Châu Âu Trung Cổ

Charlemagne – Người khai sinh Đế Chế La Mã Thần Thánh

Charlemagne là nhà quân sự và hoàng đế đầu tiên của Đế quốc La Ma Thần Thánh. Cuộc đời và sự nghiệp của ông gắn liền với Giáo hội

Nguồn: World History
charlemagne là ai

Charlemagne (742–814), còn được gọi là Charles Đại Đế hay Charles I, là một trong những nhân vật nổi bật nhất của thời kỳ Trung Cổ Sơ Khai. Ông trị vì vương quốc Frank (768–814), trở thành “Vua của người Frank và người Lombard” (774–814), và cuối cùng được phong làm Hoàng đế La Mã Thần Thánh (800–814). Các cải cách quân sự, giáo dục, tôn giáo, cùng khả năng trị vì đã giúp Charlemagne thống nhất hầu hết Tây Âu, đặt nền móng cho sự hình thành các quốc gia châu Âu sau này.

Charlemagne là con trai của Pepin Lùn (Pepin the Short, trị vì 751–768), vị vua đầu tiên của triều đại Carolingian. Sau khi Pepin qua đời năm 768, Charlemagne và em trai Carloman I (trị vì 768–771) đồng cai trị. Tuy nhiên, hai anh em không hoàn toàn đồng thuận, do Charlemagne luôn chủ trương trực tiếp giải quyết rắc rối bằng vũ lực, còn Carloman thiên về chần chừ hơn. Giai đoạn đồng cai trị kết thúc khi Carloman qua đời đột ngột năm 771, từ đó Charlemagne trở thành người duy nhất nắm quyền.

Tiền xu in hình Charlemagne
Tiền xu in hình Charlemagne

Từ thời Merovingian đến triều đại Carolingian

Trước khi triều đại Carolingian nắm quyền, vùng đất người Frank đã do vương triều Merovingian cai trị suốt từ khoảng năm 450. Tuy nhiên, trước thời Pepin Lùn, vị vua Merovingian gần như chỉ còn “hữu danh vô thực,” trong khi vị trí Thị trưởng Cung điện (Mayor of the Palace) ngày càng chiếm thực quyền. Cha của Charlemagne, Pepin Lùn, vốn là Thị trưởng Cung điện dưới triều vua Childeric III, nhận ra tầm quan trọng của sự hậu thuẫn từ Giáo hoàng. Pepin đã nhờ Giáo hoàng Zachary ủng hộ việc ông tiếm vị. Bối cảnh Giáo hội Công giáo đang cần một thế lực bảo vệ (chống lại Lombard, tranh chấp với Hoàng đế Đông La Mã về báng ảnh – iconoclasm) khiến Giáo hoàng Zachary ủng hộ Pepin lên làm vua Frank (năm 751), thay thế Childeric III.

Sau khi lên ngôi, Pepin Lùn ủng hộ Giáo hoàng bằng cách đánh bại Lombard ở bắc Ý, dâng lại phần đất này (Donation of Pepin) để Tòa Thánh mở rộng lãnh thổ. Đáp lại, Giáo hoàng và hàng giáo sĩ công nhận dòng họ Carolingian nắm quyền chính danh, dựa trên một văn bản gọi là “Donation of Constantine” (Đặc ân của Constantine). Văn bản này được cho là do Hoàng đế Constantine I ban hành, nhằm trao quyền tối cao chính trị – tôn giáo cho Giáo hoàng. Thực tế, văn bản này là giả mạo, song Pepin Lùn khó có khả năng phân biệt được (ông lại mù chữ), nên chấp nhận vai trò “bề tôi của Giáo hoàng” trên hình thức.

Bản đồ châu Âu năm 771
Bản đồ châu Âu năm 771

Đồng cai trị và lên ngôi

Năm 768, Pepin Lùn mất, để lại vương quốc Frank cho hai con trai là Charlemagne và Carloman I đồng cai trị. Carloman dường như thận trọng, ít muốn xuất binh; trong khi Charlemagne chủ trương giải quyết nhanh gọn bằng quân sự. Sự bất đồng được thể hiện rõ qua việc Charlemagne quyết định dẹp loạn vùng Aquitaine (769) – một nơi mà Pepin Lùn trước kia đã bình định, nhưng khi Pepin chết, vùng này lại nổi dậy. Carloman không ủng hộ tham chiến, trong khi Charlemagne tự mình dẫn quân, thành công đánh bại quân nổi loạn lẫn Gascony lân cận.

Năm 770, Charlemagne có những bước đi chính trị phức tạp qua hôn nhân với một công chúa Lombard (con gái vua Desiderius). Nhưng rồi ông nhanh chóng hủy hôn, lấy Hildegard (người sẽ sinh hoàng tử Louis Mộ Đạo – Louis the Pious). Hành động này khiến quan hệ Charlemagne – Desiderius xấu đi. Thêm vào đó, Carloman có vẻ sẵn sàng liên minh với Desiderius để chống lại Charlemagne. Tuy nhiên, Carloman qua đời năm 771, để Charlemagne nắm toàn bộ quyền lực một cách trọn vẹn.

Lễ đăng quang của Charlemagne
Lễ đăng quang của Charlemagne, do Giáo hoàng chủ sự và tấn phong

Chính sách mở rộng và các chiến dịch quân sự

Ở cương vị “Vua duy nhất của người Frank,” Charlemagne chứng tỏ phẩm chất “chiến binh–quốc vương” (warrior-king) gắn liền với tinh thần Kitô giáo. Ông liên tục xuất binh mỗi năm (trong gần 46 năm trị vì) nhằm bình định các vùng ngoài tầm kiểm soát, đồng thời mượn danh “bảo vệ và truyền bá đức tin Công giáo.”

Chiến Dịch Ở Saxony (772–804)

Năm 772, Charlemagne dẫn quân tấn công vùng Saxony (Đức ngày nay), khởi đầu cuộc “Chiến Tranh Saxon” kéo dài 32 năm (772–804). Lý do chính thức: người Saxon bị cáo buộc đốt phá một nhà thờ ở Deventer (thuộc vương quốc Frank). Tuy nhiên, cũng có nghi vấn Charlemagne dựng cớ để xâm chiếm vì ông luôn xem dân Saxon theo đa thần giáo (Norse pagan) là trở lực cho tham vọng thống nhất Kitô giáo.

Trong chiến dịch đầu, Charlemagne đập tan biểu tượng Irminsul (cột/ cây thần Yggdrasil theo tín ngưỡng Bắc Âu) và tàn sát nhiều người Saxon. Nhưng người Saxon không khuất phục, liên tục nổi dậy dưới sự lãnh đạo Widukind. Dù Widukind giỏi tổ chức kháng cự, ông không thể xoay chuyển tình thế khi đối mặt sức mạnh quân sự vượt trội của Charlemagne.

Mức độ tàn khốc lên đỉnh điểm năm 782, khi Charlemagne tiến hành vụ “Thảm sát Verden” (Massacre of Verden) – chém đầu khoảng 4.500 người Saxon, hòng khuất phục tinh thần nổi loạn. Thế nhưng những cuộc phản kháng vẫn nổ ra rải rác. Widukind cuối cùng nhận “phép rửa” năm 784 hay 785, sau đó biến mất khỏi sử sách. Những năm tiếp theo, Charlemagne vẫn đàn áp các cuộc nổi dậy. Năm 804, ông trục xuất hơn 10.000 người Saxon sang vùng Neustria, đưa dân Frank vào định cư thay, coi như xóa tan dấu ấn Saxony cũ. Động thái này khiến các vua chúa Scandinavia căm phẫn (vì vùng Saxony có nhiều gốc gác liên hệ văn hóa với phương Bắc). Họ chờ thời cơ tấn công, và quả thật sau khi Charlemagne mất, người Viking bắt đầu càn quét.

Ngai vàng của Charlemagne tại Thánh đường Aachen
Hiện vật ngai vàng của Charlemagne tại Thánh đường Aachen

Đánh Bại Lombard & Các Chiến Dịch Khác

Trước đó, năm 774, Charlemagne mang quân sang Ý, tiêu diệt sức kháng cự của người Lombard (nhà vua Desiderius), rồi tự xưng “Vua của người Frank và Lombard.” Lombard từ xưa đã đe dọa Giáo hoàng ở Rome, do đó Charlemagne trở thành “người bảo vệ Giáo hội” một cách tự nhiên.

Tiếp đến, ông còn dẹp loạn ở vùng Basque, dẫn tới trận Roncevaux (778). Trong trận này, hậu quân Frank bị phục kích, giết chết nhiều tướng, bao gồm Roland (bá tước xứ Breton). Dù bị xem là thua trong trận Roncevaux, thất bại ấy chỉ khiến Charlemagne quyết tâm thiết lập kiểm soát vững hơn ở dãy Pyrenees và phía bắc Tây Ban Nha, lập nên ranh giới gọi là “Spanish March.”

Năm 795, sau khi buộc Avar (tộc người ở vùng Hungary) đầu hàng, Charlemagne vẫn không tin tưởng, nên bất ngờ đánh úp phá tan “The Ring” (pháo đài Avar). Avar xem như bị xóa sổ trên bản đồ chính trị. Cùng thời gian đó, vùng Corsica cũng về tay Frank. Đến cuối thế kỷ 8, lãnh thổ Charlemagne trải dài từ Pháp, phía bắc Tây Ban Nha, Ý bắc, sang tận phần lớn nước Đức ngày nay, ngoại trừ một phần Saxony còn đang quật cường; song rồi ông dẹp nốt Saxony vào năm 804.

Hoàng đế La Mã Thần Thánh (800–814)

Trong suốt các chiến dịch ở Saxony, Lombard, và xứ Basque, Charlemagne hành động phần lớn theo ý mình, ít quan tâm chỉ đạo của Giáo hoàng. Dù vậy, phía Rome vẫn ủng hộ vì các chiến thắng của Charlemagne trực tiếp hay gián tiếp củng cố thế lực Giáo hội.

Tuy nhiên, năm 799, Giáo hoàng Leo III bị nhóm quý tộc Rome cáo buộc lạm quyền và hãm hại. Ông bị tấn công, phải chạy trốn sang cầu cứu Charlemagne. Học giả Alcuin (cố vấn của Charlemagne) khuyên ông can thiệp để giữ trật tự. Charlemagne áp giải Leo III về Rome, lập tòa xét xử (tháng 12 năm 800), tuyên bố Leo vô tội. Hòng gỡ gạc uy tín, Leo III quyết định đội vương miện cho Charlemagne làm Hoàng đế La Mã Thần Thánh (còn gọi là “Hoàng đế của người Romans”) vào lễ Giáng Sinh năm 800, ngay tại đền Thánh Phêrô.

Về lý thuyết, cử chỉ này thể hiện Giáo hoàng là người trao vương miện, ngụ ý quyền ban/thâu tước vua nằm ở Tòa Thánh – dựa trên “Donation of Constantine” (dù văn bản này là giả mạo). Tuy nhiên, Charlemagne không để Giáo hoàng nắm thượng phong. Tương truyền, ông từng than rằng nếu biết trước Leo III sẽ làm nghi thức phong đế, ông đã không bước vào nhà thờ hôm ấy. Dù vậy, vương miện rõ ràng được chuẩn bị, đặt sẵn trên bàn thờ; Charlemagne không hề ngây thơ. Ông chấp nhận danh hiệu, nhưng thực tế kiểm soát hầu hết chính sách, không cho phép Rome can thiệp sâu.

Cải cách giáo dục và Giáo hội

Mặc dù Charlemagne thường xuyên đánh trận, ông cũng dồn tâm huyết củng cố hệ thống tôn giáo và giáo dục. Nhờ tiến bộ về canh tác từ thời Merovingian và Pepin Lùn (như luân canh ba mảnh, dùng cày ghép thay cày cũ, khai thác sức nước), nông nghiệp Frank phát triển. Charlemagne đẩy mạnh hơn, khuyến khích máy móc như cối xay nước (thay vì xay ngũ cốc thủ công), nâng cao năng suất.

Về giáo dục, từ thời Pepin Lùn, thánh Boniface (672–754) đã cải tổ Giáo hội Frank, lập trường tu viện, chia nhỏ địa phận để quản lý hiệu quả. Charlemagne tiếp nối: ông mời các học giả uy tín, trong đó Alcuin xứ York (735–804), nhằm cải thiện giáo dục. Alcuin nhấn mạnh: học vấn (đặc biệt là biết đọc – viết) gắn liền lòng mộ đạo. Charlemagne lập các “trường tu viện” phổ quát hơn, nâng trình độ đọc viết, nghiên cứu kinh thánh, thần học. Ông còn phái các sứ giả (missi dominici) đi khắp đế chế giám sát quan lại, đảm bảo tuân lệnh vua. Tuy nhiên, các sử gia cho rằng, thực tế không cần nhiều giám sát: những quan lại thân cận Charlemagne trung thành phần lớn do tình cá nhân với ông, chứ không phải vì “tổ chức nhà nước” quy củ.

Qua đời & Di sản

Charlemagne qua đời năm 814 vì bệnh tự nhiên. Ông đã phong Louis Mộ Đạo (Louis the Pious) làm đồng cai trị năm 813, kế nhiệm sau khi ông mất. Thế nhưng, đế chế này phụ thuộc rất nhiều vào sức mạnh và cá tính của Charlemagne. Học giả C. Warren Hollister, N.F. Cantor, và H.R. Loyn đều chỉ ra rằng mô hình vương quyền Frank mang tính “cá nhân” cao. Khi ông mất, “những yếu tố tan rã” nhanh chóng phát huy.

Một nhân tố trọng yếu dẫn đến biến động là hậu quả từ việc Charlemagne phá hủy Saxony, khiến các vị vua ở Bắc Âu (đặc biệt Đan Mạch) căm ghét. Lúc Charlemagne còn sống, uy danh của ông ngăn cản các cuộc xâm lăng quy mô. Song khi ông vừa qua đời, người Viking bắt đầu tấn công bờ biển và sông ngòi Frank. Dưới triều Louis Mộ Đạo (814–840), những đợt cướp bóc tăng mạnh. Louis tìm cách “mua” sự yên ổn bằng tiền cống nạp hoặc bằng cách chia đất.

Sau khi Louis Mộ Đạo mất năm 840, ba con trai của ông tranh giành quyền lực, dẫn đến hiệp ước Verdun (843) chia đế chế thành ba phần. Louis Người Đức (Louis the German) cai trị Đông Frank (tương ứng Đức), Lothair (Lothair I) nhận Trung Frank (Lotharingia), và Charles Hói (Charles the Bald) nắm Tây Frank (tương ứng Pháp). Ba vương quốc dần tách biệt, không hỗ trợ nhau chống lại Viking. Cấu trúc hành chính mà Charlemagne gây dựng cũng tan rã.

Trong thời gian 843–911, người Viking tiếp tục hoành hành. Cuối cùng, vua Charles Đơn Giản (Charles the Simple) ký hòa ước với thủ lĩnh Rollo (911), nhượng một phần đất để đổi lấy việc Rollo trở thành chư hầu, khai sinh Công quốc Normandy.

Dù Charlemagne không bị Giáo hoàng trực tiếp o ép bằng “Donation of Constantine,” con cháu ông thiếu bản lĩnh, dần chấp nhận quyền lực Giáo hoàng can thiệp. Giáo hoàng, một mặt yếu thế trước Charlemagne, nhưng sang đời sau, khi các vị vua Carolingian kém nổi trội, lại tái vận dụng văn bản giả này để mở rộng ảnh hưởng chính trị.

Bỏ qua mọi hạn chế, Charlemagne được xem là “Cha đẻ của Châu Âu” (Father of Modern Europe). Ông đã quy tụ nhiều lãnh thổ, thiết lập hệ thống quản lý chung, truyền bá Kitô giáo, và thúc đẩy phát triển văn hóa, giáo dục. Những vương quốc Tây – Đông Frank và Trung Frank sau này phát triển thành Pháp, Đức, Ý, cùng các quốc gia Trung Âu. Quan trọng, chính tinh thần thống nhất Kitô giáo và mô hình hoàng đế thế tục lẫn tôn giáo đã tạo tiền đề cho khối văn minh Kitô châu Âu Trung Cổ.

Nhận định & Kết luận

Charlemagne vừa được ngưỡng mộ vừa gây tranh cãi. Mặt tích cực:

  • Quân sự và chính trị: Mở rộng cương vực Frank, lần đầu tiên hợp nhất phần lớn Tây Âu kể từ khi Đế chế Tây La Mã sụp đổ.
  • Giáo dục và cải cách: Khuyến khích hệ thống trường tu viện, phát triển chữ viết, thúc đẩy canh tác, xây dựng hạ tầng.
  • Tôn giáo: Liên kết chặt với Giáo hội, mang danh nghĩa truyền giáo và bảo vệ Rome.

Mặt hạn chế:

  • Tàn bạo với dân ngoại: Trong “Chiến tranh Saxon,” ông tàn sát hàng ngàn người, hủy diệt văn hóa bản địa, cưỡng ép Kitô hóa.
  • Cơ cấu đế chế thiếu bền vững: Sau khi ông qua đời, nền tảng chủ yếu dựa vào uy tín cá nhân bị phá vỡ, dẫn đến phân tách vương quốc.

Charlemagne qua đời ngày 28 tháng 1 năm 814 tại Aachen (nay thuộc Đức). Ông được mai táng trong nhà thờ do chính ông xây dựng. Đối với đương thời, sự ra đi của ông là một mất mát to lớn. Chưa đầy một thế hệ sau, đế chế ông gây dựng bị xâu xé bởi các con cháu và bị người Viking liên tục đột kích. Dẫu vậy, tầm vóc Charlemagne trong lịch sử Trung Cổ Tây Âu vẫn vô cùng nổi bật, đến mức ông được xem như biểu tượng của một lãnh tụ tài năng, thúc đẩy văn minh châu Âu vượt qua giai đoạn u tối ban đầu.

Trong góc nhìn hiện đại, Charlemagne biểu trưng cho quá trình hình thành bản sắc châu Âu: sự giao thoa giữa di sản La Mã, tinh thần Kitô giáo, và truyền thống Germanic. Các thiết chế ông đặt nền móng (trường học tu viện, quản lý giáo hội, cải cách kinh tế, thúc đẩy chữ viết) đã tạo động lực lớn để nền văn minh châu Âu thăng hoa trong những thế kỷ về sau, dù tạm bị gián đoạn bởi loạn lạc thời hậu Carolingian.

Có thể nói, không phải ngẫu nhiên mà ông được gọi là “Charles Đại Đế”: bên cạnh nền tảng quyền lực quân sự, Charlemagne còn sở hữu tầm nhìn sâu rộng, giúp thống nhất Tây Âu trong một thời gian khá dài. Cho dù sự thống nhất đó không tồn tại trọn vẹn sau ông, ý chí lớn ấy đã gieo hạt mầm phát triển văn hóa, xã hội, giáo dục, góp phần quan trọng hình thành các quốc gia mà chúng ta biết ngày nay.

Tóm lại, cuộc đời của Charlemagne phản ánh sự phức tạp của thời Trung Cổ Sơ Khai, khi quyền lực quân chủ mang tính cá nhân mạnh mẽ, gắn liền với Giáo hội nhưng cũng tranh giành quyền lực cùng Giáo hoàng. Chiến công cũng gắn liền chiến tích đẫm máu. Ông tạo ra đế chế rộng lớn, nhưng thiếu một cơ chế vững bền để truyền lại. Và chính điều này biến Charlemagne thành một huyền thoại, nơi các nhà sử học và hậu thế mãi tìm hiểu, ngưỡng mộ và đánh giá lại những di sản khó lường của vị “Cha Đẻ Châu Âu.”

Rate this post

ĐỌC THÊM

Kim Lưu
Chào mọi người, mình là Kim Lưu, người lập Blog Lịch Sử này. Hy vọng blog cung cấp cho các bạn nhiều kiến thức hữu ích và thú vị.