Chiến tranh Boshin (1868 – 1869)

Chiến tranh Boshin (戊辰戦争, Boshin Sensō) là một cuộc xung đột quân sự quan trọng trong lịch sử Nhật Bản, diễn ra từ năm 1868 đến năm 1869. Đây được xem là cuộc nội chiến lớn giữa lực lượng trung thành với Mạc phủ Tokugawa và phe ủng hộ triều đình Thiên hoàng.

Kết quả của Chiến tranh Boshin dẫn đến sự sụp đổ của Mạc phủ Tokugawa, vốn đã tồn tại hơn 250 năm (1603 – 1868), đồng thời mở đường cho Minh Trị Duy Tân, một tiến trình cải cách sâu rộng đưa Nhật Bản bước vào kỷ nguyên hiện đại.

Bối cảnh lịch sử trước Chiến tranh Boshin

Trước khi Chiến tranh Boshin nổ ra, Nhật Bản trải qua hơn 250 năm ổn định dưới sự cai trị của Mạc phủ Tokugawa (1603 – 1868), đặt đại bản doanh tại Edo (nay là Tokyo). Giai đoạn này, còn được biết đến là Thời kỳ Edo, nổi bật với chính sách bế quan tỏa cảng (Sakoku), hệ thống đẳng cấp phong kiến chặt chẽ, và sự thịnh vượng về kinh tế, văn hóa ở các thành thị lớn.

Tuy nhiên, bước sang thế kỷ 19, Mạc phủ Tokugawa bắt đầu suy yếu vì nhiều nguyên nhân:

• Khủng hoảng kinh tế: Chi phí quản lý lớn cùng nạn mất mùa, thiên tai, lạm phát khiến chính quyền Mạc phủ lâm vào tình trạng tài chính kiệt quệ.
• Mâu thuẫn nội bộ: Các phiên (han) hùng mạnh như Satsuma, Choshu, Tosa, Hizen dần bất mãn với chính sách quản lý hà khắc của Mạc phủ. Tầng lớp samurai cũng chia rẽ giữa trung thành với Tokugawa hay ủng hộ Thiên hoàng.
• Áp lực nước ngoài: Từ khi tàu chiến của Phó Đô đốc Mỹ Matthew C. Perry đến vịnh Edo năm 1853, Nhật Bản buộc phải ký các hiệp ước thương mại bất bình đẳng với phương Tây. Điều này làm gia tăng phong trào Sonno Joi (尊王攘夷, “Tôn vương Nhương di”: tôn sùng Thiên hoàng, đánh đuổi ngoại bang).

Phong trào Sonno Joi và mất dần uy tín của Mạc phủ

Phong trào Sonno Joi nảy sinh từ lòng yêu nước, kết hợp với mong muốn phục hồi quyền lực tuyệt đối cho Thiên hoàng. Đặc biệt, các phiên phương Nam như Satsuma và Choshu trở thành trung tâm của lực lượng chống Mạc phủ. Họ kịch liệt chỉ trích Tokugawa vì đã nhượng bộ phương Tây, ký kết hiệp ước mở cửa thương mại gây bất lợi.

Ở chiều ngược lại, Mạc phủ Tokugawa, dưới quyền của Tokugawa Yoshinobu (shogun cuối cùng), tìm cách cân bằng giữa việc duy trì trật tự trong nước và nhượng bộ cường quốc nước ngoài nhằm tránh đối đầu quân sự trực tiếp. Nhiều cuộc cải cách gấp rút như Cải cách Ansei (1854 – 1860) và Cải cách Keio (1866 – 1867) đã được thực hiện, nhưng không thể giải quyết tận gốc mâu thuẫn.

Thiên hoàng Komei và Thiên hoàng Minh Trị

• Thiên hoàng Komei (trị vì 1846 – 1867) ban đầu ủng hộ việc đóng cửa đất nước, nhưng về sau buộc phải chấp nhận thực tế áp lực ngoại giao từ phương Tây.
• Khi Thiên hoàng Komei băng hà đầu năm 1867, Hoàng tử Mutsuhito lên kế vị, lấy niên hiệu Minh Trị (Meiji). Từ đây, phe ủng hộ Thiên hoàng trẻ tuổi này đẩy mạnh các kế hoạch “lật đổ Mạc phủ Tokugawa” để lập nên một chính quyền mới với danh nghĩa “trả lại quyền lực cho Thiên hoàng”.

Bối cảnh phức tạp đó chính là tiền đề trực tiếp cho Chiến tranh Boshin, đánh dấu hồi kết của Thời kỳ Edo và sự hình thành một nước Nhật hiện đại.

Nguyên nhân bùng nổ Chiến tranh Boshin

Chiến tranh Boshin không tự nhiên xảy ra một sớm một chiều. Có thể liệt kê một số nguyên nhân chính:

1. Suy yếu của Mạc phủ Tokugawa: Chính quyền Tokugawa không đủ khả năng giải quyết vấn đề kinh tế – xã hội và không thể chống lại sức ép từ nước ngoài. Uy tín của shogun sụt giảm nghiêm trọng.
2. Phong trào Sonno Joi & sự trỗi dậy của các phiên mạnh: Các phiên Satsuma, Choshu, Tosa, Hizen liên kết cùng quan lại triều đình ở Kyoto để ủng hộ Thiên hoàng, gây áp lực đòi Tokugawa trả lại quyền lực.
3. Xu hướng hiện đại hóa: Một bộ phận samurai tiến bộ nhận ra tầm quan trọng của việc du nhập khoa học, kỹ thuật phương Tây để canh tân đất nước. Họ tin rằng, chỉ khi lật đổ Mạc phủ, thống nhất quyền lực dưới tay Thiên hoàng, Nhật Bản mới nhanh chóng hiện đại hóa.
4. Các sự kiện châm ngòi:
   • Sự thất bại trong chính sách đối ngoại của Mạc phủ với phương Tây, ký kết nhiều hiệp ước bất bình đẳng.
   • Cái chết của Thiên hoàng Komei và sự lên ngôi của Thiên hoàng Minh Trị (1867).
   • Động thái trả lại “đại quyền” của Tokugawa Yoshinobu vào cuối năm 1867 nhưng vẫn còn mâu thuẫn sâu sắc về vai trò, vị thế thật sự của nhà Tokugawa.

Tất cả những yếu tố này hội tụ, dẫn đến mâu thuẫn gay gắt giữa phe ủng hộ shogun và phe ủng hộ Thiên hoàng, bùng phát thành Chiến tranh Boshin vào đầu năm 1868.

Diễn biến chính của Chiến tranh Boshin

Cuộc Chiến tranh Boshin kéo dài khoảng một năm rưỡi, từ tháng 1/1868 đến tháng 5/1869. Dưới đây là những diễn biến tiêu biểu, đánh dấu sự xoay chuyển thế và dẫn đến sự sụp đổ của Mạc phủ Tokugawa:

Trận Toba–Fushimi (tháng 1/1868)

• Bối cảnh: Sau khi tuyên bố phục hồi quyền lực Thiên hoàng, phe triều đình (liên minh Satsuma–Choshu và các phiên ủng hộ) đối đầu trực diện với quân đội Mạc phủ gần Kyoto. Tokugawa Yoshinobu quyết định tiến quân về phía kinh đô với hy vọng giành lại ảnh hưởng.
• Diễn biến: Quân Mạc phủ được trang bị vũ khí phương Tây nhưng nội bộ thiếu thống nhất, sĩ khí thấp. Trong khi đó, phe Satsuma–Choshu đã chuẩn bị kỹ lưỡng, sở hữu súng trường hiện đại và đặc biệt được triều đình Kyoto ban cho cờ “Hoàng gia” (nghĩa là chiến đấu nhân danh Thiên hoàng).
• Kết quả: Trận Toba–Fushimi kéo dài từ 27/1 đến 31/1/1868 kết thúc với chiến thắng của phe Satsuma–Choshu. Thất bại này buộc Tokugawa Yoshinobu rút lui, uy tín Mạc phủ giảm mạnh.

Sự kiện Edo đầu hàng (tháng 4 – 5/1868)

• Tình hình Edo: Sau khi bại trận ở Toba–Fushimi, Tokugawa Yoshinobu rời khỏi Kyoto, quay về Edo (Tokyo). Bầu không khí trong thành Edo vô cùng căng thẳng, lo ngại một cuộc tấn công quy mô lớn từ liên minh Satsuma–Choshu.
• Đàm phán hòa bình: Nhờ sự hòa giải của một số nhân vật ôn hòa như Katsu Kaishu (đại thần Mạc phủ) và Saigo Takamori (lãnh đạo quân Satsuma), Edo được trao trả một cách gần như hòa bình vào tháng 4/1868. Đến tháng 5/1868, thành Edo chính thức đầu hàng vô điều kiện.
• Ý nghĩa: Việc Edo đầu hàng mà không xảy ra đổ máu lớn giúp tránh thiệt hại nhân mạng và cơ sở vật chất. Tuy nhiên, về mặt chính trị, đây là cú đòn nặng nề, khẳng định Mạc phủ Tokugawa đã đánh mất quyền kiểm soát trung tâm quyền lực.

Các cuộc kháng cự ở miền Bắc và phương án “Bắc tiến”

• Phiên Aizu: Sau khi Edo thất thủ, các lực lượng trung thành với Tokugawa rút lên miền Bắc Honshu, đặc biệt tập trung tại Aizu (tỉnh Fukushima ngày nay). Aizu nổi tiếng với tinh thần võ sĩ đạo cao, lực lượng samurai thiện chiến.
• Trận Aizu (10–11/1868): Quân triều đình tấn công mạnh mẽ vào căn cứ của Aizu. Cuộc chiến diễn ra ác liệt, quân Aizu chiến đấu quyết tử. Tuy nhiên, ưu thế về vũ khí hiện đại và sự phối hợp liên minh Satsuma–Choshu khiến Aizu thất bại. Phiên Aizu phải đầu hàng cuối năm 1868, một sự kiện đẫm máu, chấm dứt cơ hội hồi sinh Tokugawa ở miền Bắc.
• Bắc Tiến và Cộng hòa Ezo: Một nhóm tàn quân Tokugawa, dưới sự chỉ huy của Enomoto Takeaki, rút lui ra Hokkaido, thành lập Cộng hòa Ezo (1869) – thực chất là nỗ lực cuối cùng để duy trì chính thể Tokugawa. Tuy nhiên, lực lượng này bị đánh bại nhanh chóng vào tháng 5/1869 sau Trận Hakodate. Sự sụp đổ của Cộng hòa Ezo chính thức khép lại Chiến tranh Boshin.

Với việc Hakodate (Hokkaido) thất thủ, toàn bộ lãnh thổ Nhật Bản rơi vào tay chính quyền mới của Thiên hoàng Minh Trị. Tokugawa Yoshinobu đã rút lui khỏi vũ đài chính trị từ trước đó, và các thế lực trung thành với Tokugawa cũng tan rã. Chiến tranh Boshin kết thúc, mở ra một trang sử mới cho đất nước.

Các nhân vật và phe phái quan trọng

Tokugawa Yoshinobu (shogun cuối cùng)

• Đặc điểm: Tokugawa Yoshinobu được đánh giá là người có tư duy cải cách hơn nhiều đời shogun trước. Ông nhận ra sự cần thiết của hiện đại hóa và nỗ lực duy trì quyền lực Mạc phủ trong bối cảnh quốc tế phức tạp.
• Hạn chế: Những cải cách muộn màng, mâu thuẫn nội bộ Mạc phủ và thiếu sự ủng hộ từ các phiên chủ chốt khiến Yoshinobu bất lực trong việc giải quyết khủng hoảng. Cuối cùng, ông trao trả quyền lực về triều đình Thiên hoàng, mong muốn tránh một cuộc nội chiến khốc liệt, nhưng mọi việc vẫn vượt tầm kiểm soát.

Liên minh Satsuma–Choshu–Tosa–Hizen

Bốn phiên này đóng vai trò xương sống trong phong trào Sonno Joi lật đổ Tokugawa. Lãnh đạo của họ là những nhà cải cách kiệt xuất, về sau trở thành trụ cột chính phủ Minh Trị:

• Saigo Takamori (Satsuma): Một trong những chỉ huy quân sự quan trọng nhất của phe Thiên hoàng. Ông góp công lớn trong việc thương lượng để Edo đầu hàng trong hòa bình, song cũng nổi tiếng với tinh thần võ sĩ đạo cứng rắn.
• Okubo Toshimichi (Satsuma) và Kido Takayoshi (Choshu): Kiến trúc sư của hệ thống chính trị mới, là hai trong “Tam kiệt Minh Trị” (cùng với Saigo Takamori).
• Sakamoto Ryoma (Tosa): Người đứng giữa, kết nối các phiên đối lập để thống nhất lực lượng lật đổ Mạc phủ. Mặc dù bị ám sát trước khi cuộc chiến nổ ra (1867), tư tưởng của ông về “thương thuyết hòa bình” và “chính phủ dưới quyền Thiên hoàng” có ảnh hưởng sâu rộng.

Thiên hoàng Minh Trị (Mutsuhito)

• Lên ngôi vào cuối năm 1867, khi mới 15 tuổi, Thiên hoàng Minh Trị trở thành biểu tượng chính thống cho phe chống Mạc phủ.
• Dù còn trẻ, Minh Trị được bao bọc bởi các cố vấn thân cận từ Satsuma–Choshu, bước đầu ban hành nhiều sắc lệnh cách tân, đón nhận sự ủng hộ mạnh mẽ của giới samurai cấp tiến.

Katsu Kaishu

• Từng giữ vai trò quan trọng trong hải quân Mạc phủ Tokugawa. Ông am hiểu phương Tây, có tư tưởng cải cách ôn hòa.
• Katsu Kaishu đóng góp lớn trong việc đàm phán để Edo (thành trì của Mạc phủ) đầu hàng mà không đổ máu, giảm thiểu thương vong dân thường.

Mạc phủ Tokugawa sụp đổ

Chiến tranh Boshin chính thức khép lại vào mùa hè năm 1869, khi Cộng hòa Ezo ở Hokkaido sụp đổ. Toàn bộ lãnh thổ Nhật Bản nằm dưới quyền kiểm soát của triều đình Minh Trị. Về bản chất, đây cũng là lúc Mạc phủ Tokugawa hoàn toàn tan rã:

1. Tokugawa Yoshinobu – shogun cuối cùng – bị tước mọi quyền lực, chuyển về sống ẩn dật ở Shizuoka.
2. Gia tộc Tokugawa vẫn giữ một phần tài sản nhưng mất địa vị cai trị quốc gia, những phiên trung thành với Tokugawa hoặc đầu hàng hoặc bị trừng phạt nghiêm khắc.
3. Triều đình Minh Trị tiến hành xóa bỏ các dấu tích của chế độ Mạc phủ, từng bước thiết lập chính quyền trung ương mới dưới quyền Thiên hoàng. Hệ thống đẳng cấp cũ (shi-nō-kō-shō) cũng dần bị bãi bỏ.

Sự kết thúc của Mạc phủ Tokugawa cũng đồng nghĩa Thời kỳ Edo chính thức lùi vào dĩ vãng. Nhật Bản bước sang một kỷ nguyên mới mang tên Minh Trị (1868 – 1912), với bộ máy nhà nước kiểu hiện đại, quân đội quốc gia, và kế hoạch công nghiệp hóa, hiện đại hóa toàn diện.

Ý nghĩa và hệ quả của Chiến tranh Boshin

Chiến tranh Boshin không chỉ là một cuộc xung đột quân sự mà còn là bước ngoặt lịch sử thay đổi căn bản xã hội Nhật Bản. Sau chiến thắng, chính quyền mới của Thiên hoàng Minh Trị nhanh chóng ban hành các cải cách sâu rộng trên mọi lĩnh vực:

• Chính trị: Xóa bỏ chế độ phong kiến phân quyền, thiết lập chính quyền trung ương tập quyền.
• Xã hội: Thủ tiêu hệ thống đẳng cấp cũ, ban hành các quy định về bình đẳng trước pháp luật (dù còn nhiều hạn chế).
• Quân sự: Xây dựng quân đội quốc gia theo mô hình phương Tây, bãi bỏ quyền chỉ huy quân sự của các phiên.
• Kinh tế: Tiến hành công nghiệp hóa, xây dựng hạ tầng giao thông (đường sắt, bưu chính), khuyến khích phát triển giáo dục, khoa học kỹ thuật.
• Ngoại giao: Chủ động mở cửa, tiếp thu kiến thức, kỹ thuật từ phương Tây với tinh thần “Hòa hồn Dương tài” (tinh thần Nhật nhưng kỹ thuật phương Tây).

Mặc dù kết quả chung được đánh giá là tích cực cho việc hiện đại hóa nước Nhật, Chiến tranh Boshin cũng gây nhiều tranh cãi:

• Tổn thất nhân mạng và tài sản: Nhiều trận đánh ác liệt, điển hình như ở Aizu, đã cướp đi sinh mạng hàng ngàn người.
• Xung đột ý thức hệ: Tinh thần samurai trung thành với Tokugawa hay trung thành với Thiên hoàng dẫn đến chia rẽ sâu sắc trong tầng lớp võ sĩ.
• Chênh lệch vùng miền: Các phiên ủng hộ Thiên hoàng (Satsuma, Choshu…) được ưu ái trong chính quyền mới, khiến nhiều samurai ở vùng khác bất mãn. Nổi bật là cuộc nổi dậy Chiến tranh Tây Nam (Seinan Sensō, 1877) của Saigo Takamori sau này.

Dù vậy, không thể phủ nhận Chiến tranh Boshin đã mở ra cánh cửa thay đổi to lớn, tạo động lực để Minh Trị Duy Tân đạt được thành công rực rỡ, giúp Nhật Bản thoát khỏi nguy cơ thuộc địa hóa.

Một số địa điểm lịch sử

Hiện nay, du khách hoặc những người nghiên cứu lịch sử Nhật Bản có thể tìm đến các địa danh còn in đậm dấu ấn Chiến tranh Boshin:

1. Kyoto: Nơi diễn ra Trận Toba–Fushimi. Du khách có thể tham quan các bia tưởng niệm, đền thờ tưởng nhớ các samurai tử trận.
2. Tokyo (Edo): Thành Edo, nay là Hoàng cung Tokyo, từng là đại bản doanh của Mạc phủ Tokugawa. Khu vực gần Cầu Nijubashi hay công viên quanh hoàng cung vẫn còn di tích tường thành cũ.
3. Tỉnh Fukushima (vùng Aizu): Lâu đài Tsuruga ở Aizu-Wakamatsu là chứng tích bi tráng của cuộc kháng cự cuối cùng phe Tokugawa ở miền Bắc. Bảo tàng tại đây trưng bày nhiều hiện vật về chiến tranh Boshin.
4. Hakodate (Hokkaido): Pháo đài Goryokaku – trung tâm phòng thủ của Cộng hòa Ezo. Ngày nay, Goryokaku trở thành điểm tham quan nổi tiếng, đặc biệt vào mùa hoa anh đào.

Bài học lịch sử

1. Tầm quan trọng của cải cách: Cuộc chiến đã chứng minh rằng, nếu không chủ động cải cách và hiện đại hóa, một chính quyền dù tồn tại lâu đời như Mạc phủ Tokugawa cũng khó tránh khỏi sụp đổ trước thách thức thời đại.
2. Quyền lực chính trị và chính danh: Bài học về “chính danh” khi phe Thiên hoàng sử dụng lá cờ “Hoàng gia”, giành được thiện cảm từ dân chúng, tạo ưu thế tâm lý rất lớn.
3. Vai trò của thỏa hiệp và hòa bình: Sự kiện Edo đầu hàng trong êm thấm đã giúp giảm thương vong, mở ra một tương lai ổn định cho Nhật Bản. Đây là minh chứng rõ ràng về sức mạnh của đàm phán và thỏa hiệp trong xung đột nội bộ.
4. Khai phóng và hội nhập: Chiến tranh Boshin làm rõ nhu cầu mở cửa đất nước, học hỏi phương Tây. Quá trình Minh Trị Duy Tân về sau thành công cũng nhờ quyết tâm, tinh thần khai phóng của một thế hệ samurai canh tân.