Từ “chiến tranh” (war) trong tiếng Anh bắt nguồn từ tiếng Đức cổ “Werran” — nghĩa là gây rối loạn, gây hỗn loạn — qua tiếng Anh cổ “Werre” với ý nghĩa tương tự. Chiến tranh là tình trạng xung đột vũ trang công khai, thường được tuyên bố rõ ràng giữa các thực thể chính trị có chủ quyền hoặc giữa các phe nhóm đối đầu trong cùng một quốc gia.
Nhà phân tích quân sự Phổ Carl von Clausewitz từng viết trong tác phẩm On War rằng:
“Chiến tranh là sự tiếp nối của chính trị bằng những phương tiện khác.”
Chiến tranh được tiến hành bởi các quốc gia hoặc thực thể chính trị để giải quyết tranh chấp lãnh thổ hoặc quyền lực. Trên chiến trường, đó là cuộc đối đầu giữa các đội quân chính quy, hoặc lính đánh thuê được chính phủ thuê mướn.
Chiến tranh và sự hình thành quốc gia
Từ thời cổ đại, các cá nhân, bộ tộc hay nhà nước giành được quyền cai trị thông qua chiến tranh. Lịch sử Lưỡng Hà – một trong những nền văn minh sớm nhất – gần như là một chuỗi xung đột liên miên. Dù Sargon Đại đế của Akkad đã thống nhất khu vực vào khoảng năm 2334 TCN, ông vẫn phải tiếp tục dập tắt khởi nghĩa và chống lại ngoại xâm.
Ở Ai Cập, giai đoạn các vương triều sơ khai (khoảng 3150–2613 TCN) được cho là bắt nguồn từ một cuộc chiến khi Pharaoh Menes từ miền Nam chinh phục vùng hạ lưu sông Nile. (Dù điều này vẫn còn tranh cãi.)
Tại Trung Hoa, nhà Chu nổi lên sau trận chiến định đoạt vào năm 1046 TCN. Sau đó, thời Chiến Quốc khép lại khi nước Tần đánh bại sáu nước còn lại, thống nhất Trung Hoa dưới quyền Tần Thủy Hoàng.
Từ thành Carthage bị Scipio Africanus tiêu diệt, đến các thành bang Hy Lạp được vua Philip II của Macedonia hợp nhất, lịch sử luôn cho thấy các cuộc chiến là bước ngoặt định hình cục diện chính trị.
Quân đội và sự phát triển
Quân đội cổ đại thường gồm hai loại bộ binh:
- Bộ binh xung kích (shock troops): xông thẳng vào đội hình địch để phá vỡ thế trận.
- Binh sĩ nhẹ (peltasts): di chuyển linh hoạt, tấn công tầm xa từ đội hình rời rạc.
Sử gia Simon Anglim nhận xét:
“Bộ binh là xương sống của mọi đội quân – là lực lượng vừa có thể tấn công, vừa phòng thủ hiệu quả. Hầu hết các trận chiến đều xoay chuyển tình thế nhờ khả năng áp sát và tiêu diệt đối phương của bộ binh.”
Từ trận Megiddo (1479 TCN) với 20.000 quân Ai Cập, đến các chiến dịch của vua Assyria Shalmaneser III (845 TCN) với 120.000 quân, quy mô chiến tranh ngày càng mở rộng. Assyria, với chính sách bành trướng và đàn áp, đã nâng khái niệm “chiến tranh vì bộ tộc” lên tầm đế quốc.
Tư duy bộ tộc: Nguồn gốc sâu xa của chiến tranh
Theo Anglim và các cộng sự:
“Bộ tộc là một cộng đồng gắn bó bởi tổ tiên chung — có thể là người thực, anh hùng truyền thuyết hoặc thần thánh. Họ xem người ngoài là mối đe dọa. Sở hữu đất đai tạo ra nhu cầu phòng thủ hoặc chinh phục, và dẫn đến các cuộc chiến quy mô lớn.”
Sự chia cắt “ta” – “họ” cùng với nỗi sợ văn hóa khác biệt là mồi lửa cho chiến tranh.
Cuộc chiến được ghi chép sớm nhất xảy ra vào khoảng năm 2700 TCN giữa Sumer và Elam. Vua Enembaragesi của Kish đã đánh bại Elam và đem về chiến lợi phẩm là vũ khí của kẻ thù.
Cũng thời điểm đó, vua Gilgamesh – nhân vật huyền thoại nhưng có liên hệ đến nhân vật lịch sử – kéo quân đi chinh phạt để lấy gỗ tuyết tùng dựng đền. Điều này cho thấy từ thuở sơ khai, chiến tranh đã gắn với cả tín ngưỡng lẫn quyền lực.
Chiến tranh cổ đại và chiến thuật
Dù sử sách ghi nhận cuộc chiến đầu tiên năm 2700 TCN, nhưng các bằng chứng khảo cổ cho thấy xung đột đã có từ trước đó rất lâu.
- Thành Jericho, tồn tại trước năm 7000 TCN, được bao quanh bởi tường thành dày và hào sâu – một minh chứng rõ ràng cho nhu cầu phòng thủ.
- Cung tên đơn sơ đã xuất hiện từ 10.000 TCN.
- Tại Jebel Sahaba (Ai Cập), di cốt của 59 người với vết thương chí mạng cho thấy một cuộc giao tranh dữ dội.
Sự xuất hiện của cung ghép (composite bow), được Hyksos mang vào Ai Cập năm 1782 TCN, đã thay đổi cách đánh trận. Khác với cung đơn, cung ghép có tầm bắn xa gấp sáu lần – khiến các đội hình dày đặc trở thành mục tiêu dễ bị tiêu diệt.
Đội hình chiến đấu và công nghệ quân sự
Phalanx – đội hình dày đặc mang khiên và giáo – được sử dụng từ Sumer khoảng 3000 TCN.
Đội hình này:
- Lập chiến công lớn trong trận Marathon (490 TCN) khi Hy Lạp đánh bại Ba Tư
- Được Alexander Đại đế hoàn thiện năm 332 TCN
- Được quân La Mã nâng lên tầm nghệ thuật chiến trận
Ngoài bộ binh, các đạo quân còn sử dụng kỵ binh bảo vệ hai cánh, chiến xa làm lực lượng xung kích, và voi chiến để tạo sức ép. Tuy nhiên, bộ binh vẫn luôn là linh hồn của quân đội.
Kỹ thuật, công trình và sức sáng tạo trong chiến tranh
Chiến tranh không chỉ phá hủy quốc gia – mà cũng là động lực tạo ra đế chế. Nhiều phát minh kỹ thuật ra đời vì nhu cầu quân sự.
Ví dụ: Quân đội vua Croesus của Lydia từng bị chặn lại bởi sông Halys. Nhà triết học Thales đã chỉ huy đào một kênh hình lưỡi liềm đổi dòng sông, giúp quân dễ dàng vượt qua.
Các kỹ sư quân sự đã trở thành một phần thiết yếu trong mọi đội quân – từ Alexander Đại đế tại thành Tyre, đến Julius Caesar tại Alesia. Họ dựng tháp công thành, đào hào, xây cầu – biến địa hình thành vũ khí.
Armageddon: Khởi đầu và kết thúc
Trận chiến được ghi lại bằng lời kể nhân chứng đầu tiên là Megiddo (1479 TCN) – giữa Thutmose III của Ai Cập và liên minh các lãnh thổ nổi dậy.
Tên Hebrew của Megiddo là Armageddon — nơi được nhắc đến trong Sách Khải Huyền như chiến trường cuối cùng giữa thiện và ác. Như sử gia Davis nhận định:
“Một trong những nghịch lý lớn nhất của lịch sử là: khởi đầu và kết thúc của lịch sử quân sự diễn ra ở cùng một nơi.”
Dù tin hay không vào lời tiên tri, chiến tranh vẫn tiếp tục là phần không thể tách rời trong tranh chấp chính trị hiện đại. Khi con người vẫn chưa thay đổi bản chất, chiến tranh sẽ luôn là công cụ được sử dụng – do bản năng bộ tộc đã ăn sâu vào tâm thức loài người.
