Chưa đầy hai tuần sau khi tái nhậm chức, Tổng thống Hoa Kỳ Donald Trump đã quay lại “thói quen” từ nhiệm kỳ trước: đe dọa và áp dụng thuế quan lên hàng loạt quốc gia và khu vực kinh tế lớn. Mục tiêu đầu tiên của ông lần này là Canada, quốc gia láng giềng thân cận và cũng là đối tác tự do thương mại trong khối USMCA (Hoa Kỳ – Mexico – Canada).
Chính quyền Washington cáo buộc Canada chưa kiểm soát chặt chẽ hoạt động buôn bán fentanyl (một loại chất gây nghiện mạnh) qua biên giới, dùng lý do “bảo vệ an ninh quốc gia” để áp mức thuế mới lên hàng hóa nhập từ Canada. Đồng thời, Tổng thống Trump không ngần ngại đề cập đến khả năng “sát nhập” Canada làm “tiểu bang thứ 51” của Hoa Kỳ, khiến người ta liên tưởng đến thời kỳ mà dự luật thuế Smoot-Hawley (thập niên 1930) từng khiến Canada phải trả đũa lập tức.
Thái độ mạnh bạo của Nhà Trắng tiếp tục hướng đến Mexico, vốn bị ràng buộc trong cuộc đối đầu xung quanh vấn đề kiểm soát di cư và tội phạm ma túy. Canada và Mexico đã tham khảo nhau, cùng thương lượng để giành được một “khoảng dừng” tạm thời trong vòng một tháng, mặc cho phía Trump tuyên bố rõ ràng rằng, nếu có bất kỳ sự trả đũa nào, Mỹ sẽ nâng thuế quan lên mức cao hơn nữa.
Tuy vậy, cả Ottawa và Mexico City dường như không nao núng trước lời đe dọa này, họ chấp nhận nhượng bộ ít ỏi ở lĩnh vực an ninh biên giới – thực ra đã nằm trong kế hoạch lâu nay của họ – hơn là nhượng bộ lớn về kinh tế. Ngay sau đó, mỗi quốc gia có động thái cảnh báo Trump về khả năng sẽ áp thuế trả đũa lên hàng Mỹ, làm leo thang vòng xoáy xung đột thương mại.
Tình hình này gợi nhớ đến những chuỗi ngày đen tối của lịch sử: luật thuế Smoot-Hawley năm 1930 đã châm ngòi “cuộc chiến thuế quan” rầm rộ, dẫn đến suy giảm thương mại toàn cầu, góp phần trầm trọng thêm cuộc Đại Khủng Hoảng. Liệu chúng ta có đang đi lại con đường ấy?
Mâu thuẫn và phi lý trong chiến lược của Trump
Tổng thống Trump liên tục thay đổi lý do đằng sau các biện pháp thuế quan của mình. Ngoài fentanyl, ông cũng đề cập đến vấn đề Canada có thặng dư thương mại hàng hóa với Hoa Kỳ – tức là xuất nhiều sang Mỹ hơn là nhập khẩu. Ông gộp cả các mối đe dọa đối với NATO, vấn đề đóng góp quốc phòng không công bằng, rồi chuyển sang cãi vã với châu Âu về xe hơi Đức, và thậm chí “nhắm” đến các nước BRICS như Ấn Độ, Brazil, Nga. Tất cả tạo nên một bức tranh hỗn loạn, thiếu mạch lạc.
Người ta tự hỏi: Trump thực sự đang chơi ván cờ gì? Các quốc gia phải “giải mã” xem liệu ông dùng thuế quan như một công cụ đàm phán, hay ông cố gắng “viết lại” trật tự thương mại – tiền tệ toàn cầu theo cách riêng, với rủi ro lớn cho cả thế giới lẫn nền kinh tế Mỹ.
Trong trường hợp cụ thể của Canada, ông viện dẫn khủng hoảng fentanyl là “căn cứ pháp lý” kích hoạt quyền lực khẩn cấp của tổng thống, bỏ qua Quốc hội. Song, song song đó, ông nói thêm về việc mong muốn Canada trở thành “tiểu bang 51”. Canada là thành viên NATO, nhóm G7, đối tác tự do thương mại của Mỹ, nhưng nay đứng trước một viễn cảnh vừa nực cười vừa nguy hiểm: bị đe dọa sát nhập.
Nhiều người chỉ ra mâu thuẫn: mục tiêu chính của Nhà Trắng là giảm thâm hụt thương mại với Canada, hay ngăn chặn fentanyl? Làm sao đàm phán về một vấn đề “tội phạm xuyên biên giới” nếu đồng thời đang “dọa” sáp nhập lãnh thổ đối tác?
Tranh cãi về thặng dư và ẩn số “dịch vụ”
Bức tranh thương mại Hoa Kỳ – châu Âu cũng tương tự. Trump bất mãn với EU vì khối này có thặng dư hàng hóa với Mỹ (đặc biệt là ô tô hạng sang của Đức), đồng thời ông cảm thấy các đối tác châu Âu áp dụng hàng loạt quy định “bất công” với doanh nghiệp công nghệ Mỹ. Tuy nhiên, EU lại khẳng định: nếu tính cả lĩnh vực dịch vụ, Mỹ có thặng dư với châu Âu.
Maros Sefcovic, Ủy viên Thương mại của EU, đã nhấn mạnh trong một cuộc phỏng vấn: “Vâng, châu Âu xuất siêu hàng hóa, nhưng Hoa Kỳ xuất siêu dịch vụ. Hơn nữa, mỗi năm, dòng tiền khoảng 300 tỷ euro chảy từ châu Âu sang đầu tư vào công ty Mỹ.”
Thế nên, nếu nhìn tổng thể, mối quan hệ này khá cân bằng. Vấn đề nằm ở chỗ Tổng thống Trump chỉ tập trung vào thặng dư “hàng hóa” và bỏ qua thế mạnh của chính nước Mỹ: lĩnh vực dịch vụ.
Điều này dẫn đến nghịch lý: nhiều quốc gia có thặng dư hàng hóa lớn với Mỹ – như Việt Nam, Nhật Bản, Hàn Quốc – lại chưa bị Trump nhắm đến, ít nhất là chưa công khai như với Canada hay Mexico. Sự lựa chọn mục tiêu của Trump dường như tùy tiện, có phần mang màu sắc chính trị.
Kế hoạch “Tariff Now, Tariff Hard” của Trump
Ngoài việc dùng thuế quan như vũ khí đe dọa, Nhà Trắng còn úp mở một dự án cải tổ sâu rộng: đánh thuế nhập khẩu đại trà, rồi giảm thuế thu nhập trong nước. Stephen Moore, một cố vấn kinh tế thân cận với Tổng thống Trump, tiết lộ: “Ông ấy có lúc nghĩ đến ý tưởng áp mức thuế chung, ví dụ 15%, đối với mọi hàng hóa từ khắp nơi trên thế giới vào Mỹ. Số tiền thuế khổng lồ này sẽ giúp giảm thuế thu nhập của người dân, kích thích họ ủng hộ.”
Mô hình này, theo Moore, có thể rất hấp dẫn với tầng lớp trung lưu và doanh nghiệp nội địa. Trong khi đó, các quốc gia xuất khẩu vào Mỹ sẽ chật vật, và nhà đầu tư nước ngoài cũng chịu thiệt khi chi phí tăng.
Chưa dừng lại ở đó, Stephen Miran, hiện là cố vấn kinh tế hàng đầu ở Nhà Trắng, trước đây từng đề xuất hạ giá trị đồng USD để thúc đẩy xuất khẩu Mỹ. Điều này đòi hỏi một “cuộc cách mạng” trong hệ thống tiền tệ thế giới, vì đô la Mỹ là đồng tiền dự trữ lớn nhất. Miran hình dung rằng, nếu các nước không chịu “phối hợp” giảm giá USD, Mỹ có thể dọa tăng thuế để buộc họ ngồi vào bàn đàm phán.
Kịch bản này thậm chí còn điên rồ hơn: có thể sẽ diễn ra một hội nghị thượng đỉnh kinh tế toàn cầu ngay tại khu nghỉ dưỡng Mar-a-Lago của Tổng thống Trump, nơi các siêu cường phải thương thuyết về việc tái định giá đồng tiền. Ý tưởng này được Miran gọi đùa là “Mar-a-Lago Accord” (Hiệp định Mar-a-Lago), ám chỉ Hiệp định Plaza năm 1985 vốn từng can thiệp tỉ giá USD so với yen Nhật và mark Đức.
Tuy nhiên, khả năng này bị hoài nghi nặng nề, nhất là khi mọi nỗ lực cố “điều phối” tỷ giá tiền tệ toàn cầu trong quá khứ đều rất phức tạp, thậm chí thất bại.
Dẫu vậy, hiện nay, hai cố vấn kinh tế thân cận của Trump (Moore và Miran) đã công khai nêu ý tưởng “thuế quan toàn cầu” kết hợp với “giảm thuế thu nhập” và “tái định giá USD”. Đây không còn là đồn đoán bên lề, mà là chính sách đang được thảo luận ngay trong Nhà Trắng.
Canada “Phản Công”
Với Canada, sau những lời đe dọa từ Washington, chính quyền Ottawa nhanh chóng đáp trả. Mark Carney, cựu Thống đốc Ngân hàng Anh và Ngân hàng Canada, nay là người dẫn đầu cuộc đua thay thế Thủ tướng Justin Trudeau (đã thông báo rút lui), tỏ ra cứng rắn.
Carney lên tiếng gọi lý do “fentanyl” của Mỹ là lố bịch, thậm chí ông tố cáo “Hoa Kỳ đang bắt nạt Canada.” Carney tuyên bố Canada sẽ đáp trả “đô-la ăn miếng trả miếng” nếu bị áp thuế. Cũng có nghĩa là Canada sẵn sàng đánh thuế tương đương lên sản phẩm từ Mỹ.
Cựu Thống đốc còn nhấn mạnh: tăng thuế vào hàng Canada sẽ làm tăng chi phí ở Mỹ, gây lạm phát, buộc Cục Dự trữ Liên bang (Fed) nâng lãi suất, kéo theo các tác động tiêu cực lên doanh nghiệp Mỹ. Bên cạnh đó, Carney gợi ý Canada có thể dừng trợ giá xuất khẩu dầu sang Mỹ, và chĩa mũi nhọn vào vấn đề khí thải carbon của Mỹ so với chính sách xanh của Canada.
Carney khuyên các nước khác, như Anh, nếu muốn tránh thuế quan của Trump, “hãy cầu may”, vì không có cách nào chắc chắn cả. Quan sát thái độ của ông, ta thấy lập luận rõ ràng: đứng trước Trump, tốt nhất là thể hiện sức mạnh chứ không nên “rón rén” chờ ân huệ.
Ngành công nghiệp Ô Tô và rủi ro dây chuyền
Năm 1930, ngành công nghiệp ô tô từng bị tổn thương nặng nề vì chiến tranh thuế quan. Lịch sử có thể lặp lại. Ở Bắc Mỹ, các nhà sản xuất ô tô không còn hoạt động đơn lẻ từng nước, mà họ liên kết thành một chuỗi cung ứng chung. Canada, Mỹ, Mexico chia nhau từng công đoạn.
Giáo sư Peter Frise (Đại học Windsor) chỉ ra: “Không tồn tại riêng rẽ khái niệm ‘công nghiệp ô tô Canada’ hay ‘công nghiệp ô tô Mỹ’, mà là một ‘ngành ô tô Bắc Mỹ’.” Chẳng hạn, chiếc Honda Civic bán chạy tại Mỹ có thể lắp ráp ở Ontario (Canada). Ngược lại, nhiều linh kiện trong xe “Made in USA” xuất xứ từ nhà máy ở Mexico hoặc Canada.
Nếu Trump tăng thuế với hàng Canada hay Mexico, chi phí linh kiện sẽ tăng, đẩy giá xe lắp ráp tại Mỹ lên cao. Người tiêu dùng Mỹ chịu gánh nặng, và các tập đoàn lớn như General Motors, Ford, Tesla cũng bị ảnh hưởng, mất năng lực cạnh tranh.
Đối với Mexico, tình cảnh tương tự. Giới quan sát lo ngại nếu Mexico “ăn miếng trả miếng” – chẳng hạn đánh thuế cao lên thực phẩm, nông sản nhập từ Mỹ – sẽ làm nông dân Mỹ điêu đứng. Đừng quên, nông dân là một trong những nhóm cử tri quan trọng ủng hộ ông Trump.
Cục diện thay đổi
Những hành động của Nhà Trắng hiện khiến nhiều quốc gia vội tìm cách đa dạng hóa thị trường để giảm phụ thuộc vào Mỹ. EU, bằng chứng là đang xúc tiến các hiệp định thương mại mới với khu vực Nam Mỹ. Châu Âu cũng nỗ lực siết chặt hợp tác nội khối để phòng ngừa viễn cảnh bị tấn công kinh tế.
Tương tự, Anh quốc (sau Brexit) cố đẩy nhanh các đàm phán thương mại với Ấn Độ và các nước vùng Vịnh. Họ cũng cân nhắc tái cân bằng mối quan hệ với Trung Quốc để không bị kẹt giữa hai làn đạn: thuế quan của Mỹ và sức ép thị trường.
Các động thái “đa dạng hóa” này có thể về lâu dài làm giảm vị thế bá chủ của Mỹ trong thương mại toàn cầu, tạo cơ hội cho các trung tâm kinh tế khác trỗi dậy. Và như vậy, mục tiêu “nâng cao vị thế Mỹ” của Trump lại bị phản tác dụng.
Một cuộc chiến thuế quan rộng khắp?
Trong nội bộ nước Mỹ, không phải ai cũng ủng hộ đường lối “đao to búa lớn” này. Nhiều doanh nghiệp công nghệ sợ bị các nước đánh thuế trả đũa. Ông Elon Musk, CEO của Tesla, gần như “im hơi lặng tiếng” khi Trump áp thuế lên Mexico – nơi Tesla có những dây chuyền lắp ráp quan trọng.
Một giám đốc điều hành công ty công nghệ Hoa Kỳ (giấu tên) chia sẻ rằng, họ đã chuẩn bị sẵn sàng đối phó với thuế trả đũa, vì không loại trừ khả năng Mỹ “đánh” thêm nhiều nước, còn đối tác sẽ trả đũa, tạo nên vòng xoáy leo thang. Vị này hi vọng sự quan tâm của Trump đến chỉ số chứng khoán (Dow Jones) sẽ kìm hãm ông không “tung cước” quá mạnh.
Trên thực tế, đòn phản công của Canada và Mexico vừa qua, cùng việc thị trường chứng khoán Mỹ phản ứng tiêu cực, đã khiến Nhà Trắng tạm hoãn một số biện pháp. Tuy nhiên, ai cũng biết đây chỉ là “khoảng lặng” ngắn ngủi.
Nhớ lại sự kiện lịch sử năm 1930: khi lưỡng viện Cộng hòa thông qua Luật Thuế Smoot-Hawley, Canada ra tay trả đũa ngay trước khi dự luật ký thành luật. Kết cục, thương mại toàn cầu rơi vào khủng hoảng, và nền kinh tế Mỹ cũng thiệt hại nghiêm trọng.
Chúng ta đang đối mặt với một nguy cơ lặp lại. Nếu Trump thực sự triển khai “thuế quan đại trà”, kinh tế thế giới có thể gánh chịu những cú sốc khó lường. Những drama thương mại gần đây với Canada chỉ là màn dạo đầu, cuộc chiến thuế quan thực sự có thể mở rộng sang EU, Trung Quốc, thậm chí cả các đồng minh như Nhật Bản, Hàn Quốc.
Tổng thống Trump có vẻ tin rằng dùng thuế quan như vũ khí mặc cả sẽ giúp nước Mỹ giành “trăm thắng trăm”. Song các nước đã bắt đầu cảnh giác và không ngần ngại phản đòn. Như Mark Carney đã nói: “Hãy đứng lên trước kẻ bắt nạt, chứ đừng để hắn lấn lướt.”
Rốt cuộc, Mỹ có thể thu được nguồn thu “hàng trăm tỷ, thậm chí hàng nghìn tỷ” USD như Trump thường tuyên bố, nhưng cái giá phải trả là gì? Tăng giá hàng hóa tiêu dùng, đối đầu căng thẳng với các đối tác lâu năm, làm chậm dòng đầu tư, và có thể phá vỡ những hiệp định đã kỳ công thương lượng như USMCA.
Hiện tại, mọi thứ vẫn là một “trận chiến tâm lý”, chưa ai rõ liệu Trump sẽ đi đến đâu. Có thể ông chỉ đang tìm cách “khuấy động” để buộc các nước nhượng bộ trong ngắn hạn. Cũng có thể ông thực sự muốn xô đổ toàn bộ hệ thống thương mại hiện có, áp đặt mô hình thuế nhập khẩu phổ quát, rồi đàm phán hạ giá USD.
Kết cục mở và những câu hỏi lớn
Giới kinh tế thường trích dẫn câu nói của nhà tư bản Henry Ford năm 1930: ông từng khuyên Tổng thống Herbert Hoover phủ quyết Smoot-Hawley, vì “sai lầm này sẽ hủy hoại công việc của chúng ta.” Ngày nay, nhiều CEO và chuyên gia kinh tế cũng lo ngại kịch bản tương tự. Liệu nước Mỹ có “lạm dụng” quyền lực kinh tế đến mức đẩy các đối tác vào thế tìm “lối thoát” chung, giảm phụ thuộc vào đồng USD?
Các câu hỏi lớn đặt ra:
- Liệu Trump có dám đi đến cuối con đường “thuế quan toàn cầu” hay chỉ sử dụng nó như một chiêu đe dọa nhất thời, xoay trục sang mục tiêu chính trị trong nước (như tái đắc cử)?
- Nếu Canada, Mexico, EU, Trung Quốc, hoặc những cường quốc kinh tế khác đồng lòng áp dụng phản đòn, kinh tế Mỹ sẽ phản ứng ra sao? Giá cả sẽ leo thang, lạm phát tăng, và Fed khó ngồi yên.
- Chuyện “tái định giá đồng USD” có thực tiễn, hay chỉ là ý tưởng viển vông? Liệu thế giới có chấp nhận để Mỹ thao túng đồng tiền dự trữ toàn cầu?
- Việc phá vỡ các hiệp định thương mại (như USMCA hay có nguy cơ tương tự với hiệp định giữa Mỹ và EU) sẽ khiến uy tín của Mỹ ra sao? Ai còn muốn đàm phán với một đối tác sẵn sàng “xé bỏ” thỏa thuận?
Dù câu trả lời chưa rõ, thị trường thế giới đang “thắt dây an toàn”. Những tuyên bố của Trump, đặc biệt với Canada và Mexico, không còn là khẩu hiệu suông – ông đã ký các sắc lệnh, bắt đầu áp dụng mức thuế nhất định. Trong khi đó, Ottawa và Mexico City, bằng bài học lịch sử và ý thức về sức mạnh phản đòn, tỏ ra sẵn sàng đáp trả cứng rắn.
Có lẽ, giai đoạn hiện tại chỉ là “khởi động” cho một cuộc chiến thương mại diện rộng. Nhìn cách châu Âu, Anh, Nhật, Hàn, Ấn Độ đang chuẩn bị các hiệp định song phương riêng, ta thấy xu hướng “chia rẽ thương mại” và chuyển hướng chuỗi cung ứng là có thật. Về lâu dài, điều này làm hại chính vị thế kinh tế, ngoại giao của Washington.
Trong tình thế đó, Tổng thống Trump vẫn tỏ ra tự tin với “vũ khí thuế quan.” Ông thường xuyên nhấn mạnh: nền kinh tế Mỹ có thể chống đỡ tốt, và “họ cần chúng ta hơn ta cần họ.” Nhưng lịch sử nói lên rằng, không cuộc chiến thuế quan nào kết thúc với kẻ “độc quyền chiến thắng.” Sản xuất đình trệ, giá cả leo thang, niềm tin nhà đầu tư bị xói mòn, và chính người tiêu dùng Mỹ – những người Trump hứa hẹn “bảo vệ” – có thể chịu thiệt nhiều nhất.
Liệu tất cả chỉ là màn “cờ cao tay” nhằm buộc các nước tuân theo những điều kiện có lợi cho Mỹ, hay thật sự là một nước cờ phiêu lưu tách rời Mỹ khỏi hệ thống thương mại quốc tế từng giúp họ thịnh vượng? Những chương tiếp theo của “cuộc chiến thuế quan” này vẫn đang được viết, và mọi bên đều đang “buckling up” – thắt chặt dây an toàn, phòng khi những đợt “va chạm” mới nổ ra bất cứ lúc nào.
Nội dung bài viết được tổng hợp và phân tích từ nhiều nguồn, phản ánh ý kiến quan sát của giới chuyên gia và diễn biến thời sự xung quanh chính sách thương mại của chính quyền Trump. Hiện tại, chưa có một kịch bản chắc chắn cho tương lai kinh tế thế giới, nhưng rõ ràng chúng ta đang ở trong một thời kỳ nhiều biến động và rủi ro.
