Chỉ trong vòng vài tuần kể từ khi nhậm chức nhiệm kỳ hai, Tổng thống Donald Trump đã gây tổn hại nghiêm trọng đến khả năng ứng phó với biến đổi khí hậu của chính phủ liên bang, đảo lộn các chính sách môi trường của nước Mỹ và để lại những hệ lụy có thể kéo dài cho cả quốc gia lẫn hành tinh.
Theo những động thái nhanh chóng và dồn dập, ông Trump đã hạ thấp vai trò của các nỗ lực chống biến đổi khí hậu một cách quyết liệt. Thông qua hàng loạt sắc lệnh hành pháp và quyết định vượt khỏi khuôn khổ truyền thống, Nhà Trắng đã xóa bỏ hoặc đình chỉ nhiều chương trình, quy định và chính sách liên bang nhằm hạn chế ô nhiễm, đồng thời trao thêm quyền lợi cho ngành công nghiệp nhiên liệu hóa thạch. Động thái này diễn ra ngay cả khi thế giới đang trải qua những kỷ lục nhiệt độ mới, mà phần lớn giới khoa học cho rằng bắt nguồn từ việc đốt nhiên liệu hóa thạch như dầu mỏ, khí đốt và than đá. Hậu quả của hiện tượng này đã được thể hiện ở khắp nơi trên thế giới, từ bão lũ, cháy rừng, hạn hán nghiêm trọng đến sự tuyệt chủng của nhiều loài sinh vật.
Tốc độ và quy mô mà ông Trump áp dụng để chấm dứt hoặc làm suy yếu các chính sách khí hậu vượt xa những gì người ta thường thấy khi chuyển giao quyền lực ở Nhà Trắng. Thông thường, mỗi tổng thống mới sẽ có hướng đi riêng, nhưng sự thay đổi đầy xáo trộn lần này là một sự bất ngờ lớn. Abigail Dillen, chủ tịch tổ chức luật môi trường Earthjustice, đã so sánh bối cảnh hiện tại với bộ phim “Fight Club”: “Đây không giống như ván đấu tennis chậm rãi giữa hai chính quyền; đây là ‘cuộc chiến’ toàn diện, và không có quy tắc truyền thống nào được tôn trọng.”
Đảo ngược cam kết khí hậu
Ngay trong ngày nhậm chức nhiệm kỳ hai, Tổng thống Trump đã rút nước Mỹ khỏi Hiệp định Khí hậu Paris, khiến Hoa Kỳ trở thành quốc gia duy nhất trên thế giới bước ra khỏi thỏa thuận mang tính lịch sử này. Đây là cam kết toàn cầu nhằm kiềm chế sự nóng lên của Trái Đất, đặt ra mục tiêu hạn chế mức tăng nhiệt độ ở ngưỡng 1,5-2 độ C so với thời kỳ tiền công nghiệp.
Việc rút khỏi Paris không chỉ mang ý nghĩa biểu tượng, mà còn ảnh hưởng trực tiếp đến khả năng hợp tác quốc tế để giảm phát thải. Bên cạnh đó, ông Trump đã quyết liệt cắt giảm hoặc đóng băng các khoản ngân sách mà Quốc hội đã phân bổ cho các dự án năng lượng sạch, đặc biệt là gió – nguồn năng lượng tái tạo lớn nhất tại Mỹ. Nhà Trắng đồng thời dừng phê duyệt các dự án điện gió trên đất công và ở ngoài khơi, đe dọa chặn đứng những dự án được triển khai trên đất tư nhân, làm dấy lên lo ngại rằng sự chuyển đổi sang năng lượng tái tạo sẽ chậm lại đáng kể.
Hành động này diễn ra trong bối cảnh thế giới đang ghi nhận nhiều kỷ lục nhiệt độ mới. Giới khoa học cảnh báo, hiện tượng nóng lên toàn cầu không chỉ gây ra bão, lũ, hạn hán và cháy rừng ở quy mô chưa từng có, mà còn thúc đẩy tốc độ tuyệt chủng của nhiều loài. Dẫu vậy, chính quyền Trump vẫn tiếp tục “lên dây cót” cho ngành nhiên liệu hóa thạch, hứa hẹn nới lỏng quy định môi trường, qua đó giảm chi phí, tăng lợi nhuận cho các công ty dầu khí và than đá.
Sa thải ồ ạt, sửa đội quy định, dỡ bỏ rào cản
Để thực hiện cuộc cải tổ toàn diện, chính quyền Trump đã áp dụng nhiều biện pháp cứng rắn, bao gồm cắt giảm nhân sự và từ bỏ hàng loạt quy định môi trường. Nhiều nhân viên liên bang bị sa thải, các chương trình hỗ trợ cộng đồng chịu ô nhiễm bị giải tán, và thông tin về biến đổi khí hậu biến mất khỏi các trang web chính phủ.
Hành động dỡ bỏ quy tắc của ông Trump cũng bỏ qua những quy trình thông thường. Thay vì tuân theo thủ tục đánh giá công khai và lấy ý kiến theo luật, nhiều quy định đã bị xóa bỏ một cách vội vã. Đồng thời, ông Trump tuyên bố tình trạng khẩn cấp năng lượng, qua đó tự trao cho mình thẩm quyền đẩy nhanh xây dựng các dự án dầu khí, nâng cao cả nguồn cung lẫn cầu cho nhiên liệu hóa thạch.
Trong một diễn biến gây chú ý, chính quyền Trump và phe Cộng hòa tại Quốc hội dự kiến sẽ dùng đến một thủ thuật lập pháp để nhanh chóng xóa bỏ quyền hạn của California về việc cấm bán xe hơi chạy xăng mới vào năm 2035. Việc lật lại quyền lực đặc thù của California (vốn được trao theo Đạo luật Không khí Sạch) là bước đi chưa có tiền lệ. Thông thường, chính quyền liên bang phải trải qua quy trình xem xét và tham vấn công chúng, có thể kéo dài nhiều tháng, nhưng ở đây Nhà Trắng lại tìm cách bỏ qua hoàn toàn giai đoạn đó.
Hệ lụy trước mắt và hậu quả lâu dài
Trước khi ông Trump bắt đầu nhiệm kỳ hai, nước Mỹ vẫn được dự đoán sẽ giảm đáng kể lượng khí thải nhà kính trong thập kỷ tới, nhờ một loạt chính sách từ chính quyền Biden trước đó, đặc biệt là Đạo luật Giảm Lạm Phát năm 2022 (IRA) và gói cơ sở hạ tầng lưỡng đảng năm 2021. Tuy nhiên, những thay đổi của Nhà Trắng dưới thời ông Trump đang mở đường cho việc gia tăng ô nhiễm và có thể kìm hãm đà tiến của năng lượng sạch như gió và mặt trời.
Thông qua người phát ngôn Taylor Rogers, Nhà Trắng tuyên bố: “Chính quyền Trump đang triển khai “Ngày Hành Động Số 1” nhằm xóa bỏ tận gốc các chính sách khí hậu cấp tiến của ông Biden trước đây.” Tuy nhiên, những phát biểu này không làm giảm đi lo ngại rằng Hoa Kỳ sẽ tụt hậu trong cuộc đua toàn cầu về công nghệ sạch và chịu nhiều rủi ro hơn trước tác động của biến đổi khí hậu.
Song hành cùng tuyên bố này, ông Trump cũng nhiều lần chế giễu khái niệm biến đổi khí hậu, bày tỏ quan điểm rằng thúc đẩy khai thác dầu mỏ và khí đốt là cách giảm hóa đơn năng lượng cho người dân. Ông cũng cam kết “drill, baby, drill” (tạm dịch: “khoan, và tiếp tục khoan”) nhằm khai thác tối đa trữ lượng dầu khí nội địa. Hiện nay, Mỹ đã trở thành quốc gia sản xuất dầu mỏ lớn nhất và xuất khẩu khí đốt hàng đầu thế giới – một thành quả mà ông Trump cho là nhờ nỗ lực giảm thiểu rào cản pháp lý.
Thách thức pháp lý
Có rất nhiều quy định của chính quyền Trump bị cho là vi phạm luật. Các cơ quan liên bang đã phớt lờ lệnh của tòa, đóng băng các quỹ bị ràng buộc pháp lý và giải thích lại nhiều quy định theo hướng có lợi cho dầu khí. Chính quyền Trump gần như bỏ qua những nỗ lực xây dựng bức tường pháp lý thời ông Biden nhằm ràng buộc quy trình ra quyết định và ngăn cản việc tháo dỡ quy định quá nhanh.
Ví dụ, Tòa án Liên bang đã ra lệnh phải giải ngân lại hàng tỷ đô la dành cho các dự án khí hậu và năng lượng sạch theo Đạo luật Giảm Lạm Phát 2022 và gói cơ sở hạ tầng 2021, nhưng Nhà Trắng bị cáo buộc vẫn tiếp tục trì hoãn giải ngân một cách bất hợp pháp. Thẩm phán John J. McConnell Jr. (tại Rhode Island) buộc tội chính quyền Trump là xem thường lệnh tòa, trong khi John Podesta – cựu cố vấn cấp cao về khí hậu dưới thời Biden – nhấn mạnh rằng “Chính quyền Biden tuân thủ luật pháp, còn họ (chính quyền Trump) thì bất chấp.”
Trong diễn biến khác, ông Trump đã sa thải hàng loạt nhân sự tại Cơ quan Bảo vệ Môi trường (EPA), Bộ Nội vụ, Bộ Năng lượng và Cục Quản lý Khí quyển và Đại dương Quốc gia (NOAA). Đây là đòn đánh mạnh vào những cơ sở khoa học và quản lý then chốt của chính phủ Mỹ, khi các cơ quan này đảm trách nhiệm vụ giám sát, thực thi quy định môi trường và nghiên cứu biến đổi khí hậu.
Đáng chú ý, Lee Zeldin – người được ông Trump bổ nhiệm làm Giám đốc EPA – đã đề xuất đảo ngược kết luận từ năm 2009 rằng khí thải gây hiệu ứng nhà kính là mối nguy hại cho sức khỏe cộng đồng. Việc bác bỏ cơ sở khoa học và pháp lý này có thể vô hiệu hóa hàng loạt quy định khí thải đối với xe hơi, nhà máy điện và nhiều ngành công nghiệp khác, vì chúng dựa vào kết luận rằng khí nhà kính đe dọa đời sống con người.
Xe điện và hạ tầng năng lượng sạch
Ông Trump nhiều lần tấn công vào xe điện (E.V.) – một biểu tượng của quá trình chuyển dịch sang năng lượng sạch. Các khoản trợ cấp cho xe điện vốn được đặt ra thời Biden đang bị đe dọa xóa bỏ, bao gồm cả khoản tín dụng thuế cho người mua xe. Điều này có thể làm tổn thương thị trường xe điện, bao gồm cả Tesla – công ty được xem là tiên phong trong lĩnh vực này.
Bên cạnh đó, Bộ trưởng Giao thông Vận tải Sean Duffy đã ký lệnh nới lỏng tiêu chuẩn tiết kiệm nhiên liệu mà chính quyền Biden trước đó ban hành, vốn được thiết kế để khuyến khích các nhà sản xuất ô tô phát triển và bán nhiều xe điện hơn. Thêm vào đó, khoản 5 tỷ USD được Quốc hội phê duyệt cho mạng lưới trạm sạc xe điện toàn quốc cũng bị đóng băng. Những động thái này khiến cho việc mở rộng hạ tầng xe điện trở nên bấp bênh, kéo lùi quyết tâm của nhiều bang và thành phố trong nỗ lực điện hóa giao thông.
Ngăn chặn các sáng kiến khí hậu
Song song đó, chính quyền Trump tìm cách can thiệp vào các chính sách khí hậu ở cấp bang và địa phương. Bộ trưởng Duffy vừa công kích “việc quản lý yếu kém” của California trong dự án đường sắt cao tốc, đồng thời mở cuộc điều tra cách tiểu bang này sử dụng khoản tài trợ liên bang 3,1 tỷ USD. Còn đối với New York, bộ Giao thông đã dọa rút lại phê duyệt chương trình thu phí tắc nghẽn của thành phố – một kế hoạch giúp giảm xe cá nhân, giảm ô nhiễm và tạo thêm nguồn thu cho hệ thống giao thông công cộng.
Abigail Dillen (Earthjustice) đánh giá rằng chính quyền Trump không chỉ tháo dỡ những quy định cũ, mà còn không buồn thay thế chúng bằng quy định mới. Theo bà, việc này như ám chỉ “Chúng tôi sẽ không bận tâm đến việc tuân thủ luật pháp.” Nếu xu hướng này tiếp diễn, năng lượng sạch khó có thể được thúc đẩy, và nhiều dự án thân thiện môi trường có thể bị “chết yểu.”
Hệ quả kinh tế
Những tác động từ chính sách của ông Trump có thể kéo dài rất lâu kể cả sau khi ông rời nhiệm sở. Một khi hàng loạt dự án năng lượng sạch mất đi nguồn tài trợ, việc khôi phục lại các dự án đó trong tương lai sẽ không hề dễ dàng, nhất là khi nhiều hợp đồng, chuỗi cung ứng và cam kết tài chính đã bị chấm dứt. Tương tự, việc ngừng thu thập dữ liệu khoa học hoặc sa thải nhân viên dày dạn kinh nghiệm có thể tạo ra lỗ hổng lớn trong nghiên cứu, giám sát và quản lý môi trường của chính phủ liên bang.
Thực tế, nhiều động thái của chính quyền Trump đã bị kiện: tòa liên bang yêu cầu phải giải ngân lại kinh phí cho dự án năng lượng sạch, song Nhà Trắng vẫn trì hoãn. Các thẩm phán cũng phán quyết các đợt sa thải hàng loạt trong cơ quan liên bang là bất hợp pháp, nhưng ông Trump dường như không cho thấy dấu hiệu tôn trọng phán quyết. Hệ quả là rất nhiều dự án khoa học, đặc biệt là ở các khu vực chịu ảnh hưởng nặng nề bởi biến đổi khí hậu, bị gián đoạn.
Lee Zeldin, Giám đốc EPA, đã tuyên bố có thể cắt giảm 65% ngân sách và nhân sự tại EPA. Một viễn cảnh tương tự có thể xảy ra với các cơ quan khác như NOAA, vốn là nơi tiên phong trong việc nghiên cứu khí hậu và dự báo thời tiết. Sự suy yếu của hệ thống quản lý môi trường có nguy cơ khiến người dân Mỹ đối mặt với tình trạng ô nhiễm ngày càng trầm trọng, làm xói mòn những nỗ lực bảo tồn đa dạng sinh học và giảm thiểu thiệt hại do biến đổi khí hậu.
Cản trở đạo luật giảm lạm phát
Đạo luật Giảm Lạm Phát (IRA) năm 2022 và gói cơ sở hạ tầng lưỡng đảng năm 2021 được xem là bước tiến lớn trong việc tài trợ cho các dự án năng lượng sạch, giao thông bền vững và cải thiện cơ sở hạ tầng chống biến đổi khí hậu. Tuy nhiên, chính quyền Trump đã nỗ lực trì hoãn hoặc đóng băng nhiều khoản tiền. Tính đến nay, rất nhiều công ty, tổ chức, và chính quyền địa phương đang phải ngừng dự án hoặc xem xét lại chiến lược đầu tư, vì họ không rõ liệu mình có được nhận kinh phí như cam kết ban đầu hay không.
Jay Turner, giáo sư tại Đại học Wellesley, theo dõi các khoản đầu tư liên quan đến IRA, cho biết đã có ít nhất chín dự án lớn với tổng vốn 7,6 tỷ USD bị ảnh hưởng. Một số công ty thậm chí “bỏ của chạy lấy người,” không còn dám mạo hiểm khi chính quyền liên bang “nói một đằng, làm một nẻo.” Bên cạnh đó, việc Nhà Trắng ngăn cản các tiểu bang triển khai chính sách cắt giảm phát thải cũng đè nặng lên tâm lý thị trường, khiến các tập đoàn năng lượng sạch e ngại.
Ở khía cạnh khác, những nỗ lực nâng cấp đập thủy điện (đã được lên kế hoạch với gói 500 triệu USD) cũng bị đóng băng. Nhiều doanh nghiệp cung cấp thiết bị, dịch vụ xây dựng đứng trước nguy cơ thua lỗ vì không được thanh toán hợp đồng hoặc lo sợ rủi ro phát sinh. Tương tự, khi USAID (Cơ quan Phát triển Quốc tế Hoa Kỳ) gần như “bị khai tử,” các dự án thích ứng biến đổi khí hậu ở các nước đang phát triển cũng phải kết thúc đột ngột, để lại khoảng trống khó lấp đầy trong tương lai.
Đe dọa thành quả nhiều thập kỷ
Trong vòng hơn 50 năm, nước Mỹ đã xây dựng khung pháp lý bảo vệ môi trường, từ Đạo luật Không khí Sạch, Đạo luật Nước Sạch đến hàng loạt chương trình hỗ trợ cộng đồng bị ô nhiễm. Quyết định của chính quyền Trump về việc gỡ bỏ hoặc sửa đổi quy định trong thời gian ngắn khiến những thành quả nhiều thập kỷ đó đứng trước nguy cơ bị xóa sổ. Đặc biệt, nếu EPA chính thức phủ nhận kết luận về mối nguy từ khí nhà kính, toàn bộ cơ sở pháp lý cho các chính sách khí hậu sẽ lung lay.
Bên cạnh đó, khi ngành dầu khí được hỗ trợ tối đa, Mỹ có thể tiếp tục thải ra một lượng lớn carbon vào bầu khí quyển, khó lòng đạt mục tiêu trung hòa carbon vào giữa thế kỷ này – một đòi hỏi cấp thiết để kiềm chế mức tăng nhiệt độ toàn cầu. Các hậu quả như cháy rừng, lốc xoáy, bão lớn và hạn hán nghiêm trọng nhiều khả năng sẽ xảy ra thường xuyên hơn, không chỉ đe dọa tính mạng người dân mà còn bào mòn nền kinh tế.
Ben Jealous, Giám đốc điều hành của Sierra Club, nhận định: “Chúng ta đang nói về việc phá hủy 50 năm quy định bảo vệ môi trường, đẩy nhanh tốc độ tuyệt chủng và đe dọa sức khỏe của người Mỹ.” Ông cũng chia sẻ, khối lượng tin tức “gây sốc” dồn dập mỗi ngày làm người dân khó theo kịp và hành động.
Tóm lại
“Những thay đổi lớn hơn vẫn còn ở phía trước,” giáo sư Jay Turner cảnh báo. Những gì đã diễn ra cho đến nay, dù nhanh và chấn động, có thể chỉ là khởi đầu cho một chiến lược quy mô hơn. Một khi nền tảng pháp lý bảo vệ khí hậu bị đục khoét, việc khôi phục cần rất nhiều thời gian, nguồn lực và ý chí chính trị.
Chính quyền Trump, với sự hậu thuẫn của một số nhân vật quyền lực trong ngành dầu khí và Quốc hội, dường như sẵn sàng thúc đẩy mạnh mẽ việc khoan dầu, khai thác khí đốt và nới lỏng quy định đến mức tối đa. Từ đó, Mỹ có thể tiếp tục dẫn đầu thế giới về sản lượng năng lượng hóa thạch, song đồng thời đánh mất vị thế dẫn đầu trong nỗ lực giảm phát thải và phát triển công nghệ sạch.
Tác động của các chính sách này sẽ không chỉ dừng lại ở biên giới Hoa Kỳ, bởi khí thải carbon không phân biệt ranh giới quốc gia. Trong bối cảnh biến đổi khí hậu là vấn đề toàn cầu, sự thoái lui của một trong những nền kinh tế lớn nhất thế giới khỏi các cam kết khí hậu có thể làm giảm hiệu quả của Hiệp định Paris, kìm hãm tốc độ chuyển dịch năng lượng xanh, và khiến nhiều quốc gia khác do dự trong việc tham gia hoặc duy trì các chính sách đầy tham vọng.
Tóm lại, nước Mỹ, chỉ trong một khoảng thời gian rất ngắn, đã chứng kiến một loạt hành động mang tính “chớp nhoáng” của Tổng thống Trump nhằm hạ thấp hoặc hủy bỏ những chính sách khí hậu quan trọng. Những hành động này, kết hợp với việc sa thải hàng loạt, đóng băng quỹ, và đề xuất bác bỏ những cơ sở khoa học về khí nhà kính, có nguy cơ đẩy cuộc chiến chống biến đổi khí hậu của quốc gia này vào thế bất lợi kéo dài nhiều năm. Đây là cuộc chiến toàn diện, không theo lối “vừa đập, vừa xây” thường thấy, mà là xóa bỏ hàng loạt di sản môi trường, với hậu quả khó lường cho cả Hoa Kỳ lẫn thế giới.
