Apis được xem là một trong những vị thần bò quan trọng và linh thiêng bậc nhất của nền văn minh Ai Cập cổ đại. Ngay từ thời sơ khai, Apis đã chiếm giữ một vị trí đặc biệt trong tín ngưỡng cũng như đời sống tinh thần của người Ai Cập. Dù gắn liền với nhiều câu chuyện về sự màu nhiệm và quyền năng, vị thần này nổi bật nhất với vai trò biểu tượng cho sự sinh sôi và trường tồn.
Gốc tích thần Apis
Người Ai Cập cổ đại, dù trải qua nhiều triều đại và biến chuyển xã hội, luôn duy trì niềm tin mãnh liệt vào tính siêu nhiên của tự nhiên và muôn loài. Đất nước này là nơi xuất hiện rất nhiều vị thần mang hình dáng loài vật, nhưng Apis được tôn vinh như vị thần bò quan trọng nhất, với bề dày lịch sử kéo dài liên tục từ thời Vương triều thứ Nhất (khoảng năm 3150 trước Công nguyên) cho đến giai đoạn đế quốc La Mã.
Tên gọi ban đầu của Apis trong tiếng Ai Cập là Api, Hapi hoặc Hep. Đáng chú ý, Apis không liên quan đến vị thần Hapi/Hep, vốn được xem là thần của sông Nile và gắn liền với đợt ngập lụt hằng năm. Thay vào đó, Apis lại được khẳng định là một vị thần đại diện cho sự phì nhiêu, sung mãn và sau này trở thành hiện thân của thần sáng tạo Ptah. Dấu vết của Apis thậm chí còn xuất hiện trước cả thời kỳ Vương triều thứ Nhất, thông qua những chạm khắc từ thời Tiền Triều đại (trước năm 3150 TCN). Điều này khiến nhiều nhà nghiên cứu cho rằng Apis rất có thể là một trong những vị thần thú đầu tiên của Ai Cập, hoặc ít nhất là vị thần đầu tiên thể hiện sự bất tử và linh thiêng.
Vị thần Apis ban đầu được tôn xưng như một vị thần của sinh sản, chủ quản sự dồi dào và sức sống. Về sau, Apis dần được gắn kết với thần sáng tạo Ptah của thành phố Memphis, rồi “tiến hóa” thành chính hóa thân của Ptah. Cũng có thời kỳ Apis được xem là con của nữ thần Hathor – vị thần bò cái nổi tiếng với sự từ bi và ân điển. Ngay cả khi trong văn hóa Ai Cập tồn tại nhiều vị thần bò khác như Bat, Buchis, Hesat, Mnevis, hay Bull of the West, Apis vẫn giữ vị trí tối thượng. Sự trường tồn và khả năng đại diện cho “trục” vận hành của vũ trụ đã giúp Apis vượt xa mọi vị thần bò khác trong tâm thức người Ai Cập.
Ý nghĩa và biểu tượng
Trong nghệ thuật và biểu trưng Ai Cập, Apis thường được miêu tả ở dạng một con bò mảnh khảnh đang sải bước. Trên đầu Apis có gắn đĩa mặt trời và rắn Uraeus – biểu tượng của quyền năng hoàng gia. Hình ảnh Apis mang đĩa mặt trời bất diệt và rắn thiêng thể hiện vai trò bảo hộ cũng như năng lượng sống bất tận. Qua từng thời kỳ, cách biểu hiện về Apis tuy có thay đổi, nhưng sự hiện diện về nguồn sức mạnh, vương quyền và trường cửu vẫn không hề phai.
Trong thời kỳ Hậu Nguyên (525 – 332 TCN), Apis đôi khi được khắc họa với hình dáng người mang đầu bò. Sang giai đoạn Ptolemaios (323 – 30 TCN), Apis được tôn sùng dưới hình hài nhân dạng, khoác áo choàng và râu dài, tương tự như phong cách các vị thần Hy Lạp (tiêu biểu là thần Zeus), lấy tên là Serapis. Dưới thời La Mã, hình tượng người đầu bò của Apis càng trở nên phổ biến và in sâu trong văn hóa.
Mặt khác, Apis cũng tượng trưng cho sức sống của nhà vua. Trong quan niệm Ai Cập, thần bò chống đỡ vũ trụ là biểu trưng rõ ràng nhất về quyền lực và sức mạnh thể chất cũng như tinh thần. Từ đó, vị thần này còn gắn liền với sự phong nhiêu của đất đai cũng như sự trường tồn về thời gian, vì chính sinh khí của Apis bảo đảm cho nguồn lương thực dồi dào và dòng chảy vũ trụ bền vững.
Nghi lễ Apis
Để trở thành con bò Apis được tôn thờ, không phải bất cứ con bò nào cũng đáp ứng đủ điều kiện. Trong các bản khắc cổ cùng ghi chép từ nhiều nhà sử học, người Ai Cập tin rằng một con bò cần sở hữu một số đặc điểm cơ thể vô cùng đặc thù:
- Bộ lông có màu đen tuyền.
- Trên trán có đốm trắng hình tam giác.
- Trên lưng có vệt trắng giống cánh chim ưng hoặc kền kền.
- Cạnh sườn xuất hiện hình trăng lưỡi liềm màu trắng.
- Cuối đuôi phải có “double hairs” – tức phần lông đuôi tách đôi ra đặc biệt rõ nét.
- Dưới lưỡi có khối u dạng bọ hung (scarab) – biểu tượng linh thiêng và liên kết chặt chẽ với quá trình tái sinh.
Dĩ nhiên, không phải lúc nào người ta cũng tìm được con bò đáp ứng đầy đủ các dấu hiệu trên. Nhiều trường hợp chỉ cần nhận thấy vài đặc điểm quan trọng (thường là đốm trắng hình tam giác và khối u bọ hung dưới lưỡi) cũng đã được tôn nhận là Apis.
Ngay khi một con bò đạt các dấu hiệu nói trên, nó sẽ được đưa đến Memphis – thủ đô cổ của Ai Cập. Tại đây, con bò và cả mẹ của nó sẽ được sống trong khuôn viên đặc biệt của đền thần Ptah, có đầy đủ nơi nghỉ ngơi, không gian sinh hoạt, và thậm chí cả đàn bò cái “hậu cung” để đảm bảo sự sung mãn. Người dân từ khắp nơi đổ về Memphis để bày tỏ lòng tôn kính với Apis. Đồng thời, vị thần bò này cũng tham dự các buổi lễ rước, nghi lễ phức tạp, và trở thành một trong những trung tâm phán truyền lời sấm (oracle) quan trọng nhất.
Tôn thờ và ảnh hưởng văn hóa
Tính chất linh thiêng của Apis không chỉ dừng lại ở khía cạnh hình tượng tôn giáo, mà còn đi sâu vào nhịp sống thường nhật của người Ai Cập. Apis được coi là sứ giả của Ptah, và ở mức độ cao hơn, chính là Ptah hiện thân. Vị thần này gắn liền với năng lượng vô tận và khả năng kiến tạo của thần sáng tạo trong huyền thoại Ai Cập.
Từ xưa, người Ai Cập xem mỗi loài sinh vật đều sở hữu “hơi thở thần thánh”. Chính vì vậy, con bò Apis được tôn vinh còn bởi niềm tin rằng nó mang “linh hồn bất tử”. Người dân hiểu rõ con bò thể xác này sẽ một ngày qua đời, nhưng sức mạnh linh thiêng vẫn được bảo tồn vô hạn. Điều đó lý giải vì sao cái chết của Apis (trong thân xác cụ thể) không phải là dấu chấm hết, mà chỉ là điểm chuyển hóa linh hồn từ trạng thái này sang trạng thái khác.
Những nghi lễ thờ cúng Apis diễn ra thường xuyên và đặc biệt long trọng. Trong các dịp lễ hội, ngày khánh thành hay sự kiện hoàng gia như lễ đăng quang của nhà vua, con bò Apis sẽ xuất hiện như một minh chứng thần thánh cho sự chấp thuận và bảo hộ của các vị thần. Những buổi lễ lớn thường tổ chức một nghi thức cầu nguyện phức tạp; sau đó, con bò được đưa vào không gian riêng có nhiều cổng hoặc lối đi khác nhau. Tùy vào cánh cổng Apis chọn đi qua, các giáo sĩ sẽ giải thích điềm báo cho đại chúng.
Apis trong nghi thức hoàng gia
Trong dòng chảy lịch sử Ai Cập, một trong những dịp lễ quan trọng nhất là lễ hội Heb-Sed – diễn ra mỗi 30 năm một lần để giúp nhà vua “trẻ hóa”. Ở lễ hội này, Apis đóng vai trò không thể thiếu, khi đồng hành cùng vua để khẳng định quyền lực và sức khỏe của nhà cai trị.
Lễ hội Heb-Sed chứa đựng nhiều hoạt động chứng minh khả năng trị vì bền vững của vua như chạy, bắn cung, cùng các nghi thức hiến tế. Sự xuất hiện của Apis trong các lễ nghi và bữa tiệc cộng đồng sau đó biểu thị cho sự gia tăng sinh lực, phồn thịnh và phù trợ thần linh của triều đại. Sự hiện diện của Apis cũng khẳng định mối liên kết bất diệt giữa hoàng gia và vũ trụ, khiến dân chúng càng thêm vững tin vào năng lực trị vì của nhà vua.
Nhiều dấu ấn khảo cổ cho thấy, từ thời kỳ Tiền Triều đại cho đến các Vương triều về sau, chạy đua với Apis hoặc để Apis “đạp” trên mương dẫn nước đã mang ý nghĩa biểu trưng phì nhiêu, giúp đất đai màu mỡ. Chính khi con bò chạy qua khu vực nghi lễ, họ tin rằng đất quanh đó cũng được “tưới tắm” nguồn sinh khí thần thánh.
Apis phục sinh
Dẫu được tôn sùng, con bò Apis sống cũng chỉ có giới hạn khoảng 25 năm nếu không gặp bệnh tật hay tai nạn. Đến thời điểm đó, để bảo toàn tính linh thiêng và khả năng chuyển hóa, người Ai Cập cử hành một nghi lễ hiến tế và xem đó là “sự hóa thân” chứ không phải kết thúc. Xác của Apis được ướp và mai táng hết sức trang trọng, tương tự cách ướp xác các vị vua hay quý tộc.
Quá trình ướp xác diễn ra trong một khu vực chuyên biệt trong đền thờ Ptah. Trong thời gian tang lễ, cả Memphis chìm trong không khí tiếc thương. Sau khi quá trình ướp xác hoàn tất, xác Apis được rước theo “con đường thiêng” đến khu hầm mộ ở Saqqara, gọi là Serapeum. Khu phức hợp hầm mộ này được mở rộng, nâng cấp bởi hoàng tử Khaemweset (con trai thứ tư của Ramesses II). Nơi cất giữ hàng loạt quách bằng đá hoa cương (granite) khổng lồ dành cho mỗi thế hệ Apis. Thậm chí, trong nhiều trường hợp, bò mẹ của Apis cũng bị giết và ướp xác để an nghỉ cạnh con; con bê của Apis cũng chịu chung số phận, với quan niệm chúng cùng dòng máu linh thiêng, cần được bảo tồn trong không gian thiêng.
Cái chết của Apis là tiền đề cho quá trình kết hợp với thần Osiris, trở thành Osirapis – đánh dấu vòng tuần hoàn sống – chết – tái sinh. Thần Osiris, trong huyền thoại, chính là vị vua đầu tiên của Ai Cập, người dạy dân chúng nông nghiệp và cũng là thần đầu tiên chết đi rồi sống lại. Như vậy, thông qua nghi thức hiến tế và ướp xác của Apis, người Ai Cập tái hiện tôn giáo lõi về sự bất tử, khẳng định chu kỳ không ngừng của sinh tồn và đổi mới.
Apis đồng hóa với Serapis
Khi vương triều Ptolemaios (323 – 30 TCN) lên nắm quyền, Ai Cập dần trở thành vùng đất giao thoa đa văn hóa Hy Lạp – Ai Cập. Ptolemy I (Soter) đã nhìn thấy tiềm năng trong việc hợp nhất tôn giáo để gắn kết lòng dân. Ông chủ động gộp Apis với các vị thần Hy Lạp như Zeus, và một số nét của thần địa phương, để cho ra đời một hình tượng mới mang tên Serapis.
Tượng thần Serapis được tôn sùng với tạo hình râu quai nón dày, áo choàng lộng lẫy, kết hợp cả yếu tố bò (đặc trưng của Apis) và phong cách nhân dạng Hy Lạp cổ điển. Với tầm nhìn của Ptolemy I, Serapis trở thành vị thần “mở cửa” cho tất cả cộng đồng đa sắc tộc ở Alexandria – thành phố “quốc tế” bậc nhất Ai Cập thời đó. Để củng cố uy tín và lan tỏa tầm ảnh hưởng, ông xây dựng ngôi đền Serapeum nguy nga, nằm không xa thư viện Alexandria nổi danh.
Cốt lõi của Serapis gói gọn trong lý tưởng tôn vinh giá trị trường cửu. Apis, với tinh thần bất tử, khi kết hợp với thần Zeus, tạo ra một vị thần mới đại diện hệ tư tưởng “chỉ ra đi để tái sinh.” Giống như cách mà Apis già và qua đời, rồi “tái thế” trong thân xác một con bò khác, Serapis cũng mang cảm hứng về vĩnh hằng. Sức mạnh này dễ tạo sự kết nối tình cảm giữa dân chúng bản địa và cộng đồng người Hy Lạp.
Tín ngưỡng Apis thoái trào
Trong vòng ba thiên niên kỷ, tín ngưỡng và nghi thức cầu linh từ bò Apis gần như bất biến. Tuy nhiên, khi đế quốc Ba Tư xâm lấn Ai Cập năm 525 TCN dưới triều vua Cambyses II, một sự kiện gây chấn động được ghi lại bởi sử gia Herodotus: Cambyses II đã giết chết con bò Apis đương nhiệm trước thời điểm hiến tế thông thường và ném xác ra đường cho chó hoang ăn.
Có quan điểm cho rằng Cambyses II là người tôn trọng tín ngưỡng Ai Cập, nên hành vi trên, nếu có thật, có lẽ mang mục đích chính trị chứ không đơn thuần là báng bổ. Thực tế, khi đánh bại người Ai Cập tại trận Pelusium, quân Ba Tư đã lợi dụng niềm tôn sùng động vật của Ai Cập: bắt con mèo – loài thiêng liêng nhất, mang biểu tượng của thần Bastet – giải phía trước quân đội, khiến người Ai Cập không dám phản kháng vì sợ xúc phạm thần. Với cùng chiến thuật, Cambyses II có thể chủ đích hủy hoại niềm tin của người dân, qua đó khẳng định quyền cai trị của mình.
Dù sự thật có ra sao, hành vi tiêu hủy Apis như vậy đã gây nên cú sốc, và theo Herodotus, Cambyses II phải trả giá bằng chính mạng sống của mình khi vô tình tự đâm vào đùi và chết vì nhiễm trùng – trùng khớp với vết đâm đầu tiên mà ông gây ra cho Apis. Câu chuyện này càng làm nổi bật niềm tin mạnh mẽ của người Ai Cập về tính thiêng liêng vô biên của Apis.
Tín ngưỡng Apis tiếp tục tồn tại rải rác cho đến khi Cơ Đốc giáo (Thiên Chúa giáo) vươn lên thống trị ở Ai Cập vào thế kỷ IV Công nguyên. Trong nỗ lực xóa bỏ “dị giáo” (pagan), các nhóm Cơ Đốc giáo nhiệt thành đã hủy diệt nhiều ngôi đền cổ, trong đó có Serapeum ở Alexandria (khoảng năm 385 CN). Cùng giai đoạn này (hoặc ngay sau đó), Thư viện Alexandria cũng bị tàn phá. Từ thế kỷ V CN, tín ngưỡng thờ bò Apis bị triệt tiêu hoàn toàn, đồng hành với những lệnh cấm thực hành các nghi thức cúng bái “lạ” trái với giáo lý Cơ Đốc.
Tóm lại
Apis không chỉ là con bò bình thường, mà còn là biểu tượng cho linh lực vô tận và sự bất tử trong vũ trụ quan của người Ai Cập cổ đại. Dẫu đã trải qua vô số biến thiên và xung đột văn hóa, hình tượng Apis vẫn là minh chứng cho niềm tin mãnh liệt của người Ai Cập về sự bảo hộ, sức mạnh và chu kỳ tái sinh. Mặc dù tín ngưỡng này về sau mờ dần trước sức ép của các tôn giáo mới, Apis đã để lại dấu ấn sâu đậm trong hệ thống thần thoại và lịch sử Ai Cập, lưu danh là một trong những vị thần quan trọng và bí ẩn bậc nhất của thời cổ đại.
