Trung Đông không thiếu những cuộc xung đột có khả năng làm chấn động trật tự chính trị thế giới, nhưng đáng chú ý nhất phải kể đến “cuộc chiến âm ỉ” giữa hai cường quốc khu vực: Ả Rập Xê Út và Cộng hòa Hồi giáo Iran. Từ lâu, mâu thuẫn của họ thường được nhìn nhận qua lăng kính sắc tộc (người Ả Rập vs. người Ba Tư) hoặc tôn giáo (Hồi giáo Sunni vs. Hồi giáo Shia). Tuy nhiên, hiện nay, tâm điểm xung đột lại thuộc về “Tầm nhìn” và “ý thức hệ chiến lược” đối lập. Trong khi Ả Rập Xê Út theo đuổi Tầm Nhìn 2030 (Vision 2030) – một chiến lược hiện đại hóa đất nước hướng tới phát triển đa dạng kinh tế, thì Iran tiếp tục kiên định với Tầm Nhìn 1979 (Vision 1979) – lấy Cách mạng Hồi giáo làm gốc, với tư tưởng duy trì trật tự thần quyền và chống lại ảnh hưởng của phương Tây.
Hai quốc gia này đều là những “gã khổng lồ” về năng lượng trong khu vực, nắm giữ khoảng 1/3 trữ lượng dầu mỏ thế giới và 1/5 trữ lượng khí đốt. Thế nhưng sự khác biệt giữa họ lại lớn đến mức khó dung hòa. Đáng nói, lãnh đạo thực tế của Ả Rập Xê Út là Thái tử Mohammed bin Salman (MBS), 39 tuổi, đang thúc đẩy sự chuyển dịch mạnh mẽ khỏi trụ cột truyền thống là dầu khí, đồng thời gỡ bỏ nhiều rào cản xã hội Hồi giáo bảo thủ. Trong khi đó, lãnh tụ tối cao của Iran, Đại giáo chủ Ali Khamenei, 85 tuổi, vẫn trung thành với ý thức hệ Cách mạng Hồi giáo 1979, xem Mỹ và Israel là kẻ thù chiến lược, kiểm soát nghiêm ngặt xã hội và dập tắt mọi xu hướng tự do.
Bất chấp việc Riyadh và Tehran đã ký thỏa thuận bình thường hóa quan hệ vào năm 2023, mâu thuẫn nội tại về “hai tầm nhìn” này vẫn âm ỉ. Trong tương lai, cả hai quốc gia đều đứng trước nhiều thách thức “sống còn” ngay trong lòng chế độ, và kết quả họ đạt được (thành công hay thất bại) sẽ không chỉ quyết định sự giàu nghèo, ổn định của Trung Đông, mà còn ảnh hưởng tới cục diện toàn cầu.
1. “Tầm Nhìn 1979” và “Tầm Nhìn 2030”
Bước ngoặt năm 1979: Cách mạng Iran và sự bảo thủ của Ả Rập Xê Út
Năm 1979, Cách mạng Hồi giáo nổ ra ở Iran, lật đổ triều đại thân phương Tây của Quốc vương (Shah) Mohammad Reza Pahlavi. Iran trở thành một nhà nước thần quyền (theocracy), do Ayatollah Ruhollah Khomeini lãnh đạo. Chính quyền mới đề cao lý luận chống phương Tây, nhất là chống Mỹ, và đặc biệt coi Israel là kẻ thù không đội trời chung.
Cùng năm đó, Ả Rập Xê Út hứng chịu cuộc chiếm đóng Thánh đường Mecca (Grand Mosque), do các phần tử cực đoan tin rằng Hoàng gia đã “lệch khỏi chính đạo.” Sợ rơi vào số phận như Shah Iran, chính quyền Riyadh chuyển hướng bảo thủ hơn để giữ tính chính danh Hồi giáo. Họ cấm rạp chiếu phim, thắt chặt kiểm duyệt, đẩy mạnh tài trợ các nhóm Hồi giáo cực đoan ra nước ngoài (một phần theo sự khuyến khích của Mỹ nhằm đối phó Liên Xô ở Afghanistan). Thực tế này kéo dài 2 thập niên, cho đến khi biến cố 11/9/2001 và nhiều vụ tấn công khủng bố al Qaeda khiến Riyadh “tỉnh ngộ,” bắt đầu kìm hãm chủ nghĩa cực đoan.
Thái tử MBS và “Tầm Nhìn 2030”: Mở cửa kinh tế, cởi trói xã hội
Từ năm 2015, Thái tử Mohammed bin Salman (MBS) nổi lên như nhân vật dẫn dắt tương lai Ả Rập Xê Út. Anh khởi xướng Vision 2030 với mục tiêu:
- Giải phóng nền kinh tế khỏi phụ thuộc dầu mỏ.
- Nới lỏng các quy định Hồi giáo bảo thủ: cho phép phụ nữ lái xe, tham gia thị trường lao động, mở lại rạp chiếu phim, tổ chức sự kiện giải trí, thể thao rầm rộ…
- Phát triển hạ tầng tương lai, ví dụ dự án thành phố thông minh Neom.
- Thu hút đầu tư nước ngoài, xây dựng hình ảnh quốc gia hấp dẫn du lịch, giao thương quốc tế.
Tinh thần cốt lõi của Tầm Nhìn 2030 là biến Ả Rập Xê Út thành “một đất nước sôi động, kinh tế phồn thịnh, và dân tộc tham vọng.” Dù chưa toàn diện, những cải cách đã đem lại tăng trưởng kinh tế và khơi dậy tâm lý lạc quan ở nhiều người dân. Tuy vậy, vẫn có lo ngại về sự bền vững của những dự án tốn kém và rủi ro, tình trạng tham nhũng, hay nỗi bất mãn từ nhóm Hồi giáo cực đoan trong nước.
Đại giáo chủ Khamenei và “Tầm Nhìn 1979”: Giữ vững Cách mạng Hồi giáo
Tại Iran, Đại giáo chủ Ali Khamenei kế nhiệm Khomeini năm 1989, kiên quyết duy trì “tinh thần 1979”: chống Mỹ – Israel, đẩy mạnh kiểm soát xã hội, siết chặt quyền phụ nữ (điển hình là luật đội hijab bắt buộc), trấn áp bất đồng chính kiến. Suốt hàng chục năm, Tehran vừa phải đối mặt trừng phạt kinh tế từ phương Tây, vừa can dự quân sự ở nhiều nước Ả Rập như Iraq, Syria, Lebanon, Yemen, hỗ trợ các lực lượng phi nhà nước (proxy) với khẩu hiệu “xoá sổ Israel.” Mặc dù kinh tế lao đao, tỷ lệ thất nghiệp và lạm phát cao, Iran vẫn duy trì ảnh hưởng địa chính trị đáng nể ở Trung Đông.
Tóm lại, “Tầm Nhìn 1979” gắn liền với tinh thần “Cách mạng Hồi giáo,” còn “Tầm Nhìn 2030” thúc đẩy phát triển và mở cửa. Hai lối tư duy này đối lập gần như tuyệt đối.
2. Những khác biệt nổi bật giữa hai “tầm nhìn”
Chính sách xã hội và vị thế người phụ nữ
- Iran: Trước 1979, phụ nữ Iran tương đối tự do; sau Cách mạng, luật Hồi giáo (Sharia) siết chặt, bắt buộc đeo hijab, hạn chế tham gia đời sống công cộng. Phụ nữ Iran vẫn có học vấn cao, nhưng thực tế tự do xã hội bị thu hẹp, thể hiện qua vụ “Mahsa Amini” năm 2022 gây biểu tình lớn.
- Ả Rập Xê Út: Trước đây, phụ nữ phải trùm kín, không được lái xe, ít cơ hội giáo dục và lao động. Nhưng gần đây, MBS nới lỏng đáng kể: cho phép lái xe, hạn chế “cảnh sát đạo đức,” khuyến khích họ tham gia kinh tế. Tuy vẫn còn bất bình đẳng, song rõ ràng vị thế phụ nữ đã tiến bộ hơn nhiều.
Quan hệ với Phương Tây và Israel
- Iran: Từ năm 1979, Iran xác định Mỹ là “kẻ thù số một,” dán nhãn Israel là “chế độ Do Thái phi pháp” cần tiêu diệt. Tehran liên tục đầu tư vào lực lượng ủy nhiệm (militias) như Hezbollah, Hamas để đối chọi Israel.
- Ả Rập Xê Út: Xem Mỹ là đối tác an ninh then chốt, sẵn sàng hợp tác chống khủng bố, cân bằng sức mạnh với Iran. Dù Riyadh chưa chính thức bình thường hóa với Israel, nhưng Tầm Nhìn 2030 cởi mở khả năng “hòa bình” nếu có bảo chứng từ Mỹ. Năm 2023, hai nước tiến gần đến một thỏa thuận, nhưng căng thẳng Israel – Hamas (10/2023) khiến tiến trình này gặp trở ngại.
Kinh tế – năng lượng
- Ả Rập Xê Út: GDP và thu nhập bình quân đầu người cao gấp đôi Iran, dự trữ ngoại tệ hơn 450 tỷ USD. Tận dụng dầu khí làm bệ phóng cho phát triển kinh tế đa dạng, thu hút FDI, đẩy mạnh ngành giải trí, du lịch, công nghệ.
- Iran: Chịu cấm vận kéo dài; sản xuất dầu chỉ bằng một nửa so với thời Shah (trước 1979). Xuất khẩu khí đốt yếu dù trữ lượng lớn thứ hai thế giới. Hậu quả là nền kinh tế trì trệ, lạm phát cao liên tục. Hiện Iran phụ thuộc chủ yếu vào Trung Quốc để xuất dầu và tránh né cấm vận.
Ảnh hưởng khu vực
- Iran lợi dụng “khoảng trống quyền lực” ở các nước bất ổn (Iraq, Syria, Lebanon, Yemen) để tạo “vòng cung Shia,” áp dụng sức mạnh ủy nhiệm, dẫn đến hỗn loạn và xung đột kéo dài.
- Ả Rập Xê Út nỗ lực kiềm chế Iran tại Yemen, Syria, Iraq nhưng kết quả yếu kém. Ví dụ, can thiệp quân sự tốn hàng trăm tỷ USD ở Yemen không đánh bại được phiến quân Houthi liên kết với Iran.
3. “Tầm Nhìn 2030” và “Tầm Nhìn 1979” trước biến động trong nước
Iran: “Late-stage Liên Xô” với kinh tế suy yếu và dân chúng bất mãn
Chế độ Hồi giáo Iran ngày càng tựa như Liên Xô cuối thập niên 1980:
- Tài chính kiệt quệ vì trừng phạt quốc tế; đồng nội tệ mất giá trầm trọng, lạm phát cao.
- Bất mãn xã hội ngày một dâng cao, biểu tình lớn bùng nổ các năm 2009, 2019, 2022. Dù vậy, chính quyền vẫn duy trì bộ máy an ninh, kiểm soát chặt chẽ.
- Chảy máu chất xám: hàng trăm nghìn người (đặc biệt là giới trẻ có học thức) rời khỏi Iran mỗi năm; ước tính thiệt hại lên tới hàng trăm tỷ USD.
- Chủ trương cứng rắn: Lãnh tụ Khamenei cho rằng nới lỏng tư tưởng sẽ dẫn đến sụp đổ, nên ông giữ vững mô hình độc tài tôn giáo.
Ả Rập Xê Út: Rủi ro “hiện đại hóa cấp tốc” và kỳ vọng quá cao
Ngược lại, MBS hiện được lòng nhiều người dân, nhất là giới trẻ, nhờ mở rộng không gian giải trí, cơ hội kinh doanh. Tuy nhiên, Vision 2030 cũng đối mặt loạt rủi ro:
- Tài chính: Nếu giá dầu giảm sâu hoặc dự án “thành phố thông minh” quá tốn kém (Neom, The Line…) trở thành các “con voi trắng,” niềm tin sẽ lung lay.
- Chính trị: MBS trấn áp đối thủ, bao gồm cả giới tôn giáo cực đoan lẫn những người cải cách “quá mức.” Vụ sát hại nhà báo Jamal Khashoggi cho thấy chính quyền sẵn sàng hành động cứng rắn.
- Xung đột lợi ích: Đa số dân Saudi vẫn mang tư tưởng Hồi giáo truyền thống; chưa chắc họ ủng hộ toàn bộ cải cách nhanh chóng. Một số nhóm Hồi giáo cực đoan tiềm ẩn nguy cơ đảo chính hay ám sát.
Nghiên cứu lịch sử cho thấy các chính quyền chuyên chế đang “phát triển nhanh” (đặc biệt là quân chủ) thường dễ vấp phải “cú sốc” nếu không cân bằng được cải cách kinh tế – xã hội với trấn an những nhóm quyền lực truyền thống. Từ thời Shah Iran cũng vậy: ông tiến hành hiện đại hóa “cấp tốc” nhưng vô tình đánh mất sự ủng hộ của giới tăng lữ, tiểu thương truyền thống (bazaar), giới trí thức… dẫn đến sụp đổ.
4. Quan hệ quốc tế: Mỹ – Trung và tương lai hai tầm nhìn
2030: Cần Mỹ làm đối tác bảo hộ an ninh
Ẩn sau việc Ả Rập Xê Út vẫn duy trì quan hệ thân thiết với Trung Quốc (giao dịch dầu mỏ) và có ít nhiều phối hợp với Nga về chính sách OPEC+, Riyadh vẫn coi Mỹ là “trụ cột an ninh” cuối cùng. Những vụ tấn công bằng tên lửa – drone từ phiến quân Houthi (có Iran hỗ trợ) nhằm vào cơ sở dầu của Saudi Aramco năm 2019 chứng minh nước này dễ bị tổn thương thế nào.
Thỏa thuận bình thường hóa với Israel cùng “điều kiện” hiệp ước phòng thủ với Mỹ sẽ là một “bảo hiểm” giúp MBS yên tâm đầu tư cho Vision 2030. Tuy nhiên, xung đột Israel – Hamas (tháng 10/2023) lại làm dấy lên làn sóng bài Israel trong thế giới Ả Rập, khiến Riyadh phải tuyên bố “ủng hộ Palestine.” Việc ký hòa ước với Israel sẽ gây phản ứng dữ dội từ dư luận trong nước và khu vực. Dù MBS là nhà lãnh đạo độc đoán, nhưng ông cũng không muốn lặp lại kịch bản Tổng thống Ai Cập Anwar Sadat bị ám sát năm 1981 sau khi ký hòa ước với Israel.
1979: Lệ thuộc Trung Quốc để sinh tồn
Iran bị cấm vận nặng nề, kinh tế bị kiềm hãm, gần như không xuất khẩu dầu/gas sang phương Tây. Thay vào đó, Trung Quốc nhập phần lớn dầu từ Iran, cung cấp ngoại tệ cứu cánh cho Tehran. Bắc Kinh cũng tận dụng quan hệ này để mở rộng ảnh hưởng “Vành đai – Con đường” ở Trung Đông, đồng thời “trung lập” với các xung đột Ả Rập – Iran. Tuy nhiên, chính sách của Trung Quốc là tìm kiếm ổn định để phát triển kinh tế, chứ không mong muốn xung đột bùng phát. Thế nên Bắc Kinh vẫn ủng hộ các thỏa thuận hòa bình, ít nhất ở mức độ bề ngoài.
Lợi ích của Washington và trật tự toàn cầu
Đối với Mỹ, Tầm nhìn 2030 (một Ả Rập Xê Út giàu có, cởi mở, liên minh với Mỹ, hòa dịu với Israel) dĩ nhiên được hoan nghênh hơn so với Tầm nhìn 1979 (một Iran thần quyền, chống Mỹ, ủng hộ tổ chức “khủng bố” và vũ trang hạt nhân). Dù Washington bị chỉ trích vì “khoan dung” cho nhiều hành vi đàn áp nhân quyền của MBS, họ vẫn ưu tiên duy trì liên minh với Riyadh trước bối cảnh Mỹ – Trung cạnh tranh và cuộc chiến Ukraine đòi hỏi ổn định năng lượng toàn cầu.
5. Khả năng “bùng nổ” hay biến cố khó lường
Chính quyền Khamenei đã trụ vững hơn 30 năm bất chấp nhiều dự đoán sụp đổ. Cấu trúc “chuyên chính cách mạng” phá vỡ mọi trung tâm quyền lực độc lập, từ quân đội, tư pháp, đến truyền thông, giáo dục. Bất cứ làn sóng biểu tình nào cũng bị đàn áp đẫm máu. Song lịch sử cho thấy, thay đổi đôi khi xảy đến nhanh chóng nếu một sự kiện bất ngờ bùng phát (chẳng hạn, lãnh tụ qua đời, mâu thuẫn nội bộ dâng cao, hay nền kinh tế suy sụp nghiêm trọng).
Nếu giá dầu tụt dốc lâu dài hoặc các siêu dự án Neom, The Line… không đem lại hiệu quả, người dân thất vọng, MBS có thể bị phản đối ngay từ bên trong. Thái tử cũng phải dè chừng nhóm Hồi giáo cực đoan, vốn chưa biến mất mà chỉ “ẩn mình.” Lịch sử Ả Rập Xê Út cũng từng có vụ vua Faisal bị ám sát năm 1975 bởi người cháu mang tư tưởng Hồi giáo cứng rắn. Thêm nữa, MBS dễ rơi vào vòng xoáy “độc tài,” chỉ chọn người trung thành, dẫn đến thiếu ý kiến phản biện khách quan – một kịch bản tương tự Shah Iran những năm cuối thập niên 1970.
Trung Đông thường xảy ra những biến cố bất ngờ (“black swan event”): Cách mạng 1979 ở Iran, Iraq xâm lược Kuwait 1990, vụ khủng bố 11/9, Mùa xuân Ả Rập 2011, cuộc tấn công 7/10/2023 của Hamas… Mỗi sự kiện đều làm thay đổi cục diện khu vực và thế giới. Do đó, cả Vision 2030 và Vision 1979 có thể bị ảnh hưởng đột ngột bởi những nhân tố ngoài dự đoán.
6. Thành bại của hai tầm nhìn và tác động toàn cầu
Viễn cảnh tốt đẹp nhất
Trong kịch bản lạc quan, Iran sau Khamenei có lãnh đạo “thực dụng” hơn, đặt lợi ích dân tộc lên trên ý thức hệ cách mạng, dỡ bỏ bớt đàn áp, tái hội nhập kinh tế toàn cầu. Trong khi đó, Ả Rập Xê Út tiến hành cải cách pháp lý, dần đưa ra một số hình thức đại diện chính trị, cân bằng nhu cầu hiện đại hóa với sự nhạy cảm tôn giáo. Nếu cả hai nước ổn định, có thể hợp tác hạn chế xung đột ủy nhiệm, giảm nguy cơ “bom hẹn giờ” ở Trung Đông.
Viễn cảnh xấu: Cả hai “tụt lùi” về quá khứ, dẫn đến bất ổn và xung đột
- Iran tiếp tục con đường cứng rắn, kinh tế suy yếu, xã hội bất mãn, song chính quyền càng đàn áp. Vũ khí hạt nhân hoặc xung đột với Israel, can thiệp khu vực gia tăng.
- Ả Rập Xê Út thất bại với Vision 2030, giá dầu thấp, dự án lớn bỏ hoang; dẫn đến nội bộ bất ổn, phe cực đoan trỗi dậy. Hoặc MBS trở nên độc tài tàn bạo, gây mâu thuẫn kéo dài với người dân.
Kịch bản này làm Trung Đông thêm chia rẽ, thậm chí có thể rơi vào vòng xoáy chiến tranh tàn phá, khiến kinh tế toàn cầu suy thoái vì giá dầu bất ổn và rủi ro an ninh lan tràn.
Ý nghĩa với thế giới
Hoa Kỳ, châu Âu, Trung Quốc, Nga… đều có lợi ích trọng yếu ở Trung Đông. Vai trò Saudi và Iran trong cung cấp dầu, định hình giá năng lượng, hay kiểm soát đường biển quốc tế (Eo biển Hormuz, Biển Đỏ) là rất lớn. Sự thất bại của Vision 2030 (hoặc thành công của Vision 1979) sẽ đe dọa nghiêm trọng an ninh năng lượng, thúc đẩy khủng hoảng di cư, khủng bố. Ngược lại, nếu Iran “thoát” thần quyền và Ả Rập Xê Út chuyển đổi mượt mà, thế giới hưởng lợi từ một Trung Đông ổn định, mở cửa kinh tế, hợp tác khoa học – công nghệ, đáp ứng mục tiêu toàn cầu như chuyển đổi năng lượng xanh và an ninh lương thực.
7. Kết luận
Hai “tầm nhìn” tương phản: “Tầm Nhìn 1979” của Iran, bám chặt lý tưởng cách mạng Hồi giáo, và “Tầm Nhìn 2030” của Ả Rập Xê Út, hướng đến hiện đại hóa, đang tranh nhau ảnh hưởng ở Trung Đông. Một bên chọn “bảo tồn” trật tự thần quyền và chống phương Tây, bên kia thúc đẩy “xây dựng” quốc gia siêu hiện đại, giao lưu quốc tế. Mặc dù Tehran và Riyadh đã ký thỏa thuận hạ nhiệt căng thẳng, gốc rễ bất đồng khó mà xóa bỏ, nhất là khi mỗi bên đều có “bài toán nội bộ” nan giải.
Kết cục của cuộc đối đầu này không chỉ định đoạt tương lai Trung Đông, mà còn tác động sâu rộng đến kinh tế, địa chính trị toàn cầu. Thắng lợi của Vision 2030 có thể thúc đẩy một Trung Đông giàu mạnh hơn, tiến dần đến hòa bình với Israel, duy trì trật tự thế giới có lợi cho phương Tây. Ngược lại, việc Vision 1979 tiếp tục thắng thế (hoặc nếu Ả Rập Xê Út rơi vào bất ổn, Iran vẫn giữ ưu thế ủy nhiệm) thì khu vực sẽ chìm sâu trong xung đột, khiến kinh tế thế giới chao đảo và an ninh toàn cầu thêm bấp bênh.
Trong bối cảnh thế giới từng “vỡ mộng” với “Mùa xuân Ả Rập” hay các cuộc can thiệp của Mỹ ở Iraq, Afghanistan, rõ ràng tương lai Trung Đông sẽ chủ yếu do các thế lực bản địa quyết định. Tuy vậy, cộng đồng quốc tế – đặc biệt là Mỹ, Trung Quốc, EU – vẫn có thể hỗ trợ, hoặc gián tiếp ảnh hưởng qua đầu tư, an ninh, và ngoại giao. Liệu Vision 2030 trở thành hình mẫu thành công, hay Vision 1979 tiếp tục bám rễ qua những biến động thời đại, ta hãy chờ xem. Song chắc chắn, hệ quả không chỉ dừng ở sa mạc Trung Đông, mà sẽ lan rộng tới mọi ngóc ngách địa chính trị toàn cầu.
