Làng vốn là đơn vị nhỏ nhất nhưng vô cùng quan trọng trong cấu trúc xã hội Việt Nam, được xem như nền tảng cho sự hình thành và phát triển của quốc gia. Qua hàng nghìn năm lịch sử, làng không chỉ đơn thuần là nơi cư trú, mà còn gắn với các truyền thống, tín ngưỡng, và phong tục tập quán mang đậm bản sắc dân tộc. Dù trải qua nhiều biến động về kinh tế, địa lý hay chính trị, vai trò của làng trong đời sống người Việt vẫn luôn được đề cao.
Trong bài viết này, chúng ta sẽ cùng tìm hiểu về các đơn vị nhỏ bên trong làng, như thôn, xóm, ngõ, giáp, hay phường. Mỗi đơn vị đều có vai trò tổ chức, quản lý, đồng thời duy trì và phát huy tinh thần đoàn kết cộng đồng. Nhìn qua những tiểu đơn vị này, ta thấy rõ cách làng Việt đã tự điều chỉnh, thích nghi và phát triển để tạo nên một xã hội vừa chặt chẽ, vừa linh hoạt.
Trang
“Trang” ban đầu không hẳn là một bộ phận chính thức của làng. Đó là những khu định cư ở ven rừng núi hoặc nơi hiểm yếu, do một “trang chủ” cai quản. Trang có thể tự trị như một làng nhỏ, với đầy đủ đình, chùa, đền, miếu để thờ cúng, giữ gìn đời sống tâm linh.
Người đứng đầu trang chịu trách nhiệm trước chính quyền về việc nộp thuế, huy động lao dịch, hay các nghĩa vụ khác. Nhiều trang được lập nên bởi những người giàu có, rủ họ hàng đến ở, gọi là “gia trang”. Tuy dân số ít, song họ thường đoàn kết để chống chọi với nguy cơ cướp bóc. Về sau, nếu muốn dựa vào sự hỗ trợ của những làng lớn hoặc phát triển đầy đủ hơn, trang có thể sáp nhập vào làng. Ngược lại, cũng có trang mở rộng thành làng độc lập khi dân cư ngày một đông.
Sự hình thành và phát triển của trang phản ánh tính linh hoạt trong quá trình mở mang lãnh thổ cũng như khả năng gắn kết giữa cộng đồng dân cư rải rác.
Trại
Khác với trang, “trại” thường nằm trên một khu đồng hoặc khu núi, nhưng không xa xôi hiểm trở như trang. Một cá nhân, gọi là “trại chủ”, đứng ra lập trại, mang theo gia nhân hay họ hàng để cấy cày, chăn nuôi. Trại vẫn thuộc quyền quản lý của làng về thuế khóa, phu phen, nhưng do khoảng cách khá xa, trại có cơ chế tự phòng vệ riêng, thường là lũy tre bao bọc.
Trong trại, nhà cửa chủ yếu là của trại chủ và gia nhân. Chủ trại có quyền quyết định các vấn đề nội bộ, song vẫn phải tuân theo lệ làng. Dân trại hiếm khi tham gia các nghi lễ tế tự của thôn xóm, nhưng có thể được ghi tên vào giáp trong làng nếu hội đủ điều kiện. Ở một số nơi, để quản lý tốt, trại được xếp vào địa phận một thôn. Theo thời gian, nếu mật độ dân cư tăng, trại có thể tách ra thành thôn hoặc thậm chí phát triển như một làng nhỏ.
Vì vậy, trại vừa có tính biệt lập, vừa gắn bó chặt chẽ với cộng đồng làng thông qua cơ chế quản lý hành chính và phong tục tập quán chung.
Thôn
Khi làng mở rộng, dân cư có thể chia theo nhiều cụm để tiện quản lý, gọi là “thôn”. Tại Việt Nam, một làng có thể có từ hai đến ba thôn, thậm chí nhiều hơn. Mỗi thôn thường có một “phó lý” phụ trách, cùng lý trưởng và Hội đồng kỳ mục của làng giải quyết các công việc chung.
Mỗi thôn có sổ đinh riêng, ghi lại tên các nam đinh từ 18 tuổi trở lên, dùng để thu thuế, huy động lao dịch. Bên cạnh đó, thôn có Hội đồng hàng thôn, gồm các cụ cao tuổi, giàu kinh nghiệm, có tư cách lo liệu sự vụ nội bộ. Đứng đầu thôn là “Thủ chỉ thôn”, vị trí quyền uy giống như “Tiên chỉ xã” (người đứng đầu làng).
Nhiều thôn vẫn có những tục lệ, hội hè riêng, thờ vị Thành hoàng khác với làng hoặc chia nhau cùng thờ một vị. Do đó, thôn vừa nằm trong cơ cấu làng, vừa sở hữu nét đặc trưng riêng, tạo thêm chiều sâu văn hóa. Khi có việc quan trọng, thôn mời đại diện Hội đồng kỳ mục làng đến dự, thể hiện sự gắn bó giữa cấp nhỏ và cấp lớn.
Xóm
Dưới thôn là xóm, bao gồm một cụm nhà sát cạnh, chia nhau con đường chung. Xóm không có tư cách pháp nhân, nhưng trên thực tế, xóm là nơi cư dân gắn bó mật thiết nhất, “tối lửa tắt đèn có nhau”. Thường ở đầu xóm có cổng, như biểu tượng ranh giới, cũng là nơi bảo vệ. Người trưởng xóm, được dân xóm bầu, lo trông coi các công việc nhỏ như vệ sinh, giữ gìn an ninh, truyền đạt chỉ thị từ làng.
Nhiều xóm có chùa để dân tụ tập lễ bái, đôi khi có miếu thờ thần riêng. Chi phí duy trì do quỹ xóm phụ trách, quyên góp từ các hộ gia đình. Sự gắn kết ở xóm thể hiện rõ trong việc giúp nhau lo tang ma, hiếu hỷ, mượn đồ, đổi công những khi mùa màng hay có sự vụ khẩn cấp. Cho dù nhà nước chỉ công nhận cấp làng, song đời sống nông thôn Việt Nam hầu như diễn ra chặt chẽ ở cấp xóm.
Ngõ
Trong xóm, ta lại có những “ngõ” – lối đi nhỏ hơn, có thể cụt hoặc thông ra đường chính. Các gia đình hai bên ngõ thường lập “hàng ngõ”, bầu ra “trưởng ngõ” để tiện thống nhất những việc chung. Hàng ngõ có lệ cúng giao thừa, lễ vào hè, ra hè, và những khi nhà nào có đám tang, hàng ngõ thay phiên nhau giúp.
Ngõ đại diện cho tính cộng đồng cao của nông thôn Việt, khi nhóm nhỏ cùng nhau chia sẻ công việc và nghi lễ, gắn bó thân thiết như người chung một nhà. Nếu chi phí sinh hoạt chung cần phân bổ, sẽ có người “đăng cai” hoặc “làm mãi biện” ứng tiền trước, sau đó các hộ gia đình góp lại. Nhờ cách làm này, mọi gánh nặng tài chính đều được san sẻ.
Ấp
Ấp thực chất cũng là một dạng xóm biệt lập về địa lý. Người ta di chuyển đến vùng đất xa làng để khai hoang, trồng trọt, đánh cá hoặc chăn nuôi. Dần dần, khu cư trú đó trở thành ấp, có thể thuộc một thôn, hoặc trực tiếp dưới sự quản lý của làng. Một số ấp thậm chí có phó lý riêng nếu nhân khẩu đông.
Khái niệm ấp phổ biến ở miền Bắc và miền Trung trong lịch sử, chủ yếu chỉ khu đất mới khai khẩn xa trung tâm. Ở miền Nam hiện nay, “ấp” là đơn vị hành chính tương đương thôn, xóm. Dù thuộc hình thức nào, ấp vẫn là cách người Việt mở rộng không gian canh tác, tận dụng tài nguyên thiên nhiên. Đó cũng là quá trình “ra đi để trở về”, khi ấp cuối cùng vẫn quay lại gắn bó với làng.
Giáp
Giáp không phải là đơn vị hành chính, mà là một tập thể của những người đàn ông trong làng, có thể dựa theo họ tộc hoặc địa bàn cư trú. Mỗi làng có nhiều giáp, mỗi giáp chịu trách nhiệm tương trợ tang ma, cưới hỏi, tổ chức lễ hội, hỗ trợ nhau khi gia đình có việc. Đứng đầu giáp là “Thủ chỉ giáp”, kèm theo hội đồng hàng giáp lo điều hành chung.
Để quản lý, giáp có sổ ghi tên nam đinh, ai xin vào giáp phải nộp lệ phí (tùy nơi). Tính dân chủ thể hiện rõ: ai ghi tên sớm được xếp trên, không phân biệt giàu nghèo hay học vị. Mỗi giáp có quỹ riêng, trích từ đóng góp của giáp viên. Khi có đám tang, nếu tang chủ mời, giáp viên sẽ hỗ trợ rất nhiệt tình về công sức lẫn tiền bạc. Nhờ giáp, mỗi gia đình đều cảm thấy được cộng đồng bảo trợ, nhất là trong những giai đoạn khó khăn.
Nhiều giáp còn có miếu thờ riêng, cúng vào những dịp tế lễ hoặc ngày giỗ hậu giáp (những người đã mua hậu với giáp). Tinh thần tập thể của giáp thể hiện nét đẹp đoàn kết, gắn bó sâu sắc trong làng Việt.
Phường
Phường hình thành ở những làng có nghề thủ công hoặc buôn bán, khi dân trong làng không chỉ làm nông mà còn chuyên theo một nghề. Ví dụ: phường dệt, phường mộc, phường đan lát… Mỗi phường bầu một “ông trùm” hay “bà trùm” đại diện. Họ có trách nhiệm giao dịch với làng, đứng ra tổ chức giỗ phường (ngày giỗ Thánh sư – người khai sáng nghề).
Một số phường lớn có miếu riêng để thờ Thánh sư. Lễ giỗ phường thường linh đình, đôi khi kèm rước ra đình làng, thể hiện sự giao lưu giữa tập thể phường và toàn làng. Phường cũng có quỹ riêng, do phường viên đóng góp hoặc quyên tặng, dùng để hỗ trợ nhau khi ốm đau, ma chay, cưới hỏi, hay khi cần vốn sản xuất.
Phường ở các làng quê gợi nhớ mô hình “36 phố phường” ở Hà Nội xưa, nơi mỗi phố chuyên bán một mặt hàng. Qua đó, ta thấy tính đa dạng và chuyên môn hóa của kinh tế địa phương, đồng thời cũng nhận ra cách phường nối kết đời sống tinh thần với nghề nghiệp.
Hội bách nghệ
Trong những làng mà dân không đủ đông để lập phường riêng theo từng nghề, họ thường thành lập hội bách nghệ. Hội gồm tất cả người làm nghề thủ công khác nhau: thợ mộc, thợ nề, thợ may, thợ sơn… để tiện đùm bọc, trao đổi công việc. Mỗi năm, hội bách nghệ có ngày giỗ Thánh sư, tổ chức ở nhà trưởng hội, hoặc nếu có điều kiện thì lập miếu chung.
Các hội viên đóng quỹ hoặc góp tiền, lập các hình thức hỗ trợ nhau khi cần, như giúp vốn, chia buồn trong tang gia, mừng vui trong đám cưới. Nhiều hội còn cúng vào đình, chùa của làng các vật phẩm như hoành phi, câu đối, hay đóng góp tôn tạo, qua đó nâng cao danh tiếng của hội. Hội bách nghệ vừa là hình thức gắn kết người cùng nghề, vừa thể hiện tinh thần tương thân tương ái xuyên suốt của làng xã Việt Nam.
Kết luận
Dù là “trang” ở nơi ven núi, “trại” cách xa trung tâm, “thôn” đông đúc dân cư, “xóm” quần tụ bên nhau, “ngõ” nhỏ sâu trong xóm, “ấp” biệt lập một góc, hay “giáp”, “phường”, “hội bách nghệ” cùng chung tay thực hiện nghi lễ, tất cả đều hợp thành một bức tranh thống nhất: làng Việt Nam – một cộng đồng đề cao tính tự quản, đan xen chặt chẽ giữa các tập thể nhỏ.
Nét độc đáo của xã hội Việt chính là mỗi đơn vị đều có không gian tự do để duy trì phong tục riêng, song vẫn nằm dưới khuôn khổ làng và gắn kết bằng mối dây tương trợ. Làng, vì thế, không chỉ là cội rễ văn hóa mà còn là “pháo đài” bảo vệ sức mạnh đoàn kết của dân tộc. Học hỏi và kế thừa giá trị ấy, chúng ta mới gìn giữ được hồn cốt truyền thống trước những thách thức của thời đại mới.
