Trong lịch sử Việt Nam, câu chuyện “Lê Lai liều mình cứu chúa” gắn liền với cuộc khởi nghĩa Lam Sơn và sự nghiệp đánh đuổi quân Minh. Từ lâu, hành động của Lê Lai được xem như một biểu tượng về lòng trung nghĩa và sự hy sinh cao cả, đến mức nhân gian có câu “Hăm mốt Lê Lai, hăm hai Lê Lợi”.
Cùng với đó, ở Thành phố Hồ Chí Minh, việc có hai con đường nối tiếp nhau mang tên Lê Lợi – Lê Lai thể hiện sự trân trọng đối với hai anh hùng thời đầu nhà Lê. Thế nhưng, khi đi sâu nghiên cứu, ta lại gặp khá nhiều nghi vấn và mâu thuẫn: Lê Lai đã hy sinh ra sao? Ông có thực sự bị quân Minh bắt và giết, hay còn sống cho đến năm 1427 và bị Lê Lợi hạ lệnh xử tử? Vì sao nhóm sử thần triều Lê không ghi chép rõ ràng câu chuyện “đổi áo bào” trong chính sử, trong khi các sử gia đời sau lại truyền tụng nó như một huyền thoại?
Sự kính trọng dành cho Lê Lai
Tại Thành phố Hồ Chí Minh, đại lộ Lê Lợi xuất phát từ khu vực Nhà hát Thành phố đến Chợ Bến Thành; ngay sau đó là đường Lê Lai kéo dài đến Nhà thờ Huyện Sĩ. Người ta vẫn thường nói vui rằng “đường Lê Lai nối liền đường Lê Lợi”, dường như ngụ ý nhắc lại tình nghĩa gắn bó của hai nhân vật lịch sử quan trọng thời khởi nghĩa Lam Sơn.
Không chỉ có thế, trong dân gian cũng lưu truyền câu “Hăm mốt Lê Lai, hăm hai Lê Lợi” – đây chính là nhắc về ngày giỗ của Lê Lai (21/Âm lịch) và Lê Lợi (22/Âm lịch). Đối với nhiều người cao tuổi, câu chuyện “Lê Lai liều mình cứu chúa” từng được dạy ngay từ bậc tiểu học, trong những cuốn “Sử ký lớp ba” của Trần Trọng Kim (thời Pháp thuộc và giai đoạn nửa đầu thế kỷ XX).
Chính hành động dũng cảm của Lê Lai – đổi áo bào, xưng là Bình Định Vương, chấp nhận đem thân mình làm mồi nhử quân Minh để Lê Lợi có thêm thời gian củng cố lực lượng – đã trở thành một biểu tượng sống mãi về lòng trung quân ái quốc. Thế nhưng, nếu chỉ dựa vào một cuốn sách giáo khoa xưa và tin theo suốt mấy chục năm trời, có thể ta đã bỏ qua nhiều ghi chép khác từ các bộ chính sử hay các tài liệu nghiên cứu chuyên sâu.
Những dị bản về chuyện “cứu chúa”
Các tài liệu sử học từ xưa đến nay, đặc biệt là giai đoạn Hậu Lê, đều có chép câu chuyện Lê Lai:
Ý kiến của vua Tự Đức (Dực Tông Anh Hoàng Đế)
Trong “Ngự Chế Vịnh Sử Tổng Luận” (quyển 5, tr.49), vua Tự Đức cho biết: Có lần Lê Thái Tổ (Lê Lợi) đóng ở Lạc Thủy bị quân Minh vây sát, nhà vua buộc phải lén rút về núi Chí Linh. Cùng lúc đó, quân Minh chuyển sang tấn công vùng Mỹ-Lộng, Hà Đã. Trong lúc nguy khốn, Lê Lợi hỏi tướng sĩ: Ai dám đổi áo, xưng là Bình Định Vương ra nghênh chiến để đánh lạc hướng quân Minh, giúp ta rảnh tay chiêu tập quân lính, củng cố lực lượng? Lê Lai tình nguyện lãnh trách nhiệm, mặc áo ngự bào, xưng là Bình Định Vương rồi xuất quân khiêu chiến, bị quân Minh bắt và giết. Chính nhờ hy sinh ấy mà Lê Lợi “nghỉ ngơi vài năm” (tức có thời gian xây dựng lực lượng) mà quân Minh không để ý.
Ý kiến của Ngô Thì Sĩ (Việt Sử Tiêu Án)
Tác giả chép rằng, khi Lê Lợi khởi binh Lam Sơn, binh ít thế yếu, quân Minh lùng bắt gắt gao. Lê Lợi nói với các tướng: Ai dám hy sinh như Kỷ Tín thời Hán, để ta có cơ hội ẩn nấp, giấu tông tích, mưu đồ khởi binh sau này? Lê Lai khẳng khái đứng ra nhận nhiệm vụ, nhà vua khấn trời: “Nếu sau này không nhớ ơn, nguyện cung điện hóa thành rừng núi…” Lê Lai bèn xưng là Bình Định Vương, mặc áo bào, xông ra trận và bị quân Minh bắt giết. Quân Minh đinh ninh đã tiêu diệt Lê Lợi nên bớt cảnh giác. Về phần Lê Lợi, ông lợi dụng thời gian ấy để di chuyển đến Mang Thôi, đánh thắng quân Minh ở Thị Lang.
Ý kiến của Phan Huy Chú (Lịch Triều Hiến Chương Loại Chí)
Phan Huy Chú không mô tả tỉ mỉ bối cảnh, thời gian hay địa điểm. Chỉ thấy ghi Lê Lai vì nước bỏ mình, mặc áo bào giả để quân Minh tưởng là Lê Lợi, từ đó giúp Lê Lợi chạy thoát. Nội dung vắn tắt nhưng khẳng định rõ sự hy sinh của Lê Lai.
Ý kiến của Lê Quý Đôn (Đại Việt Thông Sử)
Lê Quý Đôn nói rằng quân của Lê Lợi từng rút vào Mang Cốc, trong núi Chí Linh, nương náu hơn 10 ngày, khốn đốn đến mức phải ăn mật ong trộn với lương khô, rơi vào thế nguy cấp. Lê Lợi hỏi ai chịu hy sinh như Kỷ Tín ngày trước, bèn Lê Lai đứng ra, giả làm vua Lê Lam Sơn, mặc áo bào xông ra. Quân Minh vui mừng, dồn lực lượng vây bắt Lê Lai. Ông bị đưa về thành Đông Quan, giết chết. Nhờ thế, toàn quân Lam Sơn mới có đường thoát nạn.
Ý kiến của Trần Trọng Kim (Việt Nam Sử Lược)
Ông đề cập: Tháng 4 năm Kỷ Hợi (1419), Lê Lợi bị quân Minh vây chặt, lâm vào tình thế nguy hiểm, mới hỏi ai dám làm như Kỷ Tín để cứu nước. Lê Lai lập tức xung phong, mặc áo bào, cưỡi voi, xưng là Bình Định Vương, xông vào vòng vây. Giặc Minh bắt được Lê Lai và đội quân cảm tử, đem giết rồi rút quân về Tây Đô.
Ý kiến của Đại Nam Nhất Thống Chí
Nội dung tóm gọn trong việc Lê Lai xin mặc áo bào giả, xưng Bình Định Vương, đánh lừa giặc Minh, giúp Lê Lợi có cơ hội rút lui. Không ghi rõ chi tiết diễn ra ở thời gian nào, chỉ có thêm thông tin rằng ông được tặng thái ký năm Thuận Thiên thứ nhất (khi nhà Lê vừa thành lập).
Ý kiến của Đại Việt Sử Ký Toàn Thư
Được viết chính vào thời Hậu Lê (bởi Phan Phu Tiên, sau này Ngô Sĩ Liên, Vũ Quỳnh, Lê Tung, Phạm Công Trứ, Lê Hy có nhuận sắc). Bộ sử này không có một dòng nào ghi rõ: “Lê Lai đổi áo cứu chúa” trong phần biên niên các trận đánh. Thay vào đó, họ chỉ chép về hoàn cảnh:
- Năm 1418: Lê Lợi khởi binh, bị vây ở Lạc Thủy, rút lên Chí Linh, gia quyến bị bắt, tháng 2 hết lương…
- Năm 1419 – 1422: Quân Minh nhiều lần vây, Lê Lợi di chuyển quanh vùng Mường Thôi, Vu Sơn…
- Tháng 12 năm Nhâm Dần (1422): Quân Lam Sơn bị dồn vào Sách Khôi, thiếu lương, voi ngựa phải mổ thịt nuôi quân.
- Sau năm 1422 trở đi, không thấy ghi tình cảnh Lê Lợi bị dồn vào đường cùng đến mức phải nhờ người đóng thế.
Thế nhưng, Đại Việt Sử Ký Toàn Thư (quyển X, trang 27b) lại ghi một sự kiện gây sửng sốt: Ngày 13 tháng giêng năm Đinh Mùi (1427), Lê Lợi cho xử tử Tư Mã Lê Lai, tịch thu gia sản vì ông “cậy công, nói năng khinh mạn”. Chi tiết này mâu thuẫn hoàn toàn với các thuyết cho rằng Lê Lai đã chết từ 1419 hoặc 1422.
Nghi vấn về số phận Lê Lai
Mấu chốt nằm ở chỗ: nếu Lê Lai thật sự bị quân Minh bắt và giết ngay lần “cứu chúa” đầu tiên (như mô tả của Tự Đức, Trần Trọng Kim…), thì tại sao “Đại Việt Sử Ký Toàn Thư” lại ghi rõ “Ngày 13 tháng giêng năm Đinh Mùi (1427) giết tư mã Lê Lai, tịch thu gia sản…”? Điều này dẫn đến hai giả thuyết lớn:
1. Lê Lai bị giết bởi quân Minh ngay năm 1419 (hoặc 1422)
- Với giả thuyết này, không có chuyện Lê Lai sống đến 1427 để bị Lê Lợi giết. Thế thì nguồn ghi chép trong “Đại Việt Sử Ký Toàn Thư” có thể sai, hoặc người được ghi “Lê Lai” (năm 1427) là một người khác trùng tên?
2. Lê Lai thoát chết và sống tiếp đến năm 1427
- Ông vẫn là công thần khai quốc, nhưng rơi vào trường hợp bị Lê Lợi nghi ngờ “cậy công, nói năng khinh mạn”, nên bị tử hình khi triều Lê sắp thắng lợi hoàn toàn. Điều này phù hợp với logic “chim hết cung bị cất, thỏ hết chó bị giết” mà nhiều bậc khai quốc công thần xưa thường gặp.
Bản thân sử sách triều Lê không chép chuyện Lê Lai đổi áo trong phần chính văn cũng có thể do né tránh làm xấu hình ảnh của Lê Lợi. Nếu ghi rõ Lê Lai đã từng dám chết để cứu Lê Lợi, rồi về sau bị chính Lê Lợi giết, điều này dễ gây bất lợi về mặt chính trị, ảnh hưởng đến uy danh vị vua sáng lập triều đại.
Lý giải khác biệt giữa các sử gia
Từ thế kỷ XVIII, XIX, nhiều nhà viết sử (Lê Quý Đôn, Ngô Thì Sĩ, Phan Huy Chú, vua Tự Đức) đã cố gắng lý giải hoặc thậm chí thêu dệt thêm bối cảnh Lê Lai hy sinh, nhằm đề cao tinh thần trung nghĩa. Họ có thể bỏ qua hoặc không biết ghi chép ngày 13 tháng giêng năm 1427 nói trên, hoặc họ cố ý không đề cập việc Lê Lợi giết Lê Lai về sau.
Trong khi đó, nhóm tác giả “Đại Việt Sử Ký Toàn Thư” ở thời Lê lại nắm rõ câu chuyện, nhưng do mục đích tuyên truyền chính thống, nên:
- Vẫn chép chuyện xử tử Tư Mã Lê Lai (ở dạng ngắn gọn), vì đó là sự kiện chính thức xảy ra trong triều đình, không thể giấu giếm.
- Không ghi rõ công trạng “đổi áo” của Lê Lai, vì nếu làm vậy thì hình ảnh “đa nghi hiếu sát” của Lê Lợi càng hiện rõ, không thuận lợi cho việc tôn vinh vị vua lập quốc.
Chính sự im lặng về hành động “cứu chúa” của Lê Lai trong chính sử triều Lê đã tạo lỗ hổng. Về sau, khi nhiều sử gia muốn tổng hợp lại, họ bám vào các giai thoại dân gian, truyền tụng trong tộc họ, các bản gia phả, rồi ghi chép thành những lời ca ngợi thuần túy mà quên đề cập (hoặc phủ nhận) chi tiết Lê Lai chết năm 1427.
“Cứu chúa” có thể trong trận nào?
Nhìn vào các trận đánh lớn, ta thấy Lê Lợi nhiều lần khốn đốn:
- Đầu năm 1418 (Mậu Tuất): Lê Lợi bị vây ở Lạc Thủy, phải rút lên núi Chí Linh. Quân Minh thừa cơ bắt người nhà, vợ con nghĩa sĩ.
- Năm 1419: Trận Đà Sơn (tháng 5) cũng khá căng thẳng, Lê Lợi nhiều lần phải rút quân.
- Năm 1422: Bị vây ở Sách Khôi, quân hết lương, voi ngựa bị mổ để nuôi quân; nguy kịch đến mức nếu không đánh nhanh thì chết.
- Những năm kế tiếp: Tương quan lực lượng thay đổi dần, Lê Lợi gây dựng thêm binh mã, không còn cảnh khốn cùng như ban đầu.
Vua Tự Đức cho rằng câu chuyện đổi áo bào xảy ra ngay năm 1418, tại vùng Mỹ-Lộng, Hà Đã (phía trên Lam Sơn).
Ngô Thì Sĩ lại đoán ở trận tháng 5 năm 1419 khi quân Minh tấn công Đà Sơn.
Lê Quý Đôn thì nghiêng về khoảng năm 1422 (trận Mang Cốc, Chí Linh).
Trần Trọng Kim thì nhất mực ghi rõ tháng 4 năm Kỷ Hợi (1419).
Dù đặt mốc năm nào, tất cả đều thống nhất Lê Lai quả có lần mặc áo bào giả Lê Lợi, xông vào trận, bị quân Minh bắt hoặc giết. Đây chính là “biến thể” của câu chuyện Kỷ Tín thời Hán Cao Tổ.
Khả năng Lê Lai bị Lê Lợi giết năm 1427
Trong “Đại Việt Sử Ký Toàn Thư” quyển X, trang 27b, phần ghi chú ngày 13 tháng giêng năm Đinh Mùi (1427) có dòng: “Giết Tư Mã Lê Lai, tịch thu gia sản vì cậy công, nói năng khinh mạn.”
Chúng ta cần lưu ý:
- Năm 1427 chính là năm đại thắng, quân Minh bị diệt và buộc phải rút.
- Trong quá trình củng cố vương quyền, Lê Lợi đã xử tử hoặc ép chết nhiều công thần như Trần Cảo (10/1/1428), Trần Nguyên Hãn (1429), Phạm Văn Xảo (1431)… vì lo sợ họ “cậy công, mưu đồ khác”.
- Các sử thần đời sau viết rõ: “Lê Thái Tổ đa nghi, hiếu sát là nhược điểm.”
Nếu Lê Lai vẫn sống sót sau lần đổi áo năm 1419 hoặc 1422, rồi tiếp tục chinh chiến, thậm chí được phong Tư Mã, thì việc ông bị nghi ngờ và xử tử vào năm 1427 là hoàn toàn có khả năng.
Đến năm 1429 (Kỷ Dậu), triều đình ban biển ngạch công thần cho 93 người nhưng không có tên Lê Lai. Các đời vua Lê tiếp theo, mỗi dịp phục hồi công lao công thần, cũng không nhắc Lê Lai. Mãi đến năm Nhâm Tý (1672) thời Lê Gia Tông, mới thấy phục hồi cho hậu duệ của Lê Lai. Điều này cho thấy Lê Lai bị xóa tên hoặc “để lọt sổ” suốt một giai đoạn dài, chỉ con cháu ông (như Lê Lâm, Lê Niệm) được ghi nhận.
Vậy nên, rất có thể: Việc Lê Lợi thề “không quên ơn” trước khi Lê Lai đổi áo, rồi về sau chính tay ông ra lệnh xử tử Lê Lai, là một bi kịch chính trị. Vì giết một người từng liều mình cứu mình là hành động khó chấp nhận về mặt đạo đức, nên các sử quan triều Lê có thể đã “biên tập” để mờ nhạt câu chuyện Lê Lai trong chính sử, hạn chế tối đa chi tiết khiến hình ảnh Lê Lợi bị lu mờ.
Vấn đề trong các SGK hiện nay
Cho đến hiện tại, sách Lịch sử lớp 7 (Bộ Giáo dục và Đào tạo, ấn bản lần thứ 9 – tháng 7/1996) vẫn giảng rằng Lê Lai cải trang làm Lê Lợi, bị quân Minh bắt và giết ngay từ năm 1419. Sách không hề đề cập việc sử cũ ghi Lê Lai bị chính Lê Lợi giết vào năm 1427. Vô hình trung, học sinh chỉ biết đến tinh thần hy sinh của Lê Lai, không được cung cấp những dữ kiện đối nghịch.
Nhiều người đặt câu hỏi: Có nên sửa lại bài học lịch sử này hay không? Nếu không, thì giải thích thế nào về sự kiện “Ngày 13 tháng giêng năm Đinh Mùi (1427) giết tư mã Lê Lai” được chép ở “Đại Việt Sử Ký Toàn Thư”? Hoặc ta phải chứng minh dòng ghi đó là sai sót, là chỉ một Lê Lai khác?
Đây là bài toán khó mà các nhà nghiên cứu chưa có lời giải chính thức. Trong giới sử học, nhiều người muốn đối chiếu toàn bộ tư liệu, biên niên, nhưng những ghi chép cổ về thời Lê sơ đôi khi rời rạc, không đầy đủ. Bản thân sử triều Lê cũng nhiều lần bị đốt phá, chép lại, bổ sung, khiến “phiên bản” cuối cùng (Đại Việt Sử Ký Toàn Thư) vẫn tiềm ẩn mâu thuẫn nội tại.
Câu hỏi mở cho nghiên cứu
Câu chuyện Lê Lai liều mình cứu chúa là một biểu tượng lịch sử giàu ý nghĩa: tôn vinh lòng trung nghĩa, sự can đảm, đặt lợi ích dân tộc lên trên sinh mệnh cá nhân. Chính vì thế, suốt nhiều thế kỷ, dân gian vẫn kính ngưỡng Lê Lai, đặt ông ngang hàng Lê Lợi trong câu nói “Hăm mốt Lê Lai, hăm hai Lê Lợi”. Nhiều tác phẩm văn học, tranh dân gian cũng khắc họa hình ảnh người tướng dũng cảm mặc long bào xông vào tử địa.
Thế nhưng, lịch sử không hề đơn giản. Nếu Lê Lai thật sự chết dưới tay Lê Lợi (chứ không phải quân Minh) vào năm 1427, thì đây là một mẩu bi kịch chính trị tương tự những trường hợp Hán Cao Tổ giết Hàn Tín, Việt Vương Câu Tiễn giết Văn Chủng… Triều đại phong kiến nào cũng có câu chuyện “công thần bị thanh trừng” để củng cố vương quyền. Nói như các sử thần đời Lê, Lê Thái Tổ “đa nghi hiếu sát” và những xử sự ấy, tuy khắc nghiệt, lại không phải cá biệt trong bối cảnh quân chủ chuyên chế.
Vì vậy, việc các sách giáo khoa hiện nay chỉ nêu lên khía cạnh Lê Lai liều mình bị quân Minh giết hại, mà không đề cập (hoặc thảo luận) nghi án ông bị Lê Lợi xử tử, đã để lại khoảng trống trong nhận thức lịch sử. Rất có thể, nên chăng các tài liệu giảng dạy mở rộng, giới thiệu những ghi chép “khác biệt” để học sinh và người học có cái nhìn đa chiều hơn.
Dĩ nhiên, thay đổi tư liệu trong sách giáo khoa không hề đơn giản, cần sự đánh giá của giới sử học, cơ quan chuyên môn. Tuy nhiên, việc đặt vấn đề để nghiên cứu, luận bàn, nhất là khi chúng ta có “Đại Việt Sử Ký Toàn Thư” trong tay, là điều cần thiết. Lịch sử chân thực luôn mang tính phức tạp, không chỉ là những câu chuyện “anh hùng – phản diện” minh bạch, mà có vô vàn lớp lang, mâu thuẫn.
Bài Liên Quan
Tóm lại, chuyện Lê Lai liều mình cứu chúa vẫn xứng đáng để đời sau ghi ơn. Nhưng nếu “liều mình” mà còn thoát chết, rồi cuối cùng bị chính chúa giết, đó lại là câu chuyện khác. Dù kết luận cụ thể ra sao, chính những nghi vấn này giúp ta nhận ra bài học “đọc sử cẩn trọng”: không nên chỉ tin một lời truyền miệng hay một phiên bản duy nhất, mà hãy so sánh nhiều nguồn. Trong dòng chảy thời gian, lịch sử cũng có thể bị nhào nặn theo mục đích chính trị, thậm chí bị lãng quên hoặc “tẩy xóa” những chi tiết đi ngược lợi ích của triều đại.
Với những dẫn chứng từ Ngô Thì Sĩ, Lê Quý Đôn, Phan Huy Chú, Trần Trọng Kim, vua Tự Đức… và đối chiếu với “Đại Việt Sử Ký Toàn Thư”, ta có thể khẳng định chuyện “Lê Lai đổi áo cứu Lê Lợi” vẫn có cốt lõi sự thật. Chính Lê Lợi cũng từng thề: “Nếu quên ơn, cung điện hóa thành rừng núi, bảo ấn hóa thành đồng…”. Song, việc “quên ơn” ấy có xảy ra thật hay không vẫn là chủ đề tranh luận.
Trong bối cảnh hôm nay, khi nhìn lại lịch sử cha ông, ta càng thấy rõ giá trị của sự trung nghĩa cũng như mặt tối nghiệt ngã của chính trường phong kiến. Nên chăng, câu chuyện Lê Lai nên được nêu lên đầy đủ, để người học sử tự rút ra bài học cần thiết, thay vì chỉ ghi nhớ một mô-típ “anh hùng đổi áo” đơn tuyến.
Thời gian và nghiên cứu chuyên sâu sẽ dần giúp giới sử học giải mã kỹ hơn. Nhưng có lẽ, dù kết luận thế nào, danh tiếng Lê Lai – người sẵn sàng đánh đổi mạng sống cho cuộc khởi nghĩa Lam Sơn – vẫn luôn tỏa sáng trong tâm thức dân tộc, kể cả khi ẩn sau đó là một bi kịch mà chính Lê Lai không bao giờ ngờ tới.
