Bùi Viện và hành trình đến Mỹ nhiều tranh cãi

Câu chuyện ông Bùi Viện hai lần sang Mỹ cầu viện trong thập niên 1870 đặt ra nhiều nghi vấn vì thiếu tư liệ xác nhận

Nguồn: Chim Việt Cành Nam

Tác giả bài gốc: Tôn Thất Thọ

Blog Lịch Sử tổng hợp và biên soạn

Lịch sử Việt Nam cận đại chứa đựng nhiều giai thoại và câu chuyện mà tính xác thực còn để lại không ít hoài nghi. Một trong những ví dụ điển hình là việc ông Bùi Viện (1839 – 1878) được cho là đã hai lần sang Hoa Kỳ vận động ngoại giao dưới triều vua Tự Đức. Suốt nhiều thập kỷ qua, câu chuyện này thường được truyền tụng trong một số sách và bài viết, song chưa có bằng chứng tư liệu rõ ràng từ cả phía Việt Nam lẫn Hoa Kỳ để khẳng định hoặc phủ nhận dứt khoát.

Nội dung

Những thông tin ban đầu

Ngay từ giai đoạn giữa thế kỷ XIX đến thập niên 1940, các tài liệu sử chính thống, cả trong và ngoài nước, hầu như không hề nhắc đến chuyến đi Mỹ của ông Bùi Viện. Sự vắng bóng tư liệu này khiến cho việc xác minh sự kiện càng trở nên khó khăn.

Nguồn tư liệu của Phan Trần Chúc:
Tài liệu sớm nhất đề cập đến việc ông Bùi Viện sang Hoa Kỳ dường như là từ nhà văn Phan Trần Chúc (1907 – 1946). Ông đã cho in tác phẩm Bùi Viện Với Chính Phủ Mỹ lần đầu năm 1945 (tái bản năm 1951, và in lại năm 1985 tại Paris). Trước đó, năm 1942, ông cũng xuất bản cuốn Bùi Viện Với Cuộc Duy Tân Của Triều Tự Đức. Trong tác phẩm Bùi Viện Với Chính Phủ Mỹ, Phan Trần Chúc viết rằng ông Bùi Viện có hai lần sang Hoa Kỳ. Lần đầu, Bùi Viện gặp Tổng thống Abraham Lincoln; nhưng do không có quốc thư nên thất bại. Lần thứ hai trở lại, Lincoln đã qua đời. Dù được trình bày như một chứng cứ lịch sử, những chi tiết này tỏ ra thiếu nhất quán khi đối chiếu với dòng thời gian thực tế: Lincoln bị ám sát từ năm 1865, trong khi Phan Trần Chúc lại cho rằng chuyến đi diễn ra năm 1873.

Trích dẫn của Tự điển nhân vật lịch sử Việt Nam:
Tác phẩm Tự điển nhân vật lịch sử Việt Nam của Nguyễn Q. Thắng và Nguyễn Bá Thế cũng ghi rằng vào năm 1873, triều đình Huế cử ông Bùi Viện đi Hương Cảng; rồi từ đó, ông được lãnh sự Mỹ giới thiệu qua Hoa Kỳ để nhờ hỗ trợ đánh đuổi thực dân Pháp. Tuy nhiên, do chưa có quốc thư, lần đầu ông không ký kết được gì. Khi ông trở về báo cáo và được vua Tự Đức trao quốc thư, thì khi tới Mỹ lần hai, tổng thống Hoa Kỳ Grant đã mất và người kế nhiệm không chấp nhận can thiệp. Việc này khiến ông phải thất vọng quay về.
Vấn đề đặt ra là: Tổng thống Ulysses S. Grant (1822 – 1885) không hề “mất” vào năm 1873 hay ngay sau đó; ông chỉ rời nhiệm sở tổng thống năm 1877 và qua đời năm 1885, tức lâu sau khi ông Bùi Viện đã qua đời (1878). Rõ ràng dữ liệu về cuộc tiếp xúc với Tổng thống Grant trong giai đoạn năm 1873 hoặc sau đó ngắn ngủi cũng không khớp với những ghi chép khác về niên đại.

Các niên đại quan trọng:

Ông Bùi Viện sinh năm 1839 (có tài liệu khác ghi 1837), mất năm 1878.
Ông đỗ Cử nhân năm 1868.
Abraham Lincoln làm Tổng thống Hoa Kỳ từ 4/3/1861 đến 15/4/1865.
Khi đối chiếu các mốc thời gian, nếu chuyến đi diễn ra năm 1873, Lincoln đã không còn tại nhiệm lẫn không còn tại thế. Thêm vào đó, Grant cũng chưa hề qua đời vào thời điểm được cho là cuộc tiếp xúc lần hai.

Có thể thấy, câu chuyện về hai lần đi Mỹ của ông Bùi Viện – một lần gặp Lincoln, một lần gặp Grant – ngay từ đầu đã nảy sinh nhiều vấn đề mâu thuẫn với lịch sử Hoa Kỳ. Đây chính là nguyên nhân chính làm dấy lên nghi ngờ về tính xác thực của sự kiện.

Mẫu thuẫn sử liệu và thực tế

Vấn đề: Tại sao một sự kiện lớn như vậy, nếu có thật, lại không được ghi chép trong chính sử Việt Nam cũng như văn khố Mỹ?

Ghi chép của học giả Thái Văn Kiểm:
Năm 1960, học giả Thái Văn Kiểm – khi ấy giữ chức Phó Giám đốc Nha Văn hóa Bộ Giáo dục Sài Gòn (giai đoạn 1955 – 1962) – có viết một bài khá dài về chuyến đi Mỹ của Bùi Viện và in trong cuốn Đất Việt Trời Nam. Ông kể rằng Bùi Viện đã được Tổng thống Mỹ Ulysses S. Grant tiếp nồng hậu, nhưng vì không có quốc thư nên phía Hoa Kỳ ngần ngại. Bùi Viện buộc phải trở về nước, mong lấy được quốc thư rồi quay lại. Tuy nhiên, sang bài viết sau đó, ông Thái Văn Kiểm cũng không đề cập chuyến đi thứ hai thành công hay không, mà chỉ nói Bùi Viện đành thất vọng trở về.
Dẫu vậy, chính chi tiết “Grant qua đời” hoặc “Grant không còn làm tổng thống” khi Bùi Viện quay lại cũng không có cơ sở. Bởi Grant chỉ mất vào năm 1885, muộn hơn thời điểm ông Bùi Viện qua đời (1878) và cũng không có tài liệu chính thức nào từ phía Hoa Kỳ xác nhận cuộc gặp gỡ này.
Dẫn chứng từ các cơ quan ngoại giao Mỹ:
Có thông tin rằng ông Bùi Viện gặp “lãnh sự Mỹ” ở Hương Cảng (Hong Kong) hoặc Yokohama (Nhật Bản). Thế nhưng, theo ghi chép của Bộ Ngoại giao Hoa Kỳ, vào cuối thế kỷ XIX, nước Mỹ không hề đặt lãnh sự quán ở Hong Kong (thuộc địa của Anh), và chỉ mở lãnh sự ở Yokohama vào năm 1897 (thậm chí muộn hơn nhiều so với thời điểm được cho là 1873). Điều này khiến cho lập luận “Bùi Viện nhờ lãnh sự Mỹ” ở hai nơi kể trên gần như không thể đứng vững.
Văn khố Mỹ không có tư liệu về Bùi Viện:
Thông tin của ông Robert H. Miller, người dịch bài viết của Thái Văn Kiểm sang tiếng Anh để in trong cuốn The United States and Vietnam, 1787–1941, cho biết: “Tôi đã không thể tìm thấy bất cứ tài liệu nào về việc này trong nguồn tư liệu nghiên cứu hay chính thức của Hoa Kỳ.” Nói cách khác, không một văn bản ngoại giao nào của Mỹ thời đó ghi nhận việc triều đình Huế cử người sang cầu viện, hay cụ thể hơn là việc đón tiếp một sứ giả tên Bùi Viện.

Như vậy, dựa trên các mốc thời gian và sự chênh lệch giữa các tài liệu, ta thấy rằng câu chuyện về hai chuyến đi của Bùi Viện gặp Lincoln và Grant tiềm ẩn quá nhiều điểm bất hợp lý. Nếu chuyến đi thật sự có xảy ra, hẳn sử sách Việt Nam hoặc Hoa Kỳ phải có ghi chép rõ ràng; nhưng thực tế lại là một khoảng trống tư liệu lớn.

Ý kiến của Thái Văn Kiểm

Sau khi nêu ra những mâu thuẫn cơ bản, chúng ta nên xem xét sâu hơn về vì sao câu chuyện này vẫn được nhắc lại trong một số sách và bài viết:

Sự điều chỉnh nội dung của Thái Văn Kiểm:
Ông Thái Văn Kiểm, trong bài viết năm 1960, đã chỉnh sửa yếu tố gặp “Tổng thống Lincoln” thành gặp “Tổng thống Ulysses S. Grant”. Đây dường như là nỗ lực nhằm “điều chỉnh” mốc thời gian sao cho phù hợp hơn với bối cảnh lịch sử (vì Lincoln đã mất năm 1865). Tuy vậy, sự điều chỉnh này vô tình gây ra những mâu thuẫn mới về niên đại: nếu năm 1873 mới diễn ra chuyến đi, Grant vẫn còn sống và còn đang làm tổng thống (ông đắc cử từ năm 1869 đến 1877). Hoàn toàn không có chuyện Grant “đã mất” khiến cho phái đoàn của Bùi Viện phải ra về tay trắng.
Quan điểm “sử không chép không có nghĩa là không xảy ra”:
Đúng là có những sự kiện có thể không được ghi lại trong chính sử vì nhiều lý do. Tuy nhiên, việc một đại sự ngoại giao – mời Mỹ can thiệp chống lại Pháp – là chuyện chắc chắn sẽ để lại dấu vết nhất định. Đặc biệt, nếu có sự xuất hiện của quốc thư được vua Tự Đức ký gửi, chắc chắn sẽ còn lưu lại châu bản hoặc ít nhất là ghi chép trong văn khố triều đình. Nhưng cho đến nay, không hề có châu bản hay tài liệu khả tín nào xác nhận việc vua Tự Đức ủy quyền cho Bùi Viện mang công văn ngoại giao sang Hoa Kỳ.
So sánh với các sứ đoàn Việt Nam trong cùng thời kỳ:
Một số chuyến xuất dương khác của triều Tự Đức đều có ghi chép rõ ràng, thậm chí rất chi tiết. Chẳng hạn, năm 1866, vua Tự Đức cử một sứ đoàn sang Pháp do Giám mục Gauthier dẫn đầu, có sự tham gia của Nguyễn Trường Tộ, Phạm Phú Thứ, Nguyễn Điều. Sau đó, nhiều sứ đoàn khác cũng được gửi sang Hồng Kông, Ma Cao… Tài liệu về những chuyến đi này vẫn còn lưu giữ (như nhật ký của Phạm Phú Thứ), nhưng tên tuổi của Bùi Viện không được nhắc đến trong bất kỳ chuyến công du chính thức nào. Nếu ông thực sự được cử đi Mỹ, ắt hẳn phải được xếp cùng hoặc tương tự với quy chế sứ đoàn, song lại không thấy bất kỳ chứng cứ nào như vậy.
Nội dung trong Đại Nam Liệt Truyện và Đại Nam Thực Lục:
– Sách Đại Nam Thực Lục ghi khá rõ về các sự kiện xảy ra năm 1873 nhưng không đề cập gì đến chuyến đi Mỹ.
– Ông Bùi Viện chỉ được ghi chép năm 1877 và 1878 với chức Chánh quản đốc nha Tuần tải (bát phẩm), rồi bị cách chức sau khi để thiếu hụt rất nhiều.
– Thông tin khác từ tập Châu bản triều Tự Đức (1848 – 1883) chỉ cho thấy ông Bùi Viện từng xin cải chính năm sinh, không hề nhắc đến sứ mệnh đi Mỹ.

Có thể khẳng định: Tất cả những tài liệu chính sử quan trọng của triều Nguyễn và các nguồn tư liệu lưu trữ khác đều không đề cập đến sự kiện Bùi Viện nhận trọng trách đi Hoa Kỳ. Trong bối cảnh các sứ thần Việt Nam có khá nhiều hoạt động giao thiệp hoặc do thám ngoại quốc khác nhau, sự “vắng mặt” của câu chuyện Bùi Viện càng làm tăng hoài nghi.

Những vấn đề cần được giải đáp

Như vậy, liệu ông Bùi Viện có thật sự hai lần sang Mỹ hay không? Đến nay, ta vẫn chưa thể có câu trả lời chắc chắn, bởi lẽ:

Lý do hoàn toàn “không còn tài liệu”:
Phan Trần Chúc được coi là người đầu tiên viết về chuyến đi Mỹ của Bùi Viện, nhưng tác phẩm của ông không dẫn nguồn trích lục hay tư liệu gốc nào. Có khả năng ông dựa trên truyền khẩu, hoặc trên những câu chuyện chưa được kiểm chứng. Khi không có sự đối chiếu qua các hồ sơ, châu bản, văn khố, tính xác thực của nguồn tư liệu này rất thấp.
Người đi cùng và thông ngôn:
Một vấn đề quan trọng trong những sứ đoàn ra nước ngoài ngày xưa chính là phiên dịch. Sứ thần Việt Nam thường phải có người thạo ngoại ngữ (chẳng hạn khi đi Pháp, có Giám mục Gauthier giúp). Nếu Bùi Viện sang Mỹ, ông giao tiếp thế nào? Ai làm thông ngôn? Chuyện này không thấy ghi lại, trong khi mọi chuyến công du chính thống đều có nhật ký hoặc ghi chép ít nhiều về đội ngũ tùy tùng.
Quốc thư và căn cứ pháp lý:
Việc gặp Tổng thống Mỹ hay bất kỳ nguyên thủ quốc gia nào đòi hỏi quy tắc ngoại giao chặt chẽ. Nếu không có quốc thư, ông Bùi Viện lấy tư cách gì để đề xuất một thỏa thuận mang tính liên minh quân sự? Mặt khác, nếu có quốc thư thì chắc chắn phải lưu lại dưới dạng châu bản và được ghi vào sử sách. Nhưng chúng ta không hề thấy bất kỳ giấy tờ nào liên quan.
Không có dấu vết trong văn khố Mỹ:
Tư liệu của Bộ Ngoại giao Mỹ, dù chưa hoàn toàn được khai thác hết, nhưng với những người đã nghiên cứu chuyên sâu, không tìm ra bất kỳ ghi nhận nào về sự tiếp đón, hay yêu cầu của sứ giả Việt Nam nhằm cầu viện chống Pháp.
Tầm quan trọng của sự kiện:
Đây không phải là sự kiện ngoại giao thông thường, mà là một bước ngoặt lịch sử lớn nếu Hoa Kỳ khi ấy đồng ý can thiệp, có thể thay đổi cục diện. Các sách, báo quốc tế ắt sẽ có lưu lại dấu ấn nhất định. Thế nhưng sự vắng bóng của bất cứ ghi nhận nào cả ở Pháp, Việt Nam, lẫn Mỹ, khiến nhiều nhà sử học tin rằng chuyến đi có thể không hề xảy ra, hoặc nếu có, nó không mang tính chính thức và gần như không để lại tầm ảnh hưởng gì.
Vấn đề nhầm lẫn niên đại:
Một số ý kiến cho rằng “có thể ông Bùi Viện đi Mỹ trước năm 1873” và một số chi tiết đã bị gắn nhầm mốc thời gian do người viết sau này. Nhưng dù niên đại nào, cũng khó lý giải được chuyện “gặp Tổng thống Lincoln” khi Lincoln chỉ tại nhiệm đến năm 1865, hoặc “gặp Tổng thống Grant nhưng ông đã mất” trong khi Grant mất năm 1885.

Tất cả các nghi vấn này cho thấy: muốn xác định được độ chính xác của câu chuyện, giới nghiên cứu cần đi sâu hơn vào việc tìm kiếm và đối chiếu nguồn tư liệu, bao gồm văn khố ở Việt Nam, Mỹ, Pháp hay những ghi chép của các nhà truyền giáo từng hoạt động ở châu Á vào thế kỷ XIX. Chỉ đến khi có bằng chứng rõ ràng – chẳng hạn tìm được một hồ sơ ngoại giao, một bản quốc thư, hay báo cáo của Bộ Ngoại giao Mỹ – chúng ta mới có thể khẳng định hay bác bỏ việc ông Bùi Viện thực sự sang Hoa Kỳ.

Tóm lại

Câu chuyện ông Bùi Viện hai lần sang Mỹ cầu viện trong thập niên 1870 đặt ra nhiều nghi vấn, khi không có bất kỳ tài liệu chính thức nào từ cả hai phía Việt – Mỹ xác nhận. Nguồn tư liệu đầu tiên nói về sự kiện này là của nhà văn Phan Trần Chúc, vốn thiếu cơ sở lịch sử rõ ràng, và các ghi chép về sau phần lớn tự mâu thuẫn với niên đại lẫn bối cảnh ngoại giao đương thời. Cho đến hiện nay, chưa có chứng cứ đủ mạnh để khẳng định chuyến đi của ông Bùi Viện là có thật. Chính vì thế, câu hỏi: “Có hay không việc ông Bùi Viện hai lần sang Hoa Kỳ cầu viện?” vẫn còn bỏ ngỏ, đòi hỏi các nhà nghiên cứu sử học tiếp tục đi sâu tìm hiểu và kiểm tra lại từ nhiều nguồn dữ liệu khác nhau.