Cuộc chiến thành Troy, hay Chiến tranh thành Troy (còn gọi là Chiến tranh Troia) là một trong những câu chuyện nổi tiếng và có sức hấp dẫn nhất của thế giới cổ đại. Mặc dù vẫn còn nhiều tranh cãi về tính chân thực của sự kiện này, cuộc chiến giữa người Hy Lạp (Mycenae) và thành Troy (trong khu vực Anatolia, nay thuộc Thổ Nhĩ Kỳ) luôn là nguồn cảm hứng cho các nhà văn, nghệ sĩ, và học giả suốt hàng nghìn năm. Câu chuyện về mười năm giao tranh, về những anh hùng như Achilles, Hector, Odysseus, và về nàng Helen “tuyệt sắc giai nhân” vẫn tiếp tục được tái hiện và nhắc đến ở đủ mọi hình thức: văn chương, kịch nghệ, điện ảnh, hội họa…
Theo sử thi Iliad của Homer (thế kỷ 8 TCN), một tác phẩm lồng ghép thần thoại Hy Lạp, Chiến tranh thành Troy khởi đầu vì lòng thù hận của vua Menelaus (vương quốc Sparta) trước việc vợ ông – nàng Helen – bị hoàng tử Paris thành Troy “bắt cóc” hoặc “dẫn đi”. Tuy vậy, xung quanh câu chuyện này còn rất nhiều khía cạnh thần thoại: từ các vị thần Olympus can thiệp công khai trên chiến trường, đến những anh hùng sở hữu sức mạnh phi thường. Ở góc độ khảo cổ, người ta phát hiện tàn tích ở khu vực được cho là Troy (Troia), với nhiều dấu tích thành quách, đạn bắn (tên, nỏ, đá…), cho thấy có thể đã từng xảy ra những cuộc giao tranh khốc liệt vào cuối thời kỳ đồ đồng. Chính điều này khiến không ít học giả tin rằng, đằng sau lớp huyền thoại, đã từng có một (hoặc nhiều) cuộc xung đột giữa người Mycenae và các thế lực ở Tiểu Á, làm nền tảng cho câu chuyện đồ sộ về Chiến tranh thành Troy sau này.
Bài viết dưới đây tóm lược các tình tiết chính trong câu chuyện Chiến tranh thành Troy theo góc nhìn truyền thống (chủ yếu dựa trên sử thi Iliad và một số tài liệu liên quan), đồng thời đề cập những suy luận khảo cổ về khả năng hiện hữu của “thành Troy” trong lịch sử.
Nguyên cuộc chiến: Paris & Helen
Nền tảng sâu xa của cuộc chiến được người Hy Lạp lý giải như một “ý đồ” của thần Zeus nhằm giảm bớt dân số loài người vốn ngày càng gia tăng. Tuy nhiên, tình tiết “trần tục” và gây chú ý hơn cả là việc hoàng tử Paris của thành Troy (còn được gọi Alexandros) mang nàng Helen – vợ vua Menelaus xứ Sparta – về Troy. Câu chuyện khởi nguồn từ cuộc thi “Ai là nữ thần đẹp nhất?” giữa Athena, Hera và Aphrodite tại lễ cưới của Peleus và nữ thần biển Thetis. Paris, với tư cách người “cầm cân nảy mực”, đã chọn Aphrodite, vì nàng hứa sẽ ban tặng chàng người phụ nữ đẹp nhất trần gian. Và người đó chính là Helen.
Helen đã kết hôn với Menelaus – em trai của đại vương Agamemnon xứ Mycenae. Hành động của Paris bị coi là “sỉ nhục” danh dự của người Hy Lạp. Menelaus và Agamemnon đã kêu gọi các đồng minh, lập đại liên minh Achaean (trong Iliad, Homer gọi người Hy Lạp là “Achaian”, “Danaans” hoặc “Argives”) với mục đích “đòi lại” Helen và trừng phạt Troy. Đây chính là sự khởi đầu của cuộc chiến kéo dài mười năm, trở thành chủ đề cho các sáng tác văn học và nghệ thuật của Hy Lạp cổ đại.
Lực lượng tham chiến
Quân đội Hy Lạp
Liên minh Hy Lạp trong sử thi Iliad quy tụ vô số thành bang: Mycenae, Sparta, Athens, Argos, Corinth, Arcadia, Rhodes, Crete, Euboea… Người đứng đầu là đại vương Agamemnon (vua Mycenae). Ngoài ông, liên minh còn có vua Menelaus (Sparta), Odysseus (Ithaca), Nestor (Pylos), Diomedes (Argos), và nổi bật nhất là Achilles – con của vua Peleus và nữ thần Thetis, được mệnh danh là “chiến binh vô địch” với “gót chân” trở thành huyền thoại.
Homer miêu tả quân số Hy Lạp lên đến “tens of thousands” (hàng vạn), ví von tựa “lá cây và hoa cỏ mùa xuân”. Chắc chắn rằng đó là một lực lượng hùng hậu, song có lẽ con số trong Iliad cũng mang tính phóng đại, đặc biệt khi sử thi thường tô đậm khía cạnh hoành tráng, siêu nhiên.
Về mặt tôn giáo, quân Hy Lạp được một số vị thần ủng hộ như Athena (nữ thần trí tuệ và chiến lược), Hera (vợ của Zeus), Poseidon (thần biển), Hephaistos (thần thợ rèn, lửa và kỹ nghệ), Hermes (thần đưa tin), và dĩ nhiên nữ thần Thetis (mẹ Achilles). Trong các trận đánh, những vị thần này đôi khi hiện diện trực tiếp hoặc “đánh lạc hướng” kẻ thù, che chở cho các chiến binh được mình ưu ái.
Quân đội Troy
Đối lập với Hy Lạp là thành Troy, đứng đầu là vua Priam. Họ cũng có vô số đồng minh, thuộc nhiều vùng lân cận: Caria, Lycia, Thracia, Phrygia, Paphlagonia… Quân phòng thủ Troy cũng không thiếu những anh hùng bán thần: Hector (con cả Priam, anh trai Paris), Aeneas (sau này theo thần thoại La Mã sẽ lập nên triều đại ở Italy), Sarpedon, Glaucus… Về phía thần linh, Troy được trợ giúp bởi Apollo (thần ánh sáng, tiên tri), Aphrodite (nữ thần tình yêu, người đã bảo hộ Paris), Ares (thần chiến tranh), và Leto (mẹ của Apollo và Artemis).
Thành Troy được cho là bất khả xâm phạm nhờ hệ thống tường thành kiên cố. Tương truyền, Poseidon và Apollo từng xây tường cho Troy như hình phạt Zeus bắt họ phải phục vụ vua Laomedon (ông nội của Paris và Hector). Nhờ vậy, suốt mười năm, quân Hy Lạp vẫn phải đóng trại ngoài bờ biển, tiến hành bao vây và thỉnh thoảng tổ chức các trận đánh tại cánh đồng phía trước cổng thành.
Những trận đánh tiêu biểu
Paris đấu tay đôi với Menelaus
Một trong những phân cảnh nổi tiếng là khi Paris và Menelaus quyết định giải quyết “ân oán” bằng một trận đánh tay đôi, tránh đổ máu thêm. Hai bên rút thăm xem ai ném lao trước. Paris may mắn thắng lượt và phóng lao trước, nhưng mũi lao vô hại cắm vào tấm khiên của Menelaus. Ở lượt tiếp theo, Menelaus phóng lao xuyên thủng khiên và suýt giết Paris nếu chàng không may mắn né kịp.
Menelaus đập gãy kiếm lên mũ chiến của Paris, rồi túm lấy quai mũ, lôi hoàng tử thành Troy đi xềnh xệch. Paris suýt nghẹt thở nếu Aphrodite không kịp can thiệp: bà bẻ đứt quai mũ, phủ sương mù quanh Paris rồi đưa chàng về phòng riêng. Trận đánh vì thế dở dang, không ai phân thắng bại, làm nhiều người Hy Lạp phẫn nộ vì “công lý” chưa được thực thi.
Hector đấu với Ajax
Hector – “cột trụ” của Troy – có cuộc đối đầu kinh điển với Ajax “khổng lồ” (một chiến binh Hy Lạp cao to và dũng mãnh). Cả hai lần lượt phóng lao nhưng đều vô hiệu. Hector tiếp tục ném một tảng đá lớn, Ajax đỡ được rồi đáp trả bằng tảng đá còn to hơn, khiến Hector loạng choạng. Tuy nhiên, khi cả hai sắp lao vào đấu kiếm, đồng đội đôi bên can ngăn vì trời đã về chiều. Họ đồng ý ngừng chiến và thể hiện sự tôn trọng lẫn nhau bằng cách trao nhau quà tặng: Hector tặng Ajax một thanh gươm cán bạc, còn Ajax biếu lại Hector chiếc thắt lưng màu tím. Đây là chi tiết thể hiện “tinh thần mã thượng” của thời đại anh hùng.
Người Troy tấn công tàu thuyền Hy Lạp
Giai đoạn sau, quân Troy nhiều lần dồn ép quân Hy Lạp đến mức nguy kịch. Hector đã dẫn đoàn quân phá được cổng trại Hy Lạp, khiến binh lính Hy Lạp tháo chạy về phía những con tàu. Nhưng do Zeus bị Hera làm xao lãng, Poseidon nhân cơ hội can thiệp, tiếp thêm sức cho quân Hy Lạp. Thế cờ giằng co, song một lần nữa, nhờ Apollo giúp sức, Hector lại hăng hái bừng lên, thậm chí sém đốt cháy được tàu của Hy Lạp. Màn rượt đuổi giữa Hector và các anh hùng bên phía Hy Lạp được miêu tả đầy kịch tính, chứng tỏ Troy không hề lép vế so với liên minh Achaean đông đảo.
Cái chết của Patroclus
Achilles – chiến binh bất khả chiến bại của Hy Lạp – dở dang tham chiến vì mâu thuẫn cá nhân với Agamemnon. Chính xác hơn, Agamemnon đã cướp mất “chiến lợi phẩm” (người đẹp Briseis) của Achilles, khiến anh hùng này tự ái rút lui khỏi cuộc chiến. Lúc này, quân Hy Lạp yếu thế trông thấy. Patroclus – người bạn tri kỷ và cũng là học trò của Achilles – tha thiết nài nỉ anh tái xuất, hoặc chí ít cho Patroclus mặc áo giáp của Achilles để kích lệ tinh thần đồng đội. Cuối cùng, Achilles miễn cưỡng đồng ý, nhưng dặn Patroclus chỉ nên đánh lui quân Troy khỏi trại, không nên truy kích quá xa.
Phấn khích vì thắng lợi ban đầu, Patroclus vượt quá giới hạn, tiếp tục truy đuổi quân Troy đến sát tường thành. Nhận thấy điều này, thần Apollo (ủng hộ Troy) đã ra tay, đánh rơi mũ, khiên và lao của Patroclus, khiến anh không còn vũ khí. Ngay sau đó, Patroclus bị Euphorbos đâm trọng thương, rồi Hector giáng “nhát cuối” chí mạng. Cái chết của Patroclus khiến toàn quân Hy Lạp chấn động, còn Achilles thì phẫn nộ tột độ.
Áo giáp mới của Achilles
Từ nỗi đau mất bạn, Achilles trở lại chiến trường với tâm thế “báo thù”. Trước đó, anh cần bộ giáp mới vì giáp cũ đang ở trên người Patroclus. Mẹ anh – nữ thần Thetis – đã nhờ Hephaistos (thần thợ rèn) rèn cho con trai một bộ giáp kỳ vĩ, rực rỡ bậc nhất: tấm khiên khổng lồ điêu khắc muôn cảnh, mũ sắt nạm vàng lấp lánh, cùng giáp ngực, giáp chân tinh xảo. Vũ trang đầy đủ, Achilles như “thú dữ” lao vào trận. Anh truy sát quân Troy, khiến mọi người khiếp đảm trốn vào trong thành, chỉ còn Hector đứng ngoài thành chống cự.
Hector đối đầu Achilles
Dù can trường, Hector vẫn run sợ khi chạm mặt Achilles đang cuồng nộ. Chàng quay đầu bỏ chạy, Achilles truy đuổi ba vòng quanh tường thành. Cuối cùng, nhờ mưu mẹo hoặc chớp thời cơ, Achilles hạ gục Hector bằng mũi lao đâm trúng cổ họng. Tiếp đó, anh lột giáp Hector và buộc thi thể Hector vào xe ngựa, kéo lê về doanh trại trong sự đau đớn tột cùng của vua Priam và toàn dân Troy. Hành động này bị xem là xúc phạm nghiêm trọng, trái với luật lệ chiến tranh thời bấy giờ.
Song, sau đó, khi Priam cải trang vào trại Hy Lạp, dâng lời khẩn thiết, Achilles sực động lòng, trả lại thi thể Hector để vua Troy tiến hành mai táng đàng hoàng. Điểm này cũng là đoạn kết của Iliad, nhưng chưa phải dấu chấm hết cho cuộc chiến. Vẫn còn những biến cố khác ở giai đoạn cuối năm thứ mười của cuộc vây hãm.
Ngựa gỗ thành Troy & Chiến thắng của quân Hy Lạp
Sau khi Hector tử trận, Troy nhận thêm viện binh như đội quân Ethiopia do vua Memnon chỉ huy, hay nữ hoàng Amazon Penthesilea. Tuy nhiên, mọi nỗ lực đều không thể thay đổi cục diện. Chính Achilles đã hạ Memnon và Penthesilea, nhưng rồi anh cũng chết do mũi tên tẩm độc của Paris bắn vào gót chân – điểm yếu duy nhất của anh. Sự ra đi của Achilles, theo các nguồn tài liệu muộn, đã khép lại số phận nhiều anh hùng Hy Lạp: Ajax “lớn” và Odysseus tranh nhau bộ giáp Achilles, cuối cùng Odysseus giành được, còn Ajax phẫn uất đến phát điên, tự sát.
Chiến thắng quyết định của Hy Lạp đến từ mưu mẹo của Odysseus: tạc một con ngựa gỗ khổng lồ, bỏ một nhóm chiến binh tinh nhuệ vào trong. Cả đoàn quân Hy Lạp giả vờ rút khỏi bờ biển, để lại “món quà” là con ngựa. Chàng Sinon ở lại “diễn kịch” thuyết phục dân Troy tin rằng đây là tặng phẩm để “xoa dịu” nữ thần Athena, và quân Hy Lạp đã về nước. Người Troy nhẹ dạ, mở cổng thành đưa ngựa gỗ vào, tổ chức tiệc ăn mừng. Đêm đó, khi dân chúng say giấc, lính Hy Lạp từ trong ngựa tràn ra, mở cổng cho đại quân quay lại. Thành Troy bị tàn phá, dân bị giết hoặc bắt làm nô lệ. Nàng Helen được đưa về Sparta (có nguồn nói về Argos hay Mycenae, nhưng phổ biến vẫn là về lại Sparta với Menelaus). Vua Priam và nhiều anh hùng Troy thiệt mạng, chỉ có Aeneas chạy trốn, đến Ý, theo thần thoại La Mã trở thành tổ tiên dòng dõi La Mã.
Dù giành được chiến thắng, quân Hy Lạp cũng chịu hình phạt của thần linh vì tội cướp phá, xúc phạm các đền thờ thần. Họ gặp bão biển trên đường về, nhiều người chết đuối, trôi dạt. Có kẻ về đến quê hương thì lại gặp thêm bi kịch gia đình hay nội chiến. Câu chuyện “về nhà” của Odysseus kéo dài mười năm, được Homer thuật lại trong Odyssey, làm phong phú thêm trường huyền thoại về “hậu Chiến tranh thành Troy”.
Cuộc chiến thành Troy trong văn hóa & nghệ thuật
Ngay từ thời cổ đại, Chiến tranh thành Troy đã trở thành khuôn mẫu cho sự đối đầu giữa người Hy Lạp và các thế lực ngoại lai. Hình ảnh những anh hùng bán thần, những trận đánh khốc liệt, những mưu kế và bi kịch đẫm nước mắt… đều đem lại chất liệu dồi dào cho thơ ca, kịch nghệ, điêu khắc, hội họa.
- Trong văn học: ngoài Iliad của Homer, ta có thể kể đến Odyssey (cũng của Homer), hay các tác phẩm bi kịch Hy Lạp như Agamemnon (Aeschylus), Trojan Women (Euripides). Tại La Mã, Virgil viết Aeneid, kể về hành trình của Aeneas bỏ Troy đến lập quốc tại bán đảo Ý, đặt nền móng cho Đế chế La Mã.
- Trong nghệ thuật thị giác: rất nhiều bình gốm (vase) Hy Lạp trang trí cảnh Achilles đấu với Hector, cảnh phán xử của Paris, cảnh Ajax tự sát… Điêu khắc trên đền đài cũng thường lấy đề tài từ huyền thoại Troy để ngợi ca lòng dũng cảm, sự hy sinh, nỗi bi thương.
- Tư tưởng về ‘thời kỳ anh hùng’: Chiến tranh thành Troy được xem là sự kiện đỉnh cao thời anh hùng, khi con người “cao quý” hơn, mạnh mẽ hơn. Sự sụp đổ của Troy và sự trở về khó khăn của quân Hy Lạp hàm ý rằng thế hệ anh hùng đã dần qua đi, và thế giới chuyển sang giai đoạn “con người phàm tục” (the Age of Iron, theo Hesiod).
Troy trong khảo cổ học
Suốt nhiều thế kỷ, các học giả phương Tây nghi ngờ việc thành Troy có thật hay không. Mãi đến thế kỷ 19, Heinrich Schliemann – nhà khảo cổ nghiệp dư người Đức – tiến hành khai quật tại Hisarlik (thuộc Anatolia, nay là Thổ Nhĩ Kỳ). Ông tìm thấy dấu vết nhiều lớp thành quách xây chồng lên nhau, minh chứng cho một khu đô thị tồn tại từ thiên niên kỷ thứ 3 TCN đến giai đoạn “Troy VII” (khoảng 13 – 11 TCN). Rất có thể, “Troy VI” (khoảng 1750 – 1300 TCN) hoặc “Troy VIIa” (khoảng 1300 – 1190 TCN) trùng khớp với thời kỳ Homer nhắc đến.
Các bức tường thành cao lớn, hào (rãnh) bao quanh, dấu tích hỏa hoạn, mũi tên đồng, đầu thương, đá bắn từ ná… phần nào gợi lên cảnh chiến tranh khốc liệt. Niên đại một số mũi tên vào khoảng 1250 TCN, tương đồng với ước tính của Herodotus về thời gian diễn ra Chiến tranh thành Troy. Tất nhiên, quy mô thực sự có lẽ không vĩ đại như Homer miêu tả, và cũng chẳng hề có những pha can thiệp của thần linh như trong Iliad. Tuy nhiên, không khó tưởng tượng rằng xung đột thương mại, tranh giành đường hàng hải giữa Mycenae (Hy Lạp) với các vương quốc ở Tiểu Á là nguyên nhân dẫn đến những “cuộc chiến Troy” có thật trong lịch sử. Về sau, qua truyền miệng và sáng tác sử thi, câu chuyện đã được “thần thánh hóa” và phóng đại thành mười năm vây hãm, thành các trận đấu tay đôi, thành những bi kịch anh hùng.
Di sản
Trải qua hơn hai nghìn năm, Chiến tranh thành Troy vẫn giữ vững sức hút. Lý do lớn là câu chuyện gom đủ yếu tố kịch tính: tình yêu, thù hận, danh dự, sự can thiệp của thần linh, tấn bi kịch cá nhân và tập thể, chiến công phi thường… Từ góc độ văn hóa, truyền thuyết này cho chúng ta hiểu thêm về tư duy của người Hy Lạp cổ: họ đề cao danh dự, vinh quang chiến trận, lòng trung thành với lời thề (men swore an oath to protect hôn nhân Helen), và cũng không ngần ngại phê phán những hành vi vô luân (như lăng nhục tử thi Hector, hay cưỡng bức nữ tư tế Kassandra).
Về mặt khảo cổ, việc phát hiện ra di chỉ tại Hisarlik và các phân tầng Troy VI, Troy VII mở ra một chương mới cho nghiên cứu lịch sử Địa Trung Hải thời kỳ đồ đồng. Dù một số khía cạnh cụ thể như “Ngựa gỗ Trojan” rất khó kiểm chứng, nhưng bằng chứng về xung đột vũ trang quy mô lớn ở khu vực này là khá rõ. Có khả năng, “cuộc chiến Mycenae – Hittite” hay những đợt tranh giành kiểm soát thương mại đã diễn ra liên tiếp, dần dần hình thành nên thiên anh hùng ca Cuộc chiến thành Troy.
Ở góc độ nghệ thuật hiện đại, Troy trở thành nguồn đề tài vô tận: bao nhiêu tác phẩm thi ca, kịch, điện ảnh ra đời, từ bản chuyển thể Troy (2004) của Hollywood đến vô số vở kịch châu Âu đương đại… Điều đó cho thấy giá trị bất hủ của một “truyền thuyết” vượt không gian và thời gian.
Tóm lược
Chiến tranh thành Troy, ở dạng sử thi hay truyền thuyết, đã tạo ra tấm gương phản chiếu độc đáo về thế giới quan của người Hy Lạp cổ đại: một vũ trụ nơi thần linh và con người giao hòa, nơi danh dự và vinh quang được đặt lên cao nhất, nơi những cuộc chiến tưởng như phi lý lại trở thành chất liệu sản sinh nhiều tác phẩm bất hủ. Nếu nhìn từ góc độ lịch sử, rất có thể đó là chuỗi xung đột ở cuối thời kỳ đồ đồng, khi nền văn minh Mycenae vươn ra Aegean và giao cắt với các thế lực vùng Anatolia. Chưa thể xác định chính xác mức độ “thật” của từng chi tiết, nhưng rõ ràng, tàn tích khảo cổ ở Hisarlik và những phát hiện về tường thành, vũ khí… cho thấy cái lõi lịch sử cho huyền thoại là có cơ sở.
Ngày nay, khi nhắc tới Troy, người ta thường liên tưởng ngay đến con ngựa gỗ khổng lồ, đến chuyện tình “trái ngang” của Helen và Paris, đến cuộc tỉ thí giữa Achilles và Hector. Song, vượt lên những tình tiết liêu trai, Cuộc chiến thành Troy đã đóng vai trò then chốt trong việc định hình bản sắc văn hóa, nghệ thuật, và triết lý sống của người Hy Lạp cổ đại, truyền cảm hứng cho thế hệ mai sau. Và dù bạn tin rằng con ngựa gỗ chỉ là hư cấu hay quả thật có mánh khóe tương tự, Chiến tranh thành Troy vẫn mãi là một tượng đài trong kho tàng di sản nhân loại: một bản anh hùng ca về con người, thần linh, tình yêu, sự thù hận, và cả những hậu quả nghiêm trọng của chiến tranh.
Tóm lại, câu chuyện thành Troy vẫn còn “sống” đến ngày nay, trong lòng những ai đam mê văn minh Hy – La, trong sách giáo khoa, trong phim ảnh… Như Homer từng nói ở Iliad, các anh hùng rồi sẽ ngã xuống, thành quách có thể sụp đổ, nhưng hào quang và bài học đọng lại chẳng bao giờ tàn phai. Chính điều ấy làm nên sức trường tồn của một trong những huyền thoại vĩ đại nhất trong lịch sử loài người.
