Việc chép trong Sử ký của Thục vương An Dương Vương chiếm nước Văn Lang ở cuối đời Hồng Bàng, tức đời vua Lạc thứ 18, đã làm dấy lên nhiều tranh luận trong giới sử gia.
Lê Thành Khôi – Trần Trọng Kim cho rằng Thục Phán có lẽ là một thủ lĩnh người Việt ở vùng gần Văn Lang, dựa trên yếu tố địa lý: nếu Ba Thục (tức Tứ Xuyên) là quê nhà Thục Phán, để về đến Văn Lang thì phải vượt qua vô vàn núi non hiểm trở, điều đó khiến việc chinh phục Văn Lang khó tin được.
Ngược lại, Vệ Thạch Đào Duy Anh thì cho rằng Thục Phán có thể là con vua Thục ở Tứ Xuyên. Năm 316 TCN, vào thời Chu Thành Vương, nước Thục bị nước Tần tiêu diệt, người Thục trốn chạy về phía Nam, nương náu ở vùng đất Điện Trì thuộc nước Sở, là kẻ thù của nhà Tần vừa thống nhất Trung Hoa. Đất phía nam Lĩnh Vân Nam quá chật hẹp, Phán tiến xuống vùng châu thổ sông Nhị Hà, đánh chiếm Tây Âu, tức Lạc Việt (nước Văn Lang), lập nên nước Âu Lạc. Điều này phần nào giải đáp được nghi vấn của tác giả Việt Sử Toát Yếu.
Theo Đào Duy Anh, việc Thục Phán đánh chiếm Văn Lang xảy ra trước nhà Tần, vào thời nhà Chu khi dân tộc ta được gọi là Lạc Việt.
L. Aurousseau thì cho rằng Lạc Việt mất nước từ năm 210 TCN, thời gian Tần Thủy Hoàng trị vì, đến năm 207 TCN, lúc Triệu Đà đang hoạt động mạnh mẽ ở vùng Nam Hải. Nhân thời Trung Hoa đại loạn, một ông hoàng nước Thục đã cướp đất quận Tượng của nhà Tần để lập nước (quận Tượng, tức Tây Âu, nằm bao trùm địa hạt các tỉnh Khai Viễn, Thái Bình trong tỉnh Quảng Tây, Liêm, Lôi trong tỉnh Quảng Đông).
Sự nhầm lẫn của L.Aurousseau ở chỗ ông ta đánh đồng Tây Âu với Lạc Việt. Ông dựa vào một câu chú giải trong sách sử cổ “Tiền Hán Thư” (quyển 95) – trong đó nhắc đến Tây Âu tức Lạc Việt, để giảng thuật chữ “Tây Âu Lạc” là nước song phương của Triệu Đà. Sử xưa không nói thẳng ra rằng azért gọi là Tây Âu Lạc vì nhóm Tây Âu hay Tây Việt và nhóm Lạc Việt, hai nhóm trong Bách Việt ở vùng Quảng Tây và Bắc Việt ngày nay, được An Dương Vương thống nhất lại thành một nước mà chúng ta gọi là Âu Lạc.
Cuộc viễn chinh phương Nam của nhà Tần
Chúng ta đã nhắc đến chuyện nhà Tần đánh Bách Việt, trong đó Thục Phán đóng một vai trò quan trọng. Nay, xin trưng thêm vài dòng trong cuốn Hoài Nam Tử, để hiểu cuộc tranh đấu giữa Thục Phán và vua Tần trong cuộc viễn chinh phương Nam:
Khoảng năm 221 TCN, lúc nhà Tần đang thịnh (năm thứ 33 thời Tần Thủy Hoàng), họ đã phái bọn lưu vong, con cháu và lái buôn làm quân lính tiến vào khu vực phía Nam – sào huyệt của Bách Việt. Khoảng thời gian này là vào năm 221 – 214 Trước Công Nguyên. Quan Hiệu Úy, tức Bộ trưởng tài chính, dẫn quân đi thuyền cùng với tướng Sử Lộc đem lương thực theo đường sông tiến sâu vào đất Lĩnh Nam, chiếm được Lục Dương, Quế Lâm (nay là huyện Minh Quý, tỉnh Quảng Tây), Nam Hải (Quảng Đông ngày nay) sau khi đã đánh tan tác các nhóm Đông Âu và Mân Việt. Rồi tới lượt Tây Âu phải đương đầu với đạo quân viễn chinh Trung Hoa. Thủ lĩnh Tây Âu là Dịch Hu Tống, nhưng quân Tần gặp sự kháng cự dữ dội của Tây Âu. Người Việt (Tây Âu) rút vào rừng ở lẫn với thú dữ, đem quân ra đánh úp quân Tần vào ban đêm. Cuộc chống trả kéo dài 10 năm. Quân Tần chết rất nhiều. Đồ Thư tổn thất, quân Tần mất cả 10 vạn, có kẻ chết, có kẻ không chịu nổi cái khắc nghiệt ở xứ Lam Sơn. Triều đình Tần phải đình lại, thiết lập bộ máy cai trị ở những đất đã chiếm, lập ra ba quận là : Nam Hải, Quế Lâm (Quảng Tây), Tượng Quận.
Nói về Tượng Quận, Đại Việt Sử Ký Toàn Thư có nhắc đến đấy là Bắc Việt. Nhưng nhiều ý kiến cho rằng đấy chưa hẳn là đúng. Lý do là, nếu Bắc Việt đã nhập vào Tượng Quận của nhà Tần, thì sẽ không thể có tình trạng lưỡng quyền như dưới thời Triệu Đà được. Trong bộ chính sử đó cũng không nói chuyện An Dương Vương đã thần phục nhà Tần để Âu Lạc trở thành Tượng Quận.
Tóm lại, ảnh hưởng của nhà Tần thời đấy chỉ tới mấy vùng đất của Tây Âu, tức là tỉnh Quảng Tây và một số vùng của Uất Lâm, Nam Hải mà thôi. Để củng cố quyền cai trị, nhà Tần đã cử đến 50 vạn tù nhân chiếm đóng các vùng đất mới chiếm.
Bài tương tự:
An Dương Vương – Người lãnh đạo kháng chiến Tây Âu
Theo Quảng Châu Ký và Giao Châu Ngoại Vực Ký, lúc tướng lĩnh coi đám tù bị giết, Tây Âu không người đứng đầu, Kiệt Tuấn vốn được người Tây Âu quý mến, nên được cử làm Thục Vương từ khoảng 219 – 207 TCN. Nhân lúc nhà Tần suy yếu, quân nhà Tần đại bại, Thục Phán thu phục các tộc Lạc Việt và xây dựng quốc gia Âu Lạc. Cuộc kháng chiến chống Tần của người Tây Âu – Âu Lạc dưới sự lãnh đạo của Thục Phán thể hiện khí phách mạnh mẽ. Nên nhớ đây là thời nhà Tần vừa thôn tính sáu nước, thống nhất Trung Hoa dưới cờ Vạn Lý, đánh đuổi giai cấp quý tộc đã tồn tại hàng ngàn năm. So với trình độ phát triển lúc bấy giờ của người Hán, các bộ tộc Việt thực sự bị coi là man di. Vậy mà Thục Phán dám đối đầu với cả một đế chế hùng mạnh, cho thấy tinh thần quật cường của người Việt. Tận dụng thời cơ suy yếu của nhà Tần để đánh chiếm Văn Lang và xưng vương chứng minh Thục Phán là một người đầy mưu lược và chủ động.
Thục Phán xây dựng nước Âu Lạc
Năm Giáp Thìn (257 TCN), Thục Phán đánh bại và sáp nhập Văn Lang vào lãnh thổ của mình, tự xưng là An Dương Vương và đóng đô ở Phong Khê (nay là huyện Đông Anh, tỉnh Phúc Yên). Hai năm sau, vua bắt đầu cho xây thành Cổ Loa, gọi như vậy vì thành xây xoáy tròn như hình ốc, tàn tích nay vẫn còn ở Đông Anh. An Dương Vương đưa văn hóa Thục vào dạy người Việt biết đắp thành đất, chế nỏ Lẫy bằng tre, cũng như dùng đồ đồng… Những thứ này dân Thục rất giỏi. Nhờ địa hình hiểm trở đa dạng của vùng Tây Âu – Âu Lạc, cùng với tinh thần chiến đấu cao của người Việt, Thục Phán đã xây dựng được một cơ đồ. Người Âu Lạc bước vào một thời kỳ đấu tranh và phát triển vô cùng mạnh mẽ, chắc hẳn dưới sự dẫn dắt của Thục Vương, tiếc là không có sử nào chép rõ công trạng của vị vua này.
Tiếc thay, sau này Âu Lạc lọt vào tay Triệu Đà, một nhà chiến lược thâm hiểm đến từ Trung Quốc. Năm An Dương Vương thứ 50, Âu Lạc rơi vào tay họ Triệu trở thành chư hầu của Nam Việt. Lúc này nhà Tần đã sụp đổ còn nhà Hán đang lên, Triệu Đà xưng đế là ở thời Hán Cao Hậu mất (180 TCN). Cũng có nguồn nói An Dương Vương không thuộc bộ tộc Việt nào cả mà là người ngoại tộc, nhưng chứng cứ không nhiều nên ý kiến này chưa được nhiều người ủng hộ. Ở thời kỳ này dân Hán chưa xuống phương Nam, nên Thục Phán vẫn rất có thể là một lãnh đạo thuộc nhóm bộ tộc Việt như rất nhiều nhân vật hậu duệ các triều Hồng Lạc. Phương Nam mênh mông sông núi, người Việt lại ở tản mát nên cũng khó tránh khỏi việc đa dạng thế này.
