện binh, Tsuruhime tự vũ trang, chiến đấu mãnh liệt đến mức tuyên bố mình là “Myojin của Mishima” — “Myojin” là danh xưng chỉ thần linh trong Thần đạo. Vì thế, Tsuruhime từng được so sánh với Jeanne d’Arc của Pháp, mặc dù Jeanne chủ yếu làm chỉ huy và cầm cờ hơn là trực tiếp tham chiến.
Vài tháng sau, quân Ouchi quay lại. Tsuruhime bí mật lên tàu địch và hạ sát tướng chỉ huy trong một trận đấu tay đôi. Bà tiếp tục kháng cự đến khi nhận tin hôn phu tử trận, và do quá đau buồn, Tsuruhime đã gieo mình xuống biển tự vẫn.
3. Tachibana Ginchiyo, ni cô chiến binh (1569–1602)
Ginchiyo thuộc gia tộc Tachibana là trường hợp hiếm hoi. Nhiều nữ samurai trong danh sách này buộc phải ra trận hoặc nắm quyền tướng soái khi tình thế đòi hỏi, nhưng Ginchiyo ngay từ đầu đã được chuẩn bị làm daimyo. Bà nổi tiếng với khí chất cứng rắn, khiến cả nam samurai cũng phải e dè. Khi cha bà, Dosetsu, mất vì bệnh, theo di nguyện, Ginchiyo trở thành người đứng đầu gia tộc lúc mới 16 tuổi. Bà yêu cầu toàn bộ phụ nữ trong thành phải học võ nghệ để phòng khi thành bị tấn công. Đặc biệt, họ được huấn luyện sử dụng súng — lúc bấy giờ teppo hay tanegashima là vũ khí lợi hại nhất trên chiến trường Nhật Bản, du nhập vào năm 1543.
Về sau, Ginchiyo xuất gia sau khi ly hôn với Muneshige. Khi ngôi chùa nơi bà tu tập bị tấn công, bà lại tập hợp các ni cô, chiến đấu giống như cách từng bảo vệ thành Tachibana.
4. Yuki no Kata, người bảo vệ thành Anotsu
Năm 1600, hai đạo quân Tây (do Ishida Mitsunari lãnh đạo) và Đông (do Tokugawa Ieyasu chỉ huy) chuẩn bị cho trận quyết đấu cuối cùng, kẻ thắng sẽ gần như nắm chắc ngôi shogun. Tomita Nobutaka, daimyo của thành Anotsu, được lệnh tiến quân lên phía Bắc đánh Uesugi Kagekatsu, đồng minh của quân Tây. Thành của ông nằm đúng đường hành quân của lực lượng Ishida dọc theo tuyến Nakasendo.
Vợ Nobutaka, Yuki no Kata, đã tổ chức và chỉ huy việc phòng thủ thành — trở thành hình tượng lý tưởng của phụ nữ samurai. Bà cùng chưa đến 2.000 binh sĩ cầm cự trước đạo quân 30.000 người đủ lâu để Nobutaka kịp rút về tiếp viện. Trong lúc truy kích địch, Nobutaka bị bao vây. Yuki cầm naginata dẫn một toán quân đến giải vây cho chồng. Tướng của phe Tây cho phép họ rút lui, đồng thời bày tỏ sự kính phục trước lòng dũng cảm và sức chiến đấu ngoan cường của họ.
5. Hojo Masako, “ni cô Shogun” (1157–1225)
Sau Chiến tranh Genpei, gia tộc Minamoto gần như thống trị Nhật Bản dưới quyền Minamoto no Yoritomo. Khi ông qua đời do tai nạn, người con trai còn nhỏ Yoriie kế vị. Vợ của Yoritomo, Hojo Masako, lên nắm quyền thật sự. Gia tộc Hojo đã khéo léo sắp xếp hôn nhân để có tầm ảnh hưởng trong chính quyền Mạc phủ, nắm quyền lực lớn trên chính trường. Masako đi tu, nhưng chỉ trên danh nghĩa; bà vẫn ở lại cung điện và tham gia tích cực vào việc triều chính. Nhờ nỗ lực của bà, một hội đồng quan nhiếp chính được thành lập để thay mặt vị shogun còn nhỏ điều hành đất nước.
Thành viên hội đồng có cả ông ngoại của Yoriie là Hojo Tokimasa, người Yoriie rất ghét. Thấy Yoriie không đủ năng lực, Masako dàn xếp để lưu đày cậu, đưa con trai thứ Sanetomo lên thay. Sau khi Sanetomo qua đời, Masako và em trai Yoshitoki tiếp tục lập ấu chúa Yoritsune làm shogun. Bà vẫn nắm quyền đến lúc mất. Cách cai trị này tương tự lối “trị vì trong bóng tối” (cloistered rule) phổ biến trong Hoàng gia trước khi xuất hiện Mạc phủ.
6. Hangaku Gozen, anh hùng của cuộc nổi dậy Kennin
Hangaku Gozen được biết tiếng nhờ tài bắn cung chuẩn xác và kiên cường phòng thủ thành Tossaka trong cuộc nổi dậy Kennin năm 1201. Đây là nỗ lực của những người ủng hộ họ Taira nhằm lật đổ Mạc phủ Minamoto mới thành lập. Tộc Jo — dòng họ của Hangaku — lợi dụng bất ổn trong Mạc phủ, âm mưu đảo chính vào tháng Một, tấn công kinh đô để buộc Thiên hoàng phế truất gia tộc Minamoto. Kế hoạch thất bại, Jo Sukenaga bị bắt và chém đầu.
Hangaku cùng người em họ Sukemori đoán chắc quân Mạc phủ sẽ sớm báo thù, nên quyết tử thủ tại thành Tossaka. Bà cố thủ trên tòa tháp cao nhất, dùng cung hạ gục vô số kẻ địch, tương truyền có thể “mỗi phát một mạng”. Hangaku bị bắn trúng đùi, bị trói giải về trình diện shogun Minamoto no Yoriie. Sau đó, bà bị buộc kết hôn với một cận thần của Yoriie và có con, nhưng không ai rõ số phận cuối cùng của bà.
7. Tomoe Gozen, “nữ chiến binh sánh ngàn quân”
Có lẽ nữ samurai nổi tiếng nhất chính là Tomoe Gozen. Bà là vợ của Minamoto Kiso/Yoshinaka, được xem như một trong những chiến binh đáng sợ nhất thời Heian. Trong Heike Monogatari, bà được ca tụng “một người bằng cả ngàn quân.” Tomoe cầm thành thục tachi (kiếm cong dài dùng khi cưỡi ngựa) và yumi (trường cung của samurai), gây ra những thiệt hại khủng khiếp cho quân địch. Yoshinaka thường phái bà đi chỉ huy như một phó tướng. Hành động nổi bật cuối cùng của Tomoe được ghi nhận là trong Trận Awazu năm 1184. Khi Yoshinaka bị trọng thương, ông bảo bà rời đi, không muốn chết trước mặt một người phụ nữ, mà muốn ở bên người em kết nghĩa.
Tomoe miễn cưỡng tuân lệnh, nhưng kịp giết thêm vài binh sĩ Minamoto phe đối địch như một lần trung thành sau chót. Sau đó, không ai rõ chính xác số phận của Tomoe. Có truyền thuyết kể rằng bà đi xuống biển, mang theo thủ cấp chồng để tránh bị làm chiến lợi phẩm. Số khác nói bà rời trận địa và đi tu. Tất cả đều là dã sử, không có tài liệu chính thức xác nhận kết cục của Tomoe.
