Con đường vươn lên cho Syria hậu al-Assad

Tổng hợp dựa trên bài viết gốc: The Path to a Better Syria: A Secure Peace Will Depend on Economic Revitalization của tác giả Karam Shaar and Benjamin Fève đăng trên tạp chí Foreign Affairs

---

Ngày 8 tháng 12 vừa qua, chính quyền của Tổng thống Syria Bashar al-Assad bất ngờ sụp đổ, mở ra hy vọng về một khởi đầu mới cho quốc gia đã chịu đựng hơn một thập kỷ chiến tranh. Tuy vậy, công cuộc tái thiết Syria đang phải đối mặt với vô số trở ngại. Nền kinh tế giờ chỉ còn là cái bóng của thời kỳ trước chiến tranh, bị tàn phá bởi xung đột, tham nhũng, và nhiều năm cấm vận quốc tế. Lãnh đạo mới của Syria—dự kiến sẽ định hình trong giai đoạn chuyển tiếp đến đầu tháng 3 năm 2025—sẽ không chỉ phải “tái sinh” một nhà nước đổ nát, mà còn phải giải bài toán khó về cách khôi phục kinh tế, giải quyết khủng hoảng nhân đạo và hàn gắn xã hội phân mảnh.

Để bắt đầu hành trình phục hồi, Syria sẽ cần những cải cách sâu rộng ở trong nước và sự ủng hộ của cộng đồng quốc tế. Trước hết, các quốc gia phương Tây, đặc biệt là Mỹ và Liên minh châu Âu (EU), phải cân nhắc nới lỏng hoặc dỡ bỏ một phần lệnh trừng phạt kinh tế từng áp đặt lên chế độ Assad và cả lực lượng nổi dậy Hayat Tahrir al-Sham (HTS). Nếu không có động thái hỗ trợ từ bên ngoài, quốc gia này sẽ tiếp tục bị cô lập, rơi sâu hơn vào bất ổn, khiến thảm họa nhân đạo càng trầm trọng.

Sự sụp đổ của chính quyền Assad

Từ khi nội chiến Syria bùng nổ năm 2011, chính quyền Assad sống sót phần lớn nhờ sự hậu thuẫn quân sự và tài chính của Iran, Nga và các nhóm dân quân ủng hộ. Nhiều người bên ngoài tưởng rằng Assad đã “chiến thắng”, bất chấp việc ông chỉ còn kiểm soát một phần lãnh thổ và bộ máy nhà nước thì mục nát. Thế nhưng, đợt tấn công chớp nhoáng dẫn đầu bởi nhóm nổi dậy Hayat Tahrir al-Sham (HTS) chỉ trong vòng vài tuần đã làm chính quyền Assad tan vỡ.

HTS hiện giữ vai trò “trục chính” điều hành Syria trong giai đoạn chuyển tiếp, dự kiến kéo dài đến ngày 1 tháng 3 năm 2025. Tuy nhiên, việc HTS nắm quyền trung ương cũng đặt ra vô vàn câu hỏi: Làm sao nhóm này (vốn bị nhiều nước coi là tổ chức khủng bố) có thể tái thiết một quốc gia đổ nát, giải quyết khủng hoảng nhân đạo, thuyết phục cộng đồng quốc tế dỡ bỏ trừng phạt, cũng như thu hút đầu tư cần thiết cho phục hồi kinh tế?

Một đất nước đổ nát

Trước chiến tranh, Syria vốn có nền kinh tế đa dạng, bao gồm nông nghiệp, xuất khẩu dầu mỏ, công nghiệp chế tạo và dịch vụ du lịch. Những cải cách thị trường từ đầu những năm 2000 giúp GDP tăng trưởng ổn định. Nhưng chỉ sau hơn một thập kỷ xung đột:

• GDP: Suy giảm hơn 80% so với năm 2011.
• Tỷ lệ nghèo: 90% dân số sống dưới chuẩn nghèo.
• Lạm phát: Đồng bảng Syria (SYP) mất hơn 99% giá trị, đẩy giá cả leo thang chóng mặt.
• Hạ tầng: Nhiều công trình điện, nước, dầu khí bị bom đạn phá hủy hoặc xuống cấp, khiến Syria không đủ năng lực cung cấp điện liên tục cho người dân.
• Thất nghiệp: Tăng kỷ lục, hàng triệu người mất việc.
• Dân thường: Hơn 5 triệu người tị nạn ở nước ngoài, bên trong đất nước cũng có hàng triệu người phải di dời.

Ngoài chiến tranh, Syria còn chịu gánh nặng bởi cấm vận quốc tế do Mỹ, EU và nhiều quốc gia khác áp đặt. Ban đầu, các lệnh trừng phạt nhằm ngăn chặn khả năng quân sự của chính quyền Assad, buộc ông phải thương lượng với phe nổi dậy. Tuy nhiên, cấm vận cũng tác động nghiêm trọng đến người dân thường và bóp nghẹt nền kinh tế. Hệ quả là Syria trở thành “vùng trũng” cô lập về thương mại, dịch vụ tài chính, khó tiếp cận bất kỳ nguồn vốn hay khoản viện trợ đa phương nào.

Các tầng lớp tinh hoa thân cận với chế độ thường né được một số hạn chế, song doanh nghiệp trung lưu và dân thường lại gánh chịu phần lớn. Tình trạng tham nhũng, tích trữ, kinh tế chiến tranh khiến bộ máy nhà nước ngày càng rệu rã.

Nguy cơ đe dọa tiến trình phục hồi

Dù chế độ Assad đã sụp đổ, nhiều vấn đề còn nguyên đó, thậm chí thêm phức tạp:

1. Dòng người tị nạn hồi hương
   Với hơn 5 triệu người Syria đang sống ở các trại tị nạn hoặc tản mát khắp thế giới, viễn cảnh trở về là có thật, nhất là khi chế độ cũ đã sụp đổ. Thế nhưng, cơ sở hạ tầng không đủ đáp ứng nhu cầu của cả những người dân đang sống trong nước, huống chi thêm hàng triệu người hồi cư. Nhà cửa bị tàn phá, nhiều khu hoàn toàn không thể ở được. Dịch vụ y tế, giáo dục, cấp thoát nước… đều trong tình trạng kiệt quệ. Các tranh chấp về quyền sở hữu tài sản cũng rất phức tạp, nếu không giải quyết minh bạch sẽ làm sâu sắc thêm mâu thuẫn xã hội.
2. Thách thức về cấm vận và danh sách khủng bố
   HTS hiện bị Mỹ, EU, Liên Hiệp Quốc và nhiều quốc gia xếp vào diện “khủng bố”. Mọi lệnh trừng phạt vốn áp đặt lên chính quyền Assad và các đồng minh của ông giờ có thể được “mở rộng” áp sang toàn bộ lãnh thổ Syria vì HTS nắm quyền. Nếu phương Tây không nới lỏng, nước này vẫn bị cô lập, không thể tiếp nhận viện trợ nhân đạo và đầu tư trực tiếp nước ngoài.
   Liệu HTS có thể đưa ra cam kết cải cách chính trị, thể hiện thiện chí với cộng đồng quốc tế để dần được gỡ trừng phạt hay không? Đây vẫn là câu hỏi chưa có lời giải.
3. Thống nhất nền kinh tế
   Hơn 7 năm qua, Syria “xé lẻ” thành bốn vùng chính:
   • Khu vực do chính quyền Assad kiểm soát.
   • Khu tự trị người Kurd (SDF) ở phía đông bắc.
   • Khu “Chính phủ Lâm thời Syria” hậu thuẫn bởi Thổ Nhĩ Kỳ.
   • Khu “Chính phủ Cứu quốc Syria” (Syrian Salvation Government) do HTS bảo trợ, đặc biệt ở Idlib.
   Mỗi vùng dùng đồng tiền khác nhau, có luật lệ kinh tế riêng; lương bổng, giá cả cũng chênh lệch rõ rệt. Hiện HTS đã thâu tóm gần như hầu hết chính quyền trung ương, ngoại trừ các vùng do SDF nắm. Việc “thống nhất kinh tế” đòi hỏi phải hài hòa chính sách thuế, tiền tệ, bỏ hoặc điều chỉnh những quy định bảo hộ chồng chéo. Tuy nhiên, xung đột lợi ích giữa “tư sản đỏ” mới nổi từ Idlib và các mạng lưới kinh doanh cũ ở Aleppo, Damascus có thể bùng lên, làm chậm quá trình hòa nhập.
4. Kiểm soát tài nguyên dầu khí và sự hiện diện của SDF
   Vùng đông bắc Syria, do SDF (được Mỹ ủng hộ) quản lý, nắm giữ nhiều mỏ dầu quan trọng. Nếu HTS muốn thống nhất kinh tế, họ phải tìm cách thương lượng với SDF về việc chia sẻ quyền khai thác tài nguyên. Đây không chỉ là bài toán phát triển mà còn liên quan đến an ninh năng lượng.
5. Bất ổn an ninh và can thiệp bên ngoài
   Syria vẫn là điểm giao thoa lợi ích của nhiều thế lực quốc tế. Các cường quốc có thể ủng hộ hay ngăn cản việc hợp tác dầu khí, tài chính, tái thiết hạ tầng. Nếu không có một thỏa thuận chính trị rõ ràng, các xung đột cục bộ vẫn có nguy cơ bùng phát, cản trở quá trình phục hồi toàn diện.

Bài toán thống nhất kinh tế và lãnh thổ

Muốn xây dựng một nền tảng kinh tế đủ mạnh để thu hút nhà đầu tư nước ngoài, Syria buộc phải thống nhất thị trường nội địa, ít nhất là về tiền tệ, khung thuế và quy định. Như nội dung đề cập:

• Áp dụng đồng bảng Syria (SYP) làm đồng tiền thống nhất, thay cho sự pha tạp giữa SYP, lira Thổ Nhĩ Kỳ và các loại ngoại tệ khác.
• Xóa bỏ chính sách bảo hộ phi lý, gỡ bỏ cơ chế ưu đãi bất bình đẳng để tạo sân chơi công bằng, khuyến khích doanh nghiệp tư nhân.
• Lộ trình cải cách thuế: Những sắc thuế dựa trên luật Hồi giáo (zakat) mà HTS áp dụng có thể gây mâu thuẫn với người dân vùng khác. Quá trình thống nhất đòi hỏi khung luật minh bạch, có thể chấp nhận được với hầu hết các thành phần xã hội.

Khó khăn nằm ở việc hợp nhất các nhóm lợi ích. Nhiều “đầu sỏ kinh tế” mới nổi trong vùng do HTS kiểm soát sẽ cạnh tranh với phe kinh doanh ở Aleppo, Damascus vốn từng “chung chi” cho bộ máy Assad. Mâu thuẫn này có thể bùng phát nếu quá trình chuyển đổi không khéo léo.

Bên cạnh đó, sự hiện diện của SDF cùng các mỏ dầu quan trọng vùng đông bắc là chìa khóa giúp Syria có đủ nguồn lực phục hồi hạ tầng. Mỹ vẫn có ảnh hưởng lên SDF, do đó Washington có thể đóng vai trò làm trung gian thúc đẩy HTS và SDF tìm được tiếng nói chung, chấm dứt chia rẽ, tiến tới “bình thường hóa” liên kết kinh tế.

Lối thoát

Trước tình hình vô cùng phức tạp, các giải pháp nửa vời sẽ khó tạo ra thay đổi thực chất. Để đưa Syria thoát khỏi thảm cảnh, cần một chiến lược toàn diện:

1. Cấp bách giải quyết khủng hoảng nhân đạo

• Thực phẩm, y tế, nhà ở là nhu cầu tối thiểu hiện nay. Hàng triệu người Syria vẫn sống trong nghèo đói cùng cực, tại các khu tạm cư thiếu thốn.
• Hệ thống điện, nước, giao thông cũng phải được khôi phục sớm. Khi có điện, sản xuất mới khởi sắc, cơ hội việc làm mới xuất hiện.
• Các khu vực dầu mỏ (do SDF kiểm soát) cần được kết nối vào mạng lưới quốc gia, vừa bảo đảm năng lượng, vừa tạo dòng tài chính cho công cuộc tái thiết.

2. Khởi động tiến trình hòa bình và cải cách chính trị

• Khung nghị quyết 2254 của Hội đồng Bảo an Liên Hiệp Quốc (năm 2015) từng đề ra lộ trình chuyển tiếp dân chủ cho Syria. Tuy còn nhiều vướng mắc, nhưng tôn trọng những điều khoản về đối thoại toàn diện, bầu cử minh bạch, và bảo vệ quyền con người sẽ là “giấy thông hành” cho chính quyền mới ở Damascus mở cửa đón nhận nguồn vốn, sự trợ giúp kỹ thuật từ quốc tế.
• Phương Tây, đặc biệt là G7, nhấn mạnh sẽ chỉ cung cấp hỗ trợ tái thiết nếu Syria có bước tiến đáng kể về cải cách chính trị. Chính quyền mới ở Damascus cần nắm rõ và có lộ trình rõ ràng để đáp ứng tiêu chí này.

3. Nới lỏng từng bước lệnh trừng phạt

• Trước mắt, nên bỏ cấm vận vô điều kiện đối với các lĩnh vực dân sinh thiết yếu như năng lượng, điện lực, ngân hàng. Điều này cho phép Syria tiếp cận máy móc, công nghệ, tài chính để khôi phục hệ thống hạ tầng trọng yếu.
• Về lâu dài, việc gỡ bỏ HTS khỏi danh sách khủng bố hay xóa toàn bộ trừng phạt phải gắn liền với tiến độ cải cách: tôn trọng nhân quyền, xây dựng thể chế dân chủ, minh bạch. Đây vừa là biện pháp “ràng buộc” để tạo động lực cải cách, vừa dần lấy lại lòng tin của cộng đồng quốc tế.

4. Khôi phục khu vực tư nhân

• Nền kinh tế Syria trước đây có khối doanh nghiệp tư nhân đang phát triển. Tham nhũng, thiếu minh bạch, và lệnh trừng phạt khiến khối này kiệt quệ, e ngại đầu tư.
• Để tái sinh, cần xây dựng môi trường “dễ thở” cho kinh doanh: giảm rào cản gia nhập thị trường, xóa bỏ cơ chế độc quyền, tạo khung pháp lý minh bạch về quyền sở hữu và tranh chấp.
• Tạo thuận lợi cho thương mại quốc tế, dỡ bỏ những chính sách hạn chế xuất nhập khẩu bất hợp lý, khuyến khích cạnh tranh lành mạnh.

5. Tái hòa nhập với kinh tế toàn cầu

• Về lâu dài, Syria cần khôi phục quan hệ thương mại, hợp tác khu vực và thế giới. Nếu vẫn bị gắn “mác” cấm vận hay bị cô lập, bất kỳ tiến triển kinh tế nào cũng sẽ mong manh.
• Ngược lại, nếu chính quyền mới thể hiện rõ cam kết cải cách, minh bạch, nhiều tổ chức như Ngân hàng Thế giới (WB), Quỹ Tiền tệ Quốc tế (IMF) hay các nhà tài trợ song phương có thể tham gia hỗ trợ tài chính.

Lời kết

Hơn một thập niên nội chiến đã biến Syria thành “đống tro tàn” — nền kinh tế lao dốc thảm hại, hạ tầng đổ vỡ, hàng triệu người tị nạn và cạn kiệt niềm tin. Sự sụp đổ của chế độ Assad mở ra cơ hội tái thiết, nhưng cũng để lại khoảng trống quyền lực, xung đột lợi ích, và gánh nặng trừng phạt quốc tế.

Muốn xây dựng một tương lai ổn định, Syria buộc phải bắt tay vào những cải cách toàn diện: xoa dịu khủng hoảng nhân đạo, tái cấu trúc ngành năng lượng, phục hồi doanh nghiệp tư nhân, và dần thoát khỏi các lệnh cấm vận bằng cách đáp ứng tiêu chí cải cách chính trị minh bạch. Trong hành trình này, sự ủng hộ của cộng đồng quốc tế — nhất là phương Tây — đóng vai trò “khởi động” và thúc đẩy quá trình. Ngược lại, nếu cải cách thất bại, bạo lực và hỗn loạn có thể bùng phát trở lại, đẩy người dân Syria vào vòng xoáy khổ đau mới.

Bài học rút ra là: dù HTS hay bất kỳ chính quyền mới nào đứng lên nắm quyền, thì việc quên đi yếu tố kinh tế và dân sinh sẽ sớm khiến mọi nỗ lực chính trị chìm trong bế tắc. Hòa bình bền vững của Syria phải bắt đầu bằng việc tái khởi động nền kinh tế, khôi phục hạ tầng, và mở cửa để người dân, cũng như cộng đồng quốc tế, có thể cùng nhau xây dựng lại một đất nước bấy lâu nay điêu tàn vì bom đạn.