Chiến dịch bầu cử thời La Mã cổ đại

Người La Mã đã sớm hiểu và áp dụng nhiều “mẹo” tranh cử tinh vi, không kém ngày nay là mấy

Cuối thế kỷ 1 SCN, những bức tường cổ ở thành phố Pompeii ghi lại một câu chuyện độc đáo về cách người La Mã tổ chức và tiến hành vận động tranh cử. Qua những dòng chữ được sơn đỏ (electoral programmata), ta thấy không chỉ các chính khách mà cả “những kẻ hay uống muộn”, “những kẻ hay ngủ nướng” hay thậm chí “những tên trộm lặt vặt” cũng lên tiếng ủng hộ một ứng viên nào đó. Điều này chứng tỏ, từ thời cổ đại, nghệ thuật vận động và quan hệ rộng rãi đã sớm được áp dụng, và để lại nhiều bài học cho hậu thế.

Dưới đây, chúng ta sẽ tìm hiểu về câu chuyện của Marcus Cerrinius Vatia – người từng tranh cử chức aedile ở Pompeii, về “Sách hướng dẫn vận động tranh cử” (Commentariolum Petitionis) được cho là của Quintus Tullius Cicero, cũng như về ý nghĩa của những bức tường đầy “quảng cáo” chính trị và cách chúng phản ánh chiến lược vận động của người La Mã.

Nội dung

Những dòng chữ tường ở Pompeii

Vào khoảng cuối những năm 70 SCN, Marcus Cerrinius Vatia tranh cử chức aedile – một vị trí quan trọng nhưng thuộc hàng thấp trong bộ máy quan chức tại thành phố Pompeii. Để tuyên truyền cho chiến dịch, những người ủng hộ (hoặc đôi khi giả vờ ủng hộ) đã cho sơn tổng cộng hơn 80 dòng chữ lên tường khắp Pompeii. Một số câu mang nội dung nghiêm túc, kêu gọi cử tri dồn phiếu cho Vatia, nhưng cũng có nhiều câu mỉa mai, châm biếm hay thậm chí công kích cá nhân.

Những tấm “biểu ngữ sơn tường” này thường được gọi là electoral programmata. Chúng thường được viết bằng chữ đỏ, xuất hiện ở những nơi dễ nhìn như mặt tiền các tòa nhà hay góc phố. Nhiều nhóm người được liệt kê ra, từ “người uống rượu muộn” cho đến “kẻ ngủ nướng”, cùng kêu gọi bầu cho Vatia. Trong xã hội La Mã, mặc dù ai cũng biết có thể đây chỉ là hình thức trêu đùa hoặc đòn tấn công chính trị tinh vi, nhưng sự hiện diện của những nhóm ủng hộ ‘khác thường’ này vẫn được xem là một phần “bình thường” của văn hóa tranh cử.

Thực tế, Pompeii có truyền thống sơn chữ quảng cáo rất phổ biến. Những bức “poster” cổ đại này do các thợ vẽ chuyên nghiệp (scriptores) thực hiện, với sự hỗ trợ của người trét vôi (để tạo nền trắng) và người cầm đuốc (để họ có thể sơn vào ban đêm khi phố xá vắng người). Ở nhiều “biểu ngữ” còn ghi rõ ai là người vẽ, ai là người chuẩn bị bức tường và thậm chí ai cầm đèn cho thợ vẽ. Một ví dụ điển hình:

“Thợ giặt ủng hộ và trét vôi (tường) cho Marcus Pupius Rufus. Unico viết, còn phần còn lại của nhóm không tham gia vào hôm mồng Nones.”

Những nhóm người ký tên dưới mỗi biểu ngữ cũng rất đa dạng: phụ nữ, nô lệ được giải phóng (freedpeople), các hội nhóm tôn giáo, khán giả trong đấu trường, hàng xóm… Tất cả cùng tham gia tạo nên bầu không khí sôi động và đa chiều cho cuộc vận động.

Trường hợp của Marcus Cerrinius Vatia cho thấy, ngoài những “sơn tường” nghiêm túc còn có những câu mang tính công kích:

“Tất cả những kẻ uống rượu khuya xin các vị bầu Marcus Cerrinius Vatia làm aedile. Florus và Fructus đã viết điều này.”

Có thể đây là trò đùa, hoặc là cách bôi xấu ứng viên, ngầm ám chỉ lối sống không đứng đắn của ông. Tuy nhiên, với mắt nhìn của người La Mã, một ứng viên càng được nhiều nhóm – dù “tốt” hay “xấu” – biết đến thì càng gây được tiếng vang, khiến chiến dịch vận động trở nên rầm rộ.

Quintus Tullius Cicero và sách hướng dẫn vận động tranh cử

Ngoài những chứng tích trên tường Pompeii, giới nghiên cứu còn biết đến một tài liệu quý giá khác về cách thức người La Mã “chạy đua” chính trị: “Sách hướng dẫn vận động tranh cử” (Commentariolum Petitionis). Đây là văn bản được viết dưới hình thức một lá thư, được cho là do Quintus Tullius Cicero – em trai của Marcus Tullius Cicero (thường được hậu thế gọi đơn giản là Cicero) soạn.

Tài liệu này có mục đích hướng dẫn Marcus Tullius Cicero cách vận động để giành được chức chấp chính quan (consul) vào năm 64-63 TCN. Marcus Tullius Cicero là nhà hùng biện, chính khách và triết gia nổi tiếng bậc nhất thời Cộng hòa La Mã. Tuy nhiên, quyền tác giả của cuốn “cẩm nang” này cũng gây tranh cãi: nhiều học giả nghi ngờ vì Quintus còn khá trẻ, chỉ mới từng làm aedile, khó đủ kinh nghiệm để cố vấn cho anh trai trong cuộc đua vào chức vụ tối cao như consul. Dù vậy, giá trị cốt lõi của tài liệu này – các mẹo, các chiến lược kết giao, xây dựng mối quan hệ, tạo hình ảnh trước công chúng – vẫn được xem là nền tảng quan trọng để hiểu văn hóa tranh cử của La Mã cổ đại.

Cuốn sách chia bố cục thành ba phần chính.

Phần đầu: Quintus nêu tình hình riêng của Marcus, bao gồm việc Marcus là một “novo homo” – tức “người mới”, trong gia đình chưa có ai đảm nhiệm chức vụ chính trị trước đó. Đây là một bất lợi vì La Mã vốn coi trọng dòng dõi. Quintus cũng nêu sơ bộ các đối thủ của Marcus, chẳng hạn Catiline hay Antonius (chú của Mark Antony), rồi mô tả họ bằng những lời lẽ đầy tính công kích – một kiểu “bôi nhọ” quen thuộc trong tranh cử.
Phần thứ hai: Tập trung vào cách quảng bá bản thân đến bạn bè (cũ và mới) cùng các tập thể người dân chưa quen biết. Quintus đề cao việc nhận diện đâu là nhóm quan trọng, cách làm quen và vận dụng mỗi nhóm, từ những người cùng bộ lạc (tribus) bầu cử, hàng xóm, “thân chủ” (client), người thân, đồng nghiệp… Tất cả đều có tiềm năng giúp khuếch trương thanh thế cho ứng viên.
Phần thứ ba: Dù không tách rời hẳn, nhưng nội dung chủ yếu xoay quanh việc duy trì các mối quan hệ và sử dụng chúng một cách khôn ngoan: gặp gỡ hàng ngày, tiếp đón bạn bè đến nhà, dẫn họ cùng ra diễn đàn, tận dụng vị thế của người hâm mộ tài hùng biện của mình…

Dường như, cốt lõi cuốn cẩm nang khuyên ứng viên khai thác tối đa mọi “tình bạn”, kể cả những người mình không ưa hay có địa vị thấp, miễn sao họ đem lại lá phiếu. Theo truyền thống La Mã, đây là chuyện khá “nhạy cảm”: tình bạn (amicitia) xưa nay thường được đề cao như một khế ước đạo đức, không nên dùng để trục lợi. Thế nhưng, lời khuyên của Quintus lại thực dụng, khuyên Marcus cứ nên hứa hẹn và tranh thủ tất cả, miễn thắng cử là được.

Lời khuyên về tình bạn và mạng lưới ủng hộ

Theo “Sách hướng dẫn vận động tranh cử”, thời gian và công sức đầu tư vào các mối quan hệ quyết định rất lớn đến thành bại. Ứng viên nên gặp gỡ, “chạm mặt” cử tri hàng ngày. Có ba dạng tiếp xúc chính:

“Tiếp khách” tại nhà: Mỗi sáng, nhiều cử tri có thói quen đến chào hỏi, bày tỏ ủng hộ. Nhưng Quintus cảnh báo, họ cũng có thể ghé thăm các ứng viên khác. Bởi vậy, hãy bày tỏ sự quan tâm riêng khi ai đó đến thăm, khiến họ cảm thấy được coi trọng hơn so với nơi khác.
“Hộ tống” đến diễn đàn (Forum): Ứng viên La Mã thường rời nhà và tiến về diễn đàn cùng một nhóm người ủng hộ. Số lượng người đi theo càng đông thì uy thế càng cao, bởi điều này thể hiện ứng viên có nhiều “quan hệ” và được ủng hộ rộng rãi.
Sự hiện diện thường nhật: Luôn sẵn sàng xuất hiện ở nơi công cộng, tương tác với đủ tầng lớp, từ quý tộc tới dân thường. Qua sự xuất hiện dày đặc, ứng viên phần nào đoán được “nhiệt” ủng hộ và kịp thời điều chỉnh chiến thuật.

Nhìn sang Pompeii, mặc dù thành phố nhỏ hơn nhiều so với Rome, nguyên tắc “tìm kiếm sự chú ý” này vẫn được áp dụng tương tự. Ở Pompeii, đường phố chật hẹp, chủ yếu dành cho người đi bộ nên việc “kéo đoàn” đi qua các con phố chắc chắn gây ấn tượng mạnh. Ứng viên có thể bắt đầu với một nhóm nhỏ ngay trước cửa nhà, rồi dọc đường có thêm những người quen nhập hội; đến khi vào tới diễn đàn, họ đã có một “đoàn hộ tống” ấn tượng.

Trong số những “mánh khóe” tranh cử, Quintus cũng khuyên hãy luôn “hứa”. Việc hứa hẹn, bất kể sau này có thực hiện hay không, vẫn tốt hơn là từ chối thẳng thừng. Lời hứa, nhất là được trao trước đám đông, sẽ tạo thiện cảm, giúp duy trì sự ủng hộ của cử tri trong giai đoạn nước rút. Chiến lược này có phần bất chấp đạo lý, vì cử tri La Mã thường mong đợi chính khách tôn trọng lời hứa. Tuy nhiên, trong bối cảnh chính trị khốc liệt, cách làm này vẫn được áp dụng, một phần vì khó ai kiểm chứng hoặc “đòi nợ” đủ mọi lời hứa sau khi ứng viên đắc cử.

Toga candida, lời hứa và sức mạnh của hình ảnh

Một hình ảnh đặc trưng khi ai đó chính thức tuyên bố tranh cử ở La Mã là tấm “toga candida” – chiếc áo choàng trắng tinh (candida nghĩa là “trắng sáng”). Để nổi bật trong đám đông, ứng viên dùng đất sét trắng hoặc phấn để tẩy áo, tạo vẻ “không tì vết” về cả nghĩa đen lẫn nghĩa bóng. Nếu ứng viên đến diễn đàn với tấm áo lấm bẩn, dân chúng sẽ nghi ngờ liêm khiết của người đó.

Valerius Maximus – nhà văn La Mã – từng kể lại câu chuyện con trai của Scipio Africanus (vị tướng lừng danh đã đánh bại Carthage năm 206 TCN) suýt rớt bầu cử vì chiếc toga dính bẩn. Người dân nhìn vào vết bẩn ấy và suy luận: “Nếu áo không sạch, thì liệu nhân phẩm anh ta có sạch không?” Truyền thống này tạo ra sức ép khủng khiếp, yêu cầu ứng viên luôn phải “chỉn chu” trước công chúng.

Tuy nhiên, theo các sử liệu, việc “diễn thuyết tranh cử công khai” không phổ biến trong xã hội La Mã cổ như ta tưởng. Không phải bất cứ lúc nào ứng viên cũng có quyền đứng nơi diễn đàn để nói về chương trình hành động. Chỉ những quan chức đương nhiệm mới có đặc quyền phát biểu rộng rãi. Có chăng, ứng viên sẽ mượn các phiên họp tại Thượng viện (ở Rome) hoặc hội đồng thành phố (ở Pompeii) để bày tỏ quan điểm, nhưng tầm ảnh hưởng cũng chỉ giới hạn trong giới tinh hoa. Vậy nên, hình ảnh và tiếp xúc trực tiếp vẫn là phương thức chủ đạo.

Chính vì lẽ đó, những “biểu ngữ sơn tường” càng trở thành kênh truyền thông quan trọng. Ở Rome, nơi các bức tường thường xuyên được tu sửa, dấu tích cụ thể không còn, nhưng sử gia tin rằng chúng cũng đã tồn tại. Còn ở Pompeii, do bị lớp tro núi lửa Vesuvius vùi lấp vào năm 79 SCN, những dấu vết sơn đỏ vẫn in lại rõ nét, trở thành tài liệu vô giá.

Văn Minh Hy-La

Electoral programmata và vai trò của các nhà scriptores

Nếu cuốn sách của Quintus không nhắc đến những electoral programmata, thì các nhà nghiên cứu hiện đại lại xem chúng là nguồn tư liệu vật chất phong phú nhất về hoạt động tranh cử ở La Mã. Có lẽ đối với Quintus (và cả Marcus), những dòng sơn này quá thông dụng và “đương nhiên” đến nỗi họ không cảm thấy cần phải nhắc chi tiết.

Về quy trình tạo nên một “poster cổ đại”, thường sẽ có:

Người sơn nền (người trét vôi) – dealbatores: làm sạch và quét lớp vôi/trắng lên tường, tạo phông nền.
Thợ vẽ chữ – scriptores: dùng sơn đỏ, kẻ chữ gọn gàng, rõ ràng.
Người cầm đèn – lanternarius: hỗ trợ chiếu sáng nếu công việc diễn ra buổi tối.

Nhiều giả thuyết tranh cãi việc ai là người trả tiền cho những “poster”: chính ứng viên hay nhóm ủng hộ. Có khi, nhóm thợ vẽ còn tự “chào hàng” miễn phí để khoe tay nghề, hy vọng được ứng viên thuê vẽ thêm. Ta cũng biết một số ứng viên có đến hơn một trăm tấm biểu ngữ rải rác khắp thành phố, cho thấy quy mô của một chiến dịch có thể rất lớn.

Ví dụ đáng chú ý là Gnaeus Helvius Sabinus, ứng viên có 120 bức sơn tường còn sót lại, do hơn 20 hội nhóm, cá nhân khác nhau cùng “đứng tên”. Trong số ấy, một số nhóm ghi rõ: “Chúng tôi, những người sùng bái Isis”, “Các khán giả đấu trường”, v.v… Tức Sabinus đã thành công trong việc “tập hợp” mọi thành phần, đúng như những gì Sách hướng dẫn vận động tranh cử nhấn mạnh: mở rộng kết giao.

Marcus Cerrinius Vatia – nhân vật chính trong câu chuyện đầu tiên – cũng thể hiện rõ sự “kết nối” này. Dù các “nhóm ủng hộ” có tiếng tăm hay tai tiếng, tất cả vẫn góp phần phủ sóng tên tuổi ông. Không rõ Vatia về sau có đắc cử hay không, nhưng sự xuất hiện ồ ạt của những poster sơn tường cho thấy cách ông ứng dụng nghệ thuật “lôi kéo sự chú ý” cực kỳ mạnh mẽ.

Bên cạnh đó, Gaius Iulius Polybius – một nhân vật khác ở Pompeii – còn để lại dấu tích hai lần tranh cử: lần đầu chạy đua cho chức aedile (phụ trách các công trình công và tôn giáo), lần sau cho chức duovir (chức vụ cao nhất trong chính quyền thành phố). Ở giai đoạn đầu, một dòng sơn kêu gọi bầu cho Polybius được tìm thấy ở House of Aulus Trebius Valens, với ghi chú hóm hỉnh:

“Gaius Iulius Polybius tranh cử aedile phụ trách công trình và đền thờ. Này kẻ cầm đèn, giữ chắc thang!”

Rõ ràng, hình thức tuyên truyền bằng sơn tường có sức sống đặc biệt, kết nối không gian đô thị (hẻm phố, tường nhà dân) với hoạt động chính trị. Ứng viên cổ đại, thiếu vắng truyền thông hiện đại hay diễn đàn phát biểu rộng rãi, đã dựa vào chính những bức tường và mạng lưới con người để “lan tỏa” uy tín.

Bài học cuối cùng và kết luận

“Sách hướng dẫn vận động tranh cử” (Commentariolum Petitionis), dù còn nhiều tranh cãi về tác giả, vẫn được xem là tài liệu “mẫu mực” ghi lại bí quyết thành công trong một cuộc đua chính trị thời La Mã. D.R. Shackleton Bailey, một học giả hàng đầu về Cicero, từng gọi nó là “bản phác thảo hoàn hảo cho một cuộc vận động tranh cử thành công”. Marcus Tullius Cicero, sau cùng, đã chiến thắng trong cuộc bầu cử năm 64-63 TCN, trở thành một trong những chính khách lừng lẫy nhất thời Cộng hòa. Các mối quan hệ Marcus gây dựng trong suốt chiến dịch đó còn tiếp tục phục vụ ông trong những năm đầy biến động của nền chính trị La Mã, đặc biệt giai đoạn nội chiến cuối thế kỷ 1 TCN.

Quintus Tullius Cicero, sau thành công của anh mình, cũng đắc cử praetor năm 62 TCN, rồi giữ chức thống đốc tỉnh châu Á và từng làm phụ tá cho Julius Caesar trong cuộc chinh phạt xứ Gaul. Điều này cho thấy, bất kể tính chất “thực dụng” hay “thiếu đạo đức” của những thủ thuật vận động, không thể phủ nhận chúng có hiệu quả rất lớn trong bối cảnh xã hội cổ đại.

Tóm lại

Từ chiến dịch có phần khôi hài của Marcus Cerrinius Vatia ở Pompeii cho tới “cẩm nang bầu cử” của Quintus Tullius Cicero, ta thấy người La Mã đã sớm hiểu và áp dụng nhiều “mẹo” tranh cử tinh vi. Họ vận dụng kết nối cá nhân, hình ảnh cá nhân (toga candida), những lời hứa (dù đôi khi không thành), và công cụ truyền thông thời đó – những bức tường sơn đỏ. Sự giao thoa giữa nguyên tắc truyền thống (đề cao đạo đức, tình bạn chân chính) và thực dụng chính trị (mở rộng quan hệ, hứa hẹn, vận động tối đa) đã tạo nên các cuộc bầu cử sôi động, nhiều màu sắc.

Nhìn lại, dù cách thức và công cụ ngày nay đã khác biệt, một số điểm mấu chốt của nghệ thuật vận động tranh cử cổ đại vẫn còn nguyên giá trị: nuôi dưỡng mạng lưới, chăm chút hình tượng, bồi đắp thiện cảm và mở rộng liên minh. Tất cả đều là bài học vượt thời gian, để lại dấu ấn sâu đậm trên những bức tường Pompeii và trong di sản văn chương của nhà Cicero.