Bes là một trong những vị thần đặc biệt và quen thuộc bậc nhất trong đời sống tâm linh của người Ai Cập cổ đại. Mặc dù không có đền thờ to lớn hay nghi lễ trang trọng như nhiều vị thần khác, Bes vẫn được tôn kính rộng rãi tại các gia đình và đặc biệt gắn liền với phụ nữ mang thai cùng trẻ em.
Bảo hộ sự sinh nở
Với tư cách là vị thần của sinh nở, khả năng sinh sản, tình dục, hài hước, và chiến tranh, Bes được người Ai Cập cổ đại tin tưởng giao phó vai trò bảo hộ cho phụ nữ mang thai và trẻ nhỏ. Hình tượng Bes thường được miêu tả là một người lùn, có đôi tai lớn, râu dài, phần hông bè rộng thể hiện tính phì nhiêu, và đôi chân uốn cong. Bên cạnh đó, đặc điểm nổi bật nhất của Bes chính là bộ phận sinh dục được khắc họa khá rõ, biểu trưng cho tính phồn thực. Người Ai Cập cổ cũng cho rằng dáng vẻ “xấu xí” của Bes lại có tác dụng chống lại ma quỷ, thế lực xấu bởi lẽ hình thù khác thường này khiến tà ác phải sợ hãi, lảng tránh.
Thay vì xuất hiện trong dáng vẻ uy nghiêm, cầm quyền trượng như nhiều vị nam thần Ai Cập quen thuộc (Osiris, Thoth hay Ra), Bes đôi khi được khắc họa với chiếc trống lắc (rattle) trên tay để biểu thị sự vui tươi. Trong một số hình chạm khắc khác, ngài có thể cầm dao, kiếm, hoặc rắn để xua đuổi tà ma. Với vị thế là “người canh cổng”, Bes thường được người dân khắc họa trước cổng nhà hoặc chạm khắc tượng bên ngoài các “birth houses” (nơi phụ nữ sinh nở) để bảo vệ không gian thiêng liêng. Không chỉ dừng lại ở lĩnh vực sinh nở, Bes cũng được xem là đấng bảo hộ cho cuộc sống thường ngày, được tin rằng sẽ xua đuổi vận rủi, ban phát niềm vui và tăng cường sinh lực.
Mặc dù Bes là vị thần, đôi khi ông cũng được xem như một “demon” (daimon), khái niệm xưa không hề mang ý nghĩa tiêu cực tuyệt đối như ngày nay. “Demon” trong bối cảnh Hy Lạp – Ai Cập cổ đại có thể vừa tốt vừa xấu, chuyên can thiệp vào đời sống con người. Trong đó, Bes hiện thân cho phần tốt lành, là “demon” chuyên hỗ trợ, bảo hộ và ngăn chặn tai ương. Một khía cạnh khác của Bes là Beset – hình thái nữ tính của vị thần này, thường xuất hiện trong các lời cầu khấn để xua đuổi ma quỷ, bùa chú đen tối và hồn ma ác ý. Hình tượng Beset cũng được liên hệ với việc bảo vệ người mẹ, bảo đảm đứa trẻ ra đời trong an lành.
Điểm đáng chú ý là Bes, tuy sở hữu khía cạnh độc lập, lại thường thấy gắn liền với thần nữ Taweret (hay Tauret). Taweret là nữ thần hình hài hà mã, cũng bảo hộ dành riêng cho phụ nữ mang thai. Chính sự kết hợp này khiến Bes và Taweret được xem như cặp đôi thần linh nắm giữ hệ sinh thái phồn thực, tượng trưng cho sức mạnh sinh sản của toàn xã hội Ai Cập cổ xưa.
Nguồn gốc và bản chất độc đáo của thần Bes
Dù Bes là một trong những thần linh phổ biến nhất Ai Cập, các ghi chép để lại không cho biết chính xác Bes khởi sinh từ truyền thuyết nào. Một số nhà nghiên cứu gợi ý Bes có thể bắt nguồn từ Nubia, Libya hay Syria, nhưng cũng có quan điểm cho rằng Bes chính là sản phẩm bản địa đích thực của Ai Cập. Các học giả như Richard Wilkinson từng so sánh Bes với chín vị thần lùn tương tự, bao gồm Aha, Amam, Hayet, Ihty, Mefdjet, Menew, Segeb, Sopdu và Tetetenu. Họ đảm nhiệm vai trò gần như giống nhau: bảo vệ, ngăn ngừa sự xâm phạm của cái ác. Bes khác biệt ở tính cách vui tươi và thân thiện, trong khi những vị thần lùn khác thường có vai trò riêng lẻ hoặc ít được nhắc đến hơn.
Nếu các vị thần lớn như Osiris, Thoth, Amun sở hữu đền đài, nghi lễ và tầng lớp giáo sĩ (tư tế) đông đảo, thì Bes lại không được thờ phụng theo kiểu “chính quy”. Có duy nhất một ngôi đền nhỏ được ghi nhận để bảo vệ những vườn nho ở ốc đảo Baharia, nhưng địa điểm này không phải là nơi thờ rộng rãi. Thay vào đó, Bes được tôn vinh tại các hộ gia đình trong suốt thời kỳ từ Cựu Vương quốc (khoảng 2613–2181 TCN) đến thời Hy Lạp – La Mã (khoảng thế kỷ 3 TCN – thế kỷ 4 SCN). Đặc biệt, từ Tân Vương quốc (1570–1069 TCN) trở đi, Bes ngày càng phổ biến, hiện hữu mọi nơi. Ông được cho là canh chừng, bảo vệ cho bất cứ ai kêu cầu. Thậm chí, nhiều binh lính Ai Cập sau này còn khắc hình Bes lên khiên hoặc uống rượu bằng chén có khắc biểu tượng của Bes để mong được tiếp thêm sức mạnh khi ra trận.
Bên cạnh vai trò thần chiến binh, Bes còn được yêu mến nhờ tính hài hước, nhảy múa và ca hát. Người Ai Cập tin rằng trẻ em cười giòn tan khi không rõ lý do là do chúng được Bes giải trí. Kỳ lạ hơn nữa, Bes được thể hiện như một người lùn xấu xí, nhăn nhó, nhưng chính sự “kém đẹp” ấy lại ẩn chứa năng lượng tích cực, sự tự do, phóng khoáng và khả năng trấn áp thế lực tà ác. Bes vận hành dựa trên khái niệm cân bằng (Ma’at) của người Ai Cập cổ đại: giữa cái nghiêm túc luôn phải có niềm vui, giữa chiến tranh luôn phải có tiếng cười.
Một giả thuyết khác cho rằng hình tượng Bes nguyên thủy có thể xuất phát từ hình tượng sư tử đực đang đứng bằng hai chân sau. Qua tiến trình sáng tạo nghệ thuật, dáng sư tử được chuyển hóa thành vị thần lùn, gương mặt hung dữ – đại diện cho sự dũng mãnh, bảo hộ. Sư tử trước nay luôn là biểu tượng của quyền lực, sự sống mãnh liệt và lòng quả cảm ở Ai Cập cổ.
Thờ phụng tại gia và đời sống hằng ngày
Khác với nhiều vị thần có đền đài tráng lệ, Bes gắn bó mật thiết cùng không gian gia đình. Dân chúng đặt tượng hoặc phù điêu Bes tại các góc nhà, phòng ngủ, nhất là chỗ trẻ em ngủ. Các đồ gia dụng như giường, ghế, gương, hộp phấn trang điểm thường được khắc họa hình Bes để mọi người cảm thấy an tâm. Những nhạc cụ, cán dao, muỗng mỹ phẩm cũng hay khắc Bes như một lá bùa hộ mệnh chống lại rủi ro. Thậm chí tại làng công nhân Deir el-Medina, nơi xây dựng lăng tẩm hoàng gia, người ta tìm thấy vô số hiện vật cùng biểu tượng Bes, cho thấy phạm vi phổ biến rộng khắp của ông.
Trong các hộ giàu, người ta có thể lập hẳn một góc thờ trang nghiêm, với các bức bia (stela), bàn dâng lễ, bình nước, lư hương. Ở đó, gia chủ thường “bắt chước” nghi lễ trong đền lớn: dâng đồ ăn, rượu lễ, thắp hương trước tượng thần. Với gia đình bình dân hơn, chỉ cần một bức tượng nhỏ của Bes đặt cố định trên bệ thờ tối giản là đủ. Bên cạnh mục đích thờ cúng, ý nghĩa của Bes còn thể hiện sâu đậm ở hành vi thường nhật: cầu phúc, xua đuổi điềm gở, giúp* gia chủ cảm thấy thoải mái, vui vẻ, tin tưởng rằng thần luôn dõi theo bảo vệ.
Sở dĩ Bes trở nên gần gũi là vì ông liên kết chặt chẽ với những nhu cầu sống căn bản nhất: từ tình yêu, hôn nhân, nhảy múa, ca hát cho đến việc sinh nở, nuôi trẻ. Những người trẻ tuổi tin rằng Bes có thể giúp họ tìm được niềm hạnh phúc trong tình yêu, còn các bậc cha mẹ thì thờ Bes để con cái mau lớn, khỏe mạnh. Ông cũng được cho là dạy bambini tập đi vệ sinh (toilet training), biết lễ nghĩa, quan tâm đến niềm vui và hạnh phúc gia đình.
Đối với thiếu niên, Bes khuyến khích tinh thần chiến đấu vì lẽ phải, đặc biệt với bé trai. Nhiều gia đình còn tin rằng nếu một bé trai có vóc dáng lùn, hơi mập, đó là dấu hiệu “được Bes chọn” để trở thành Merchant Priest (linh mục quản lý hàng hóa), chuyên giám sát hàng hóa đi và đến đền thờ. Khi ấy, gia đình càng tôn thờ Bes hơn nữa, với hy vọng con trai mình được phù trợ thành công trong chức phận.
Bes trong lĩnh vực phụ nữ và sinh nở
Tuy được xem là vị thần đa năng, Bes trước hết là vị thần chủ chốt của bà bầu và quá trình lâm bồn. Nhiều phụ nữ khó thụ thai hoặc hiếm muộn thường đến “Bes Chamber” – những phòng dành riêng trong các đền thờ lớn, như đền Hathor ở Dendera – để qua đêm, cầu nguyện, mong nhận được năng lượng phồn thực. Vào thời kỳ Ptolemaic (khoảng thế kỷ 3 TCN – thế kỷ 1 TCN), các Bes Chamber thường trang trí hình Bes trần truồng, với dương vật hiển thị rõ, bên cạnh một nữ thần. Họ tin rằng điều này tạo sức mạnh biểu tượng, khơi dậy khả năng sinh sản.
Phụ nữ còn xăm hình Bes lên cơ thể để mong được thụ thai thuận lợi hoặc hỗ trợ sức khỏe sinh sản. Nhãn quan Ai Cập cổ đại coi xăm mình không chỉ là nét trang trí mà còn là bùa chú bảo vệ. Bất kể tầng lớp xã hội, từ các “kỹ nữ” (prostitutes) đến vũ công, nhạc công hay thậm chí các nữ tư tế, đều có trường hợp xăm hình Bes. Một ví dụ nổi tiếng là Isadora của Artemisia vào khoảng năm 206 SCN – một vũ công múa castanets chuyên nghiệp, nổi tiếng với mức cát-xê cao, giá trị trang phục đắt đỏ, cũng có hình xăm Bes trên đùi. Điều này cho thấy việc xăm Bes không hẳn chỉ giới hạn trong các nhóm “trà đình tửu điếm” mà còn được những phụ nữ tài năng, tự chủ lựa chọn để cầu mong may mắn, sức khỏe, thành công, và khả năng thanh tẩy năng lượng tiêu cực.
Một nữ thần khác thường song hành với Bes là Taweret, vị thần hà mã giám hộ cho phụ nữ sinh nở. Bes và Taweret thường xuất hiện cùng nhau trong các hình ảnh tôn giáo, thể hiện hành động đỡ đẻ, ban phước cho trẻ lọt lòng. Trong các đền thờ được xây mới vào giai đoạn cuối thời Ai Cập (như đền Dendera), “Birth House” (ngôi nhà sinh nở) trở thành phần quan trọng, có tạc tượng và vẽ tranh Bes – Taweret khắp nơi. Những bức tranh này thường được tái hiện trên tường nhà dân, ngay cả ở các khu vực công nhân như Deir el-Medina, để cầu chúc sự bình an.
Đôi lúc, Bes cũng được liên kết với Hathor, nữ thần tình yêu và sắc đẹp. Sự liên kết này phần nào dẫn đến quan niệm “Distant Goddess” (Nữ thần xa cách), kể về một nữ thần ra đi rồi quay trở về, mang lại sự chuyển hóa và tái sinh. Bes có khi được miêu tả là một con khỉ nhỏ cúng đón nữ thần du ngoạn trở về, hoặc thậm chí chính Bes cũng biến hóa thành “nữ thần xa cách” với đầy đủ vẻ huyền hoặc, tượng trưng cho quyền năng biến đổi.
Bes và khái niệm “trickster” nhân từ
Trong dòng chảy văn hóa Ai Cập, Bes cũng đóng vai trò như một “trickster god”. “Trickster” (kẻ lừa phỉnh) ở đây không mang nghĩa phản diện, mà là hình mẫu gây bất ngờ, hỗ trợ con người bằng nhiều cách sáng tạo. Bes có vẻ bề ngoài đáng sợ nhưng lại đứng về phía thiện, xua trừ hắc ám, bảo vệ đứa trẻ, phụ nữ và cả binh sĩ. Khía cạnh “trickster” còn thấy qua khi Bes vừa có thể ca hát, nhảy múa, vừa có thể cằm dao kiếm xua tan tà ác. Chính sự hòa quyện giữa hài hước và nghiêm trang làm nên nét độc đáo rong ruổi khắp xã hội Ai Cập cổ.
Trong tâm thức người xưa, tiếng cười là vũ khí lợi hại: nó khiến những thực thể xấu xa lùi bước vì mất đi môi trường hắc ám. Nhờ thế, Bes khích lệ con người sống vui vẻ, lạc quan, đồng thời cảnh báo họ về việc duy trì trật tự Ma’at. Hậu thế vẫn hay được nghe rằng, khi một đứa trẻ cười trong giấc ngủ hoặc đùa giỡn với thứ vô hình, đó là vì Bes đang quay cuồng, pha trò. Nhờ yếu tố “trickster”, Bes gia tăng sự gắn kết giữa thần linh và nhân gian: dễ gần, dễ mến, sẵn sàng hỗ trợ ngay trong sinh hoạt thường nhật.
“Người gác đêm” và những nghi thức bảo hộ
Bes không chỉ hiện hữu vào ban ngày mà còn tương tác với thế giới giấc mơ. Người Ai Cập tin rằng Bes giúp ngăn chặn ác mộng, giữ cho giấc ngủ yên bình. Có truyền thống về “Magical Lullaby” (bài hát ru thần diệu) mà mẹ hoặc chị gái hát để xua đuổi linh hồn xấu. Đồng thời, họ thường vẽ hình Bes lên mu bàn tay trái của đứa bé rồi quấn bằng mảnh vải may mắn có xuất xứ từ đền, tin rằng từ bàn tay “gắn với thế giới mộng mị”, Bes sẽ đánh đuổi nguồn năng lượng tiêu cực. Vì thế, trẻ em ngủ ngon hơn và phụ huynh an tâm về giấc ngủ con mình.
Bes còn xuất hiện trong quá trình thanh lọc tâm lý cho người lớn: khi ai đó bị mộng mị hoặc sợ hãi, họ có thể cầu nguyện Bes để xua đi “những linh hồn lang thang”, báo mộng xấu. Vài tài liệu ghi nhận rằng các tu sĩ hay người có vai trò chữa bệnh sẽ khuyên bệnh nhân đặt tượng Bes bên cạnh giường hoặc đeo bùa Bes để mong gặp những giấc mơ tốt lành, nhận lời khuyên tích cực từ cõi vô hình.
Bản thân hình tượng Bes dựa trên sức mạnh sư tử: chúa sơn lâm biểu trưng cho dũng mãnh, thống trị và quyền năng tử chiến với tà ma. Qua biến đổi nghệ thuật, Bes trở thành “chú hề hài hước” hoặc “ông già lùn” đầy tình cảm, nhưng vẫn ẩn chứa sức mạnh khủng khiếp. Nhờ sự kết hợp hiếm có này mà Bes trở thành người gác cổng tin cậy, bảo vệ lối vào đền, gia cư, hay các hộp trang điểm đắt giá. Chính vì vậy, dù không có đền thờ to lớn, sức ảnh hưởng của Bes trên thực tế lại vô cùng sâu rộng.
Kết luận
Bes là một ví dụ xuất sắc cho thấy tính đa dạng và linh hoạt của thần thoại Ai Cập. Vị thần lùn, gương mặt hung tợn nhưng tính cách vui vẻ ấy đã nắm giữ “chìa khóa” bảo vệ hạnh phúc gia đình, bảo hộ phụ nữ và trẻ nhỏ, đồng thời tượng trưng cho niềm vui giản dị giữa đời sống bộn bề lo âu. Qua đó, Bes trở thành biểu tượng của sự kết hợp độc đáo: vừa mạnh mẽ lại vừa đậm tính nhân văn, vừa hài hước lại vừa nghiêm túc khi cần, và luôn sẵn sàng tỏa sáng trong các góc khuất nhất của đời sống người Ai Cập cổ đại.
