Bài đăng này sẽ đưa ra một góc nhìn khái quát về giá trị của môi trường dưới lăng kính Lý thuyết Giá trị (Value Theory) – cụ thể là tranh luận về giá trị nội tại (intrinsic value) và giá trị ngoại tại (extrinsic value). Qua đó, chúng ta sẽ tự hỏi: Liệu có phải ta đang phạm sai lầm về mặt đạo đức khi hủy hoại tự nhiên, dù tự nhiên có hay không có “giá trị nội tại” của nó? Bài viết được gợi cảm hứng từ ví dụ nổi tiếng của triết gia Richard Sylvan về “Người Cuối Cùng Trên Trái Đất.”
Thí nghiệm “người cuối cùng”
Hãy tưởng tượng bạn là người cuối cùng còn sống. Sau khi bạn qua đời, tất cả mọi dấu vết sự sống khác cũng không tồn tại. Trong tình huống đó, liệu hành động phá hủy, cho nổ tung cây Redwood cuối cùng trên Trái Đất trước khi chết có bị coi là vô đạo đức hay không? Đây chính là thí nghiệm tư duy nổi tiếng do nhà triết học Richard Sylvan (người New Zealand) đề xướng. Mục đích của nó là buộc chúng ta suy ngẫm về vai trò của thiên nhiên và môi trường – độc lập với những tương quan, lợi ích hay mục đích mà con người (hoặc các loài động vật khác) gán cho thiên nhiên.
Ý tưởng cốt lõi của thí nghiệm này nêu ra một câu hỏi nhức nhối: Nếu không còn ai (hoặc không còn sinh vật có tri giác) để hưởng lợi từ môi trường, thì liệu môi trường – cụ thể là cây Redwood cuối cùng ấy – có đáng để chúng ta tôn trọng hay không? Việc không tôn trọng, hay thậm chí tiêu diệt nó, có còn là sai trái hay không? Từ đó, ta sẽ tiến vào những tranh luận sâu hơn về giá trị, bao gồm giá trị nội tại và giá trị ngoại tại của tự nhiên.
Lý thuyết giá trị
Lý thuyết Giá trị (Value Theory) là một nhánh của triết học nghiên cứu về bản chất của “giá trị” và cách thức để xác định một sự vật hoặc hiện tượng là “có giá trị.” Trong lĩnh vực này, các triết gia thường chia giá trị thành hai loại chính:
- Giá trị nội tại (Intrinsic Value): Đây là loại giá trị mà một sự vật có được ngay trong chính bản chất của nó, hoàn toàn không phụ thuộc vào bất cứ mối quan hệ hay bối cảnh nào. Nếu một vật có giá trị nội tại, nghĩa là nó “tự có giá trị” một cách độc lập: giá trị đó không đổi dù có hay không có ai công nhận hoặc thụ hưởng.
- Giá trị ngoại tại (Extrinsic Value): Đây là loại giá trị hình thành dựa trên các mối quan hệ, công dụng, hoặc bối cảnh xung quanh sự vật. Nếu một vật chỉ có giá trị ngoại tại, khi tách khỏi các mối quan hệ, hoàn cảnh hay tác dụng mà nó mang lại, giá trị của nó sẽ không còn hoặc không được công nhận.
Trong ví dụ “Người Cuối Cùng Trên Trái Đất,” giá trị của cây Redwood được đem ra soi xét: Nếu ta cho rằng Redwood có giá trị nội tại, thì kể cả khi không còn sinh vật nào có thể hưởng lợi, nó vẫn có giá trị và không nên bị hủy hoại. Ngược lại, nếu ta tin rằng Redwood chỉ mang giá trị ngoại tại, thì có thể hành động phá hủy nó “không gây hậu quả” hay “không sai trái” dưới góc độ luân lý, bởi lẽ khi không còn ai thụ hưởng, nó không còn giá trị nào đáng kể.
Thiên nhiên có giá trị nội tại không?
Khi đối mặt với câu hỏi: “Có nên hủy diệt cây Redwood cuối cùng không?” đa phần chúng ta sẽ băn khoăn, thậm chí có xu hướng không tán thành việc phá hủy. Nhiều người nghĩ: “Tiêu diệt nó còn ích gì, trong khi đây là sinh thể cuối cùng?” Từ trực giác này, có thể có người vội kết luận rằng: “Vậy hẳn là thiên nhiên – đại diện qua Redwood – phải sở hữu ‘giá trị tự thân’ (giá trị nội tại).” Tuy nhiên, ta cần phân tích kỹ hơn để tránh kết luận quá nhanh.
Theo cách hiểu nghiêm ngặt, nếu Redwood mang giá trị nội tại, thì ngay cả trong môi trường hoàn toàn trống rỗng, không còn ai để cảm nhận hay sử dụng nó, Redwood vẫn có giá trị. Nói cách khác, bất kể ai có mặt hay không, bất kể Redwood có được ngắm nhìn, khai thác, thậm chí có được biết đến hay không, nó vẫn tự có “một loại giá trị” không thể tách rời khỏi chính nó.
Tuy nhiên, nếu ta tưởng tượng một viễn cảnh Redwood mọc lên ở nơi không ai lui tới, không thể đóng góp không khí sạch (vì chẳng còn ai hít thở), không thể cho bóng mát (không còn ai tận dụng), và cũng không còn tạo bất cứ lợi ích hay kích thích thẩm mỹ nào (không ai thấy được vẻ đẹp của nó), khi ấy, giá trị còn lại của Redwood là gì? Nếu như chúng ta không tìm thấy bất kỳ giá trị nội tại nào tồn tại bên trong chính nó (mà không cần mối quan hệ với sinh thể khác), có thể kết luận rằng: Redwood có giá trị chủ yếu là do sự tương tác, kết nối với môi trường và các sinh vật khác, chứ không phải vốn dĩ tự nó đã giá trị. Vậy, Redwood – cũng như toàn bộ thiên nhiên – nhiều khả năng mang các dạng giá trị ngoại tại phức tạp.
Điều đáng chú ý: Dù chúng ta tạm gạt bỏ giả thuyết “giá trị nội tại” của thiên nhiên, điều đó không đồng nghĩa với việc ta được tùy ý hủy diệt nó. Chúng ta cần xem xét thêm về giá trị ngoại tại, vốn bao gồm nhiều mức độ và khía cạnh khác nhau.
Thiên nhiên và giá trị ngoại tại
Trong Lý thuyết Giá trị, giá trị ngoại tại thường được đề cập đến dưới nhiều dạng:
- Giá trị công cụ (instrumental value): Một vật có giá trị vì nó có ích hoặc phục vụ một chức năng nào đó. Chẳng hạn, cây Redwood có thể cho gỗ, cho bóng mát, cung cấp oxy, v.v.
- Giá trị biểu trưng (symbolic value): Vật hoặc hiện tượng có giá trị vì nó tượng trưng cho điều gì đó quý giá về mặt tinh thần, tâm linh, văn hóa hay lịch sử. Ví dụ, nhiều nơi coi cây cổ thụ là biểu tượng tinh thần của một cộng đồng, biểu tượng văn hóa, hoặc “chứng nhân” lịch sử.
- Giá trị thẩm mỹ (aesthetic value): Một vật được đánh giá cao vì vẻ đẹp, vì nó khơi gợi cảm xúc tích cực hay truyền cảm hứng nghệ thuật. Nhiều người yêu quý Redwood vì dáng vẻ hùng vĩ, cao lớn, tạo ấn tượng mạnh mẽ về sự trường tồn của thiên nhiên.
- Giá trị gắn kết cá nhân (personal value): Sự vật được gán giá trị dựa trên kỷ niệm riêng tư, mối quan hệ cá nhân hoặc tập thể. Chẳng hạn, một người có thể lưu giữ ký ức thời thơ ấu về những chuyến dã ngoại bên gốc Redwood, khiến họ xem Redwood là vô giá.
Tất cả các loại giá trị trên đều thuộc phạm trù giá trị ngoại tại. Chúng không tồn tại “một cách độc lập” với tâm trí con người hay các yếu tố văn hóa – xã hội – sinh học. Tuy vậy, chính sự đa dạng và phong phú của những giá trị ngoại tại lại là lý do khiến ta vẫn tôn trọng và bảo vệ thiên nhiên. Ngay cả trong thí nghiệm tư duy “Người Cuối Cùng Trên Trái Đất,” người ta có thể không phá hủy cây Redwood đơn giản vì tình cảm dành cho nó, hoặc vì vẫn thấy nó đẹp, thiêng liêng, hay đại diện cho ký ức, văn hóa, giá trị tinh thần nào đó.
Một điểm quan trọng: Giá trị ngoại tại thường mang tính tương đối. Khác nhau về văn hóa, tôn giáo, hệ tư tưởng, hay bối cảnh lịch sử sẽ dẫn tới việc một nhóm người có thể đánh giá một thứ là “rất quý,” trong khi nhóm khác lại coi nó “bình thường.” Song, điểm chung chính là nếu nhiều người (hoặc phần lớn cộng đồng) đánh giá cao đối tượng nào đó, họ sẽ đặt ra chuẩn mực xã hội để bảo vệ và tôn trọng đối tượng đó.
Giá trị của cây Redwood trong ví dụ
Khi ta áp dụng khung giá trị nội tại – ngoại tại vào câu hỏi về “cây Redwood cuối cùng,” có thể rút ra những kết luận:
- Không có bằng chứng chắc chắn về giá trị nội tại: Cây Redwood, nếu đứng một mình, không có sinh vật nào tương tác, cũng chẳng được bất cứ ai trân trọng, có vẻ không đủ điều kiện để khẳng định nó có giá trị “tự thân” tồn tại. Ý tưởng này chỉ là giả định logic: Nếu giá trị nội tại hiện hữu thì nó phải tồn tại ngay cả trong chân không của mọi quan hệ và nhận thức. Nhưng khi ta tách Redwood khỏi mọi mối liên hệ, giá trị của nó trở nên khó xác định.
- Giá trị ngoại tại đa dạng: Trong một hệ sinh thái thông thường, Redwood cung cấp chỗ trú cho nhiều loài động vật, có vai trò trong cân bằng sinh thái, tạo cảnh quan thiên nhiên hùng vĩ và trở thành niềm tự hào địa phương. Từ góc độ tâm linh, Redwood có thể được xem là biểu tượng của sự vĩnh hằng, hoặc là hiện thân của mối liên hệ giữa con người và tự nhiên.
- Sự thôi thúc bảo vệ: Đa số chúng ta, nếu tưởng tượng mình là “người cuối cùng,” vẫn không muốn phá hủy cây Redwood. Tại sao vậy? Có thể vì nó đánh thức trong ta cảm giác tôn trọng đối với vẻ đẹp tự nhiên, vì chúng ta gắn nó với những hoài niệm, hoặc đơn giản là trân trọng giá trị thẩm mỹ của nó. Tất cả những lý do này đều đến từ một dạng giá trị ngoại tại, xuất phát từ nhận thức, xúc cảm, truyền thống văn hóa, và bản sắc cá nhân hay cộng đồng.
Như thế, giá trị của thiên nhiên nói chung và Redwood nói riêng có thể được coi là một mạng lưới dày đặc những mối quan hệ và ý nghĩa. Những mối quan hệ, ý nghĩa này khiến ta bảo vệ nó, chứ không phải vì Redwood có “giá trị thần bí” nào đó bất biến.
Bài Liên Quan
Bài học tôn trọng môi trường
Một câu hỏi tiếp theo nảy sinh: “Nếu thiên nhiên không có giá trị nội tại, liệu chúng ta có thể tùy ý xâm phạm, tàn phá mà không vi phạm đạo đức?” Câu trả lời, theo đa số các luận điểm đạo đức, là không. Tại sao?
- Giá trị ngoại tại không “kém” giá trị nội tại
Một quan niệm sai lầm thường gặp là nghĩ rằng chỉ những gì mang “giá trị nội tại” mới thực sự “cao quý,” còn giá trị ngoại tại thì “thấp kém” hơn. Thực tế, dù là giá trị nội tại hay ngoại tại, nếu một sự vật được cộng đồng hoặc cá nhân đánh giá là “quý,” thì nó vẫn có tính bắt buộc về mặt đạo đức. Ví dụ, có người coi một di tích lịch sử (đền chùa, nhà thờ, khu tưởng niệm) là vô giá không phải vì tòa kiến trúc này tự sở hữu “giá trị thiêng liêng” khi đứng một mình, mà vì cộng đồng đã gán cho nó giá trị tinh thần, văn hóa. Cũng tương tự, chúng ta bảo vệ môi trường phần lớn vì những giá trị ngoại tại của nó – giá trị đối với sinh kế con người, sức khỏe, đa dạng sinh học, niềm tin tôn giáo, bản sắc dân tộc… Tất cả các khía cạnh này khiến môi trường không thể bị xem thường hay hủy hoại. - Tôn trọng giá trị của người khác
Không phải ai cũng coi thiên nhiên là quý giá. Sẽ có trường hợp một cá nhân không mấy quan tâm đến bảo vệ rừng hoặc lưu giữ cảnh quan. Tuy nhiên, họ vẫn có trách nhiệm đạo đức phải tuân theo chuẩn mực xã hội, tôn trọng giá trị của người khác, và hành xử sao cho không tổn hại lợi ích chung.
Nói cách khác: Chính vì các cộng đồng, các quốc gia, các tổ chức quốc tế xem môi trường là có giá trị (dù là giá trị công cụ, giá trị biểu trưng, hay giá trị thẩm mỹ, tinh thần…), mỗi người cần tôn trọng các chuẩn mực được đặt ra để bảo vệ môi trường. Việc phớt lờ hoặc phá hủy môi trường có thể xâm phạm lợi ích chung, từ đó trở thành sai trái về mặt đạo đức – và trong nhiều trường hợp, còn bị coi là vi phạm pháp luật. - Trách nhiệm đối với tương lai
Dù thí nghiệm tư duy “Người Cuối Cùng Trên Trái Đất” gợi lên viễn cảnh không còn hậu thế, thực tế là chúng ta hiện tại không phải người cuối cùng. Tương lai của cộng đồng hay thế hệ con cháu tiếp nối phụ thuộc vào việc ta bảo vệ đất đai, sông suối, rừng, biển…
Chính các thế hệ tương lai sẽ đánh giá cao những lợi ích kinh tế (như tài nguyên), văn hóa (như di sản thiên nhiên), và tinh thần (niềm tự hào, bản sắc) do môi trường mang lại. Đây chính là dạng giá trị ngoại tại nằm ở “mối quan hệ liên thế hệ.” Nếu ta phá hủy môi trường, ta xâm phạm lợi ích chính đáng của những người chưa được sinh ra, gây ra bất công về phân phối tài nguyên và gây hậu quả dài lâu.
Từ những phân tích trên, ta thấy rằng sự thiếu vắng “giá trị nội tại” không phải cái cớ hợp lý để xem nhẹ môi trường. Giá trị ngoại tại – trong mọi chiều kích của nó – vẫn buộc chúng ta tôn trọng và bảo vệ thiên nhiên.
Bất kính với môi trường có phải vô đạo đức?
Sau khi phân tích về mặt giá trị, ta quay về câu hỏi trung tâm: “Có phải vô đạo đức khi hủy hoại hay bất kính với môi trường?” Dù trả lời còn tùy thuộc bối cảnh đạo đức – xã hội cụ thể, câu trả lời nghiêng về ‘có’:
- Thiên nhiên là nền tảng của sự sống
Môi trường cung cấp tài nguyên thiết yếu cho sự tồn tại của con người: không khí, nước, đất, hệ sinh thái đa dạng… Bất kỳ hành động nào làm suy giảm nghiêm trọng những điều kiện nền tảng này đều gây tổn hại cho cộng đồng, xâm phạm đến quyền lợi và nhu cầu sống của những người khác trong hiện tại và tương lai. - Thiên nhiên mang ý nghĩa tinh thần, văn hóa đa dạng
Nhiều cộng đồng người bản địa có niềm tin tâm linh bền chặt với đất, núi, sông, rừng. Nhiều dân tộc coi rừng là “nhà,” coi sông là “mạch sống,” coi loài vật là “bạn đồng hành.” Sự hủy hoại môi trường có thể làm lung lay nền tảng văn hóa, làm mất đi những giá trị biểu trưng quan trọng của cộng đồng. - Thiên nhiên khơi nguồn cảm hứng và sáng tạo
Từ thời tiền sử tới nay, nghệ thuật, văn học, tôn giáo và khoa học đều bắt nguồn từ sự gắn bó với thiên nhiên. Hàng loạt kiệt tác hội họa, âm nhạc, văn chương, kiến trúc… lấy cảm hứng trực tiếp từ cảnh quan tự nhiên. Phủ nhận giá trị ngoại tại này sẽ làm nghèo nàn di sản văn hóa của nhân loại. - Thỏa mãn các nguyên tắc công bằng và trách nhiệm
Giá trị môi trường, một khi được công nhận rộng rãi trong xã hội, sẽ được thể hiện qua luật pháp, quy chuẩn đạo đức, các hiệp ước quốc tế. Không tôn trọng môi trường là không tôn trọng những nguyên tắc chung về công bằng, về quyền lợi cộng đồng, và về sự bền vững.
Từ những luận cứ trên, “bất kính với thiên nhiên” – qua việc tàn phá, ô nhiễm, đốt phá, khai thác cạn kiệt… – thường bị đánh giá là sai trái. Sai trái này bắt nguồn từ việc xâm phạm giá trị ngoại tại to lớn mà cộng đồng và chính mỗi cá nhân trông cậy.
Tóm lại
Nói ngắn gọn, việc thảo luận rằng môi trường có hay không “giá trị nội tại” không làm thay đổi thực tế là tổn thương môi trường thường gắn liền với sai phạm về mặt đạo đức. Thiên nhiên, dù được xem là không có giá trị tự thân tuyệt đối, vẫn chứa đựng vô số giá trị ngoại tại – từ kinh tế đến văn hóa, tâm linh, ký ức cá nhân – đủ để củng cố nguyên tắc “phải tôn trọng, gìn giữ.”
Dẫu rằng thí nghiệm tư duy “Người Cuối Cùng Trên Trái Đất” đặt ra viễn cảnh con người không còn hiện hữu để hưởng thụ hay gìn giữ môi trường, chúng ta – những người còn đang sống – không ở trong hoàn cảnh đó. Chúng ta sống trong các mối quan hệ đan xen, dựa vào thiên nhiên và các giá trị mà nó mang lại. Vì vậy, bảo vệ môi trường là bảo vệ tương lai, bảo vệ di sản văn hóa – tinh thần, và duy trì nền tảng sống cho thế hệ này và nhiều thế hệ mai sau.
Chính sự phong phú của giá trị ngoại tại đã, đang và sẽ tiếp tục làm nền tảng đạo đức, xã hội và pháp lý cho việc bảo vệ thiên nhiên. Khi ta nhìn nhận thiên nhiên dưới góc độ này, việc bất kính với môi trường hiện rõ ràng như một hành vi thiếu trách nhiệm, vi phạm đạo đức, và trái với lợi ích chung của cộng đồng nhân loại.
