Câu ca dao “Gái đâu có gái lạ đời / Con vua lại lấy hai đời chồng vua” từ lâu đã gây nhiều hiểu lầm khi được gán cho công chúa Lê Ngọc Hân – người nổi tiếng là Bắc cung Hoàng hậu của vua Quang Trung. Trong dòng lịch sử cận đại, có không ít truyền thuyết và dã sử xoay quanh cuộc đời, thân thế, cũng như “chung cục” của bà. Bài viết này xin góp phần làm sáng tỏ: công chúa Lê Ngọc Hân chỉ có một đời chồng; còn người thực sự “con vua lại lấy hai đời chồng vua” chính là công chúa Lê Ngọc Bình, em ruột bà.
“Con vua lấy hai đời chồng vua”
Trong dân gian, hơn hai trăm năm qua, người ta vẫn lưu truyền câu ca dao:
“Gái đâu có gái lạ đời
Con vua lại lấy hai đời chồng vua.”
Thoạt nhìn, đa số đều nghĩ ngay đến công chúa Lê Ngọc Hân – con gái vua Hiển Tông triều Hậu Lê, gả cho vua Quang Trung Nguyễn Huệ, bởi bà vốn nổi tiếng tài sắc, từng được tôn làm Bắc cung Hoàng hậu. Tuy vậy, từ những ghi chép và nghiên cứu cận đại, ta mới thấy:
- Lê Ngọc Hân là công chúa của vua Lê Hiển Tông, gả cho Nguyễn Huệ (sau là Hoàng đế Quang Trung). Bà mất năm 1799 dưới triều Cảnh Thịnh, lúc nhà Tây Sơn vẫn còn tại Phú Xuân. Tức bà chưa từng trở thành vợ của một vị vua nào khác sau khi Quang Trung mất.
- Lê Ngọc Bình mới chính là “con vua lại lấy hai đời chồng vua”: bà ban đầu là Chính cung Hoàng hậu của vua Cảnh Thịnh (Nguyễn Quang Toản) và, về sau, được Gia Long sách lập làm Đệ Tam cung.
Chính vì thường chỉ biết đến cái tên “Lê Ngọc Hân”, không mấy ai hay rằng Lê Ngọc Hân có một người em ruột là Lê Ngọc Bình. Hai chị em đều là công chúa con vua Lê Hiển Tông, lớn lên trong môi trường văn vật Bắc Hà. Khi triều đại Tây Sơn suy tàn, người chị đã mất trước đó, còn người em lại bước vào hoàng cung Gia Long. Câu ca dao trên thực chất nói về công chúa Lê Ngọc Bình, nhưng lâu dần bị nhầm lẫn gán cho Lê Ngọc Hân.
Lê Ngọc Hân
Lê Ngọc Hân sinh năm 1771, là con gái thứ 21 của vua Lê Hiển Tông. Mẹ bà là Nguyễn Thị Huyền, người gốc Bắc Ninh. Ngọc Hân được gả cho Nguyễn Huệ khi ông kéo quân ra Bắc năm 1786, dưới danh nghĩa “Phù Lê diệt Trịnh”. Mối duyên này cũng một phần do Nguyễn Hữu Chỉnh thu xếp, hòng tăng cường thế liên minh “bên nội – bên ngoại” giữa Tây Sơn với nhà Lê.
1. Trở thành Hoàng hậu Phú Xuân
- Sau khi vua Lê Hiển Tông băng hà, Nguyễn Huệ đưa Lê Ngọc Hân về Phú Xuân. Đến năm 1789, ông lên ngôi Hoàng đế, lấy niên hiệu Quang Trung, và phong bà làm Bắc cung Hoàng hậu. Bấy giờ, vua Quang Trung có hai vị Hoàng hậu, một là Chính cung Hoàng hậu họ Phạm (người Bình Định), một là Bắc cung Hoàng hậu họ Lê (tức Lê Ngọc Hân).
- Ngọc Hân thông minh, giỏi ứng đối, nhiều lần tác động trực tiếp đến các quyết định quan trọng của vua Quang Trung, tiêu biểu là việc ai sẽ nối ngôi vua Lê sau khi Lê Hiển Tông mất, hay sắp xếp việc triều chính ở Thăng Long.
2. Tài năng văn chương
- Lê Ngọc Hân vốn tinh thông Hán tự, lại giỏi cả quốc âm. Bà từng giúp vua Quang Trung soạn thảo các nghi lễ, văn biểu, đồng thời nổi tiếng nhất là bài Ai Tư Vãn, một áng văn bằng chữ Nôm đỉnh cao, viết khi Quang Trung đột ngột qua đời (năm 1792).
- Trong thời gian ở Phú Xuân, bà còn dành công dạy bảo vua Quang Trung về kinh điển, tỏ rõ phẩm hạnh, học thức.
3. Cái chết của Lê Ngọc Hân
- Năm 1792, Quang Trung băng hà, để lại con nhỏ là Nguyễn Quang Toản (vua Cảnh Thịnh). Tuy Cảnh Thịnh là con của Chính cung Hoàng hậu họ Phạm, nhưng người này đã mất sớm nên Lê Ngọc Hân được tôn làm Hoàng Thái hậu, địa vị tôn quý trong chốn nội đình.
- Tới năm 1799 (niên hiệu Cảnh Thịnh thứ 7), Lê Ngọc Hân mất ở tuổi 29. Bà được truy tặng Như Ý Trang Thuận Trinh Nhất Vũ Hoàng Hậu. Như vậy, khi mất, Tây Sơn vẫn còn trị vì ở Phú Xuân. Không hề có chuyện bà phải “bôn ba trốn chạy” hay “lấy chồng khác” sau khi Tây Sơn thất thế.
- Phan Huy Ích, một trong các bề tôi quan trọng của Tây Sơn, đã thay vua Cảnh Thịnh soạn bài văn tế Vũ Hoàng hậu (tức Lê Ngọc Hân). Tư liệu này được nhà nghiên cứu Hoa Bằng công bố trên tạp chí Tri Tân năm 1943, cho thấy cái chết của bà diễn ra lúc nhà Tây Sơn còn đang nắm chính quyền.
4. Hai con của Lê Ngọc Hân
- Bà sinh được một trai, một gái: hoàng tử Nguyễn Văn Đức và công chúa Nguyễn Thị Ngọc.
- Theo ghi chép của giáo sĩ phương Tây L. Barizy, khi nhà Tây Sơn thất thủ, hai người con này không kịp chạy theo vua Cảnh Thịnh, bị bắt và xử tử chung với tôn thất Tây Sơn năm 1802.
Từ những cứ liệu rõ ràng nêu trên, có thể khẳng định:
“Lê Ngọc Hân không hề trở thành vợ của vua Gia Long. Bà qua đời từ năm 1799, dưới triều Cảnh Thịnh, chưa đến khi Phú Xuân thất thủ.”
Lê Ngọc Bình
Vậy ai mới thực sự là nàng công chúa “Đông đô, Hoàng hậu Phú Xuân” đúng với câu ca dao “Gái đâu có gái lạ đời / Con vua lại lấy hai đời chồng vua”? Câu trả lời nằm ở công chúa Lê Ngọc Bình, cũng là con gái vua Lê Hiển Tông, em ruột Lê Ngọc Hân.
1. Thân thế và cuộc hôn nhân với vua Cảnh Thịnh
- Lê Ngọc Bình sinh ra khi triều Lê đã về cuối, là em út trong nhiều công chúa con vua Hiển Tông. Khi Quang Trung mất (1792), Cảnh Thịnh lên nối ngôi. Lúc bấy giờ, Ngọc Bình khoảng 9–10 tuổi, còn nhà vua cũng chỉ tầm tuổi đó.
- Tới khi dẹp xong thế lực của Thái sư Bùi Đắc Tuyên (năm 1795), Lê Ngọc Hân mới có đủ ảnh hưởng để dàn xếp cho em gái (Ngọc Bình) được tấn phong Chính cung Hoàng hậu của vua Cảnh Thịnh. Lúc ấy, Ngọc Bình mới khoảng 13 tuổi.
2. Biến cố năm 1801 và trở thành Đệ Tam cung của Gia Long
- Năm Tân Dậu (1801), kinh thành Phú Xuân thất thủ. Vua Cảnh Thịnh chạy ra Bắc, không kịp mang theo gia quyến. Ngọc Bình bấy giờ khoảng 18–19 tuổi, ở lại Phú Xuân.
- Đầu năm 1802, Nguyễn Phúc Ánh (Gia Long) lên ngôi, hoàn thành sự nghiệp diệt Tây Sơn, thống nhất sơn hà. Sau đó, Ngọc Bình được sắc phong làm Đệ Tam cung.
- Việc Gia Long nạp công chúa Lê Ngọc Bình không được chính sử nhà Nguyễn ghi chép rõ ràng, do e ngại đụng chạm quan niệm đạo đức Nho giáo (một người phụ nữ đã là vợ “ngụy Tây” lại được tấn phong trở thành hoàng phi triều Nguyễn). Tuy nhiên, nhiều bằng chứng từ gia phả hoàng tộc, đặc biệt là Hoàng Triều Ngọc Phả (bản tiếng Việt, do Tôn Nhân Phủ biên soạn), cho thấy Quảng Oai công (sinh 1809) và Thường Tín Quận vương (sinh 1810) là con của Gia Long, cháu ngoại vua Hiển Tông.
3. Tranh cãi sử liệu và sự thật về Lê Ngọc Bình
- Trong Hoàng Triều Ngọc Phả, bản Hán văn chỉ ghi “mẹ của hai hoàng tử là công chúa Lê Ngọc, con vua Hiển Tông”, không chỉ đích danh “Ngọc Hân”. Nhiều người phiên dịch về sau nhầm lẫn, thay “Lê Ngọc” thành “Lê Ngọc Hân”, dẫn đến câu chuyện hoàn toàn vô lý rằng Lê Ngọc Hân (đã chết năm 1799) “sống lại” để sinh con cho Gia Long (năm 1809, 1810).
- Thực ra, người ấy chính là Lê Ngọc Bình, em ruột Lê Ngọc Hân, trước làm Hoàng hậu vua Cảnh Thịnh (tức “đời chồng vua” thứ nhất), sau thành Đệ Tam cung của Gia Long (“đời chồng vua” thứ hai).
Bởi vậy, nếu chiếu theo câu ca dao, thì “con vua” ở đây đích thị là Lê Ngọc Bình, chứ không phải Lê Ngọc Hân.
Sai lệch và công chúa Ngọc Hân
Các giai thoại, dã sử “thương cảm” cho Lê Ngọc Hân sau khi Tây Sơn sụp đổ thường mô tả:
- Bà đem hai con trốn chỗ này chỗ khác, cuối cùng bị bắt, bị xử tam ban triều điển.
- Có chuyện còn kể “sau khi vào Gia Định, bà thoát nạn, trở thành giáo chủ một giáo phái…”
- Lại có tin đồn bà “được Gia Long nạp làm Đệ Tam cung, sinh hai hoàng tử Quảng Oai công và Thường Tín Quận vương”.
Tất cả đều mâu thuẫn với sử liệu chủ chốt:
“Lê Ngọc Hân mất năm 1799, lúc nhà Tây Sơn chưa mất ngôi.”
Bà được phúng điếu, an táng theo nghi lễ vương giả, có bài văn tế của Phan Huy Ích thay vua Cảnh Thịnh đọc trước linh sàng. Hai con của bà cũng bị bắt sau khi thành Phú Xuân thất thủ và bị hành quyết năm 1802. Vậy không thể có cảnh tượng công chúa Lê Ngọc Hân phải ‘chạy trốn’, ‘kết duyên với Gia Long’, hay ‘bị hạ hình phạt’ sau năm 1802.
Vì sao có nhiều nhầm lẫn trong sử liệu
1. Chính sử nhà Nguyễn
- Chính sử triều Gia Long hầu như “giấu nhẹm” toàn bộ chi tiết liên quan đến hôn nhân giữa Nguyễn Phúc Ánh và một công chúa “Ngụy Tây”, do e ngại quan niệm khắt khe Nho giáo. Việc ghi chép có cũng chỉ ẩn dưới một vài dòng mơ hồ.
2. Việc khan hiếm tài liệu về Tây Sơn
- Sau khi nhà Tây Sơn mất, các tài liệu bị cấm tàng trữ, nhiều người e sợ liên lụy. Thông tin về triều Tây Sơn, đặc biệt liên quan đến các hoàng tử, công chúa, trở nên ít ỏi, chủ yếu qua gia phả, bi ký, hay ghi chép của giáo sĩ nước ngoài.
3. Thói quen dệt chuyện dã sử
- Nhiều tác phẩm truyền miệng hoặc “tiểu thuyết hóa” đời Tây Sơn có khuynh hướng “thêm hoa dệt gấm”, khiến câu chuyện trở nên ly kỳ. Việc hai công chúa có chung nền tảng (đều là “Đông đô công chúa, Phú Xuân hoàng hậu”) lại càng khiến độc giả nhầm lẫn, đánh đồng Lê Ngọc Hân với Lê Ngọc Bình.
4. Nhập nhằng tên gọi “Lê Ngọc”
- Trong gia phả của Tôn Nhân Phủ (bản Hán văn), “mẹ của hai hoàng tử” chỉ được ghi là “Công chúa Lê Ngọc, con vua Hiển Tông”. Những người sau khi phiên dịch lại thêm chữ “Hân” vô tình gây nên hiểu lầm lớn.
Tóm lại
Công chúa Lê Ngọc Hân, hay còn gọi Bắc cung Hoàng hậu, chỉ có một đời chồng duy nhất là vua Quang Trung; bà mất dưới triều Cảnh Thịnh và không hề “lấy thêm vua Gia Long” như truyền thuyết vẫn dệt. Ngược lại, công chúa Lê Ngọc Bình mới chính là “con vua lại lấy hai đời chồng vua” – trước là vợ vua Cảnh Thịnh, sau được Gia Long nạp làm Đệ Tam cung.
Hiểu được sự khác nhau này, ta mới thấy rõ câu ca dao “Gái đâu có gái lạ đời / Con vua lại lấy hai đời chồng vua” đích thị dành cho Lê Ngọc Bình, chứ không phải Lê Ngọc Hân. Mong rằng những lầm tưởng lâu nay dần được sáng tỏ, trả lại sự thật lịch sử cho hai bà – hai chị em ruột, hai phận đời khác biệt, và đều có vai trò đáng kể trong dòng chảy vương triều cuối thế kỷ XVIII – đầu thế kỷ XIX.
