Giới thiệu (ngắn gọn) Có lúc trong đời, chúng ta phải đứng trước những lựa chọn đối nghịch đến mức mong ước được sống “hai cuộc đời” song song. Và lý thuyết Đa thế giới (Many-Worlds) của cơ học lượng tử gợi ý rằng biết đâu, đâu đó trong vũ trụ, mỗi khả năng là một thực tại song song.
Thế giới song song
Gần đây, tôi đứng trước quyết định chuyển đến một nơi xa để nhận một công việc mới – một cơ hội tuyệt vời nhưng đồng nghĩa với việc rời xa gia đình, bạn bè. Hoặc tôi có thể ở lại Oxford, tiếp tục gắn bó với cuộc sống quen thuộc. Điều đáng chú ý là lý thuyết Đa thế giới gợi ý rằng hoặc tôi đi, hoặc tôi ở, đều diễn ra trong một phân nhánh của vũ trụ. Ngày nay, một số ứng dụng trên điện thoại sử dụng tính bất định của cơ học lượng tử để “giúp” đưa ra quyết định.
Thay vì tung đồng xu truyền thống, mỗi phép đo (chẳng hạn đo spin của một photon) mặc định chia vũ trụ thành hai nhánh: một bản thể của bạn thấy “spin up” (chọn A) và một bản thể khác thấy “spin down” (chọn B). Trên lý thuyết, cả hai quyết định đều xảy ra trong những vũ trụ song song khác nhau. Đây là ý tưởng dựa trên lý thuyết Đa thế giới, do Hugh Everett III đề xướng từ những năm 1950. Nó khẳng định rằng vũ trụ liên tục tự “phân nhánh” mỗi khi xảy ra sự kiện lượng tử.
Lý thuyết đa thế giới
Nền tảng của Đa thế giới bắt nguồn từ siêu vị (superposition) trong cơ học lượng tử, nơi một hạt có thể ở nhiều trạng thái đồng thời cho tới lúc ta đo đạc. Từ đó, “con mèo của Schrödinger” có thể vừa sống vừa chết trước khi mở hộp. Thay vì gán cho mèo hai trạng thái cùng một lúc (một nghịch lý), Everett lập luận rằng tất cả các khả năng đều thực sự xảy ra – chỉ là ở những nhánh vũ trụ khác nhau.
Về mặt triết học, giả thuyết này đảo lộn quan niệm thường thấy rằng ta chỉ tồn tại trong “một” dòng thời gian liên tục duy nhất. Nhiều nhà triết học và khoa học hiện đại bắt đầu nghiêng về cách diễn giải này, thay vì bám chặt vào “cách hiểu Copenhagen” – vốn thường bị chỉ trích là “cứ tính toán đi, đừng hỏi ý nghĩa”. Tuy nhiên, nếu Đa thế giới đúng, chúng ta cần sẵn sàng cho những thay đổi to lớn về mặt nhận thức và đức tin.
Bản sắc cá nhân trong vũ trụ phân nhánh
Nếu chúng ta không chỉ có một “con người duy nhất” mà là vô số bản sao khác nhau trong các nhánh vũ trụ, vậy điều gì tạo nên “tôi”? Triết học từ lâu đã tranh luận về tiêu chí đồng nhất cá nhân: là tính liên tục tâm lý, tính liên tục thân thể, hay sự tồn tại của linh hồn bất tử? Triết gia Derek Parfit đã đưa ra kịch bản “phân tách” (fission) để khám phá khái niệm tự đồng nhất. Nếu một người phân tách thành hai bản sao giống hệt nhau về kí ức, trải nghiệm, ta có hai cá thể (Lefty và Righty) đều cho rằng mình chính là “bản gốc” (Alice). Vấn đề là: Alice có còn tồn tại khi đã bị tách thành hai, hay cô đã “chết” và chỉ còn lại hai cá thể mới giống hệt nhau?
Theo nguyên tắc “đồng nhất là quan hệ một – một”, bạn không thể vừa là Lefty vừa là Righty nếu bản thân Lefty và Righty không đồng nhất với nhau. Dù mỗi nhánh đều cảm thấy mình tiếp nối Alice, rõ ràng họ không còn là một cá nhân duy nhất tại cùng một thời điểm. Từ đó, một số nhà triết học kết luận rằng việc “phân tách” đồng nghĩa với sự “chấm dứt” của người gốc. Đối với Đa thế giới, những “phân tách” này diễn ra liên tục mỗi khi có sự kiện lượng tử. Nhiều nhà vật lý như Sean Carroll so sánh một con người với một “cây nhánh” lúc nào cũng tiếp tục “chẻ đôi”. Ý tưởng này có thể khiến chúng ta phải đặt lại câu hỏi: Liệu chúng ta thực sự tồn tại một cách “thống nhất” từ lúc sinh ra đến lúc mất đi, hay chỉ là vô số “phân nhánh Alice” nối tiếp nhau?
Bài Liên Quan
Trách nhiệm đạo đức
Quan niệm thông thường về trách nhiệm đạo đức là:
- Người gây ra hành động phải là đúng người đó (vấn đề bản sắc).
- Người ấy phải có ý chí tự do để chọn hành vi ấy.
Trong ví dụ, tôi vô tình trượt chân đẩy ngã bà ngoại thì khác hoàn toàn với việc cố tình xô ngã bà. Trường hợp đầu, tôi không có ý chí chủ động gây hại, nên khó quy trách nhiệm đạo đức. Trường hợp thứ hai, tôi cố tình, nên đáng bị khiển trách và trừng phạt. Thế nhưng, nếu Đa thế giới đúng, nó dẫn tới quan điểm mang tính tất định (deterministic). Mỗi lựa chọn đều xảy ra ở một nhánh, dẫn đến câu hỏi: còn “ý chí tự do” thực sự nằm ở đâu? Nếu mọi sự kiện đều do định luật vật lý ở cấp lượng tử quy định, chúng ta có thực sự “chọn” được không? Hoặc giả trong một vũ trụ khác, ta “buộc” phải trở thành kẻ xô ngã bà ngoại?
Hơn nữa, nếu “phiên bản tôi” ở nhánh khác gây ra tội ác, có phải “tôi” sẽ bị quy trách nhiệm? Chắc chắn người bình thường phản đối việc tôi bị trừng phạt chỉ vì ngoại hình giống tội phạm thật. Tuy vậy, ở Đa thế giới, khác nhánh nhưng lại cùng chia sẻ một quá khứ. Không dễ để xác định đâu là cùng “bản thể tôi” hay chỉ là “một người trông giống tôi”. Tất cả điều này đẩy chúng ta vào một cuộc khủng hoảng về khái niệm công bằng và đạo đức.
Thượng Đế và vấn đề đau khổ
Về phương diện tôn giáo, Đa thế giới làm trầm trọng thêm “vấn đề về cái ác” (problem of evil). Từ ngàn xưa, các triết gia và nhà thần học hỏi: nếu Thượng Đế toàn tri, toàn năng, toàn thiện, tại sao cái ác và đau khổ vẫn tồn tại? Câu hỏi này càng gay gắt hơn trong bối cảnh Đa thế giới. Bởi khi vũ trụ phân nhánh vô hạn, mọi kịch bản tồi tệ nhất đều diễn ra với ít nhất một “bản thể” của mỗi con người.
Tức là, nỗi đau khổ trong vũ trụ đa nhánh lớn hơn nhiều so với vũ trụ đơn nhất. Một số người có niềm tin tôn giáo sẽ khẳng định: nếu đau khổ nhiều hơn, thì hạnh phúc cũng nhiều hơn. Khi mỗi lựa chọn được thực hiện, có ít nhất một “bản thể” sống cuộc đời tốt nhất. Từ góc nhìn “toàn cục”, có thiện, có ác, cân bằng chung vẫn có thể là “như cũ”. Thế nhưng, lý lẽ này vấp phải sự phê phán: Thượng Đế không chỉ được cho là Đấng sáng tạo “toàn cục” vô tình, mà còn được tin là “Cha lành” của từng sinh linh. Một vị Cha đầy yêu thương không nỡ trơ mắt nhìn dù chỉ một “bản thể” đau khổ khôn cùng, bất kể có bao nhiêu bản thể khác đang sung sướng. Nếu thật sự luôn có “một tôi” phải sống trong chuỗi bi kịch tang thương, thì Thượng Đế không còn là vị Cha từ ái.
Hơn nữa, xét về đạo đức, chúng ta vẫn thấy: ngăn chặn nỗi khổ đau của một trẻ em quan trọng hơn việc gìn giữ niềm vui của một người khác. Chúng ta luôn đề cao việc ngăn chặn khổ nạn hơn là tạo niềm vui, vì đau khổ mang sức nặng luân lý lớn hơn sung sướng. Từ đó, người ta lập luận rằng một Thượng Đế toàn năng và toàn thiện ắt không thể chấp nhận “đủ loại thế giới” cùng tồn tại chỉ để “đánh đổi” lấy thêm hạnh phúc ở một nơi khác. Thành thử, nếu Đa thế giới là thực, vấn đề về cái ác không những không giảm, mà còn càng gây hoang mang và củng cố lòng hoài nghi về sự tồn tại của một Thượng Đế truyền thống.
Giải pháp
Đa thế giới đặt ra viễn cảnh rằng chúng ta “chết và sống” theo kiểu phân nhánh liên tục. Nhiều người sẽ cảm thấy hoang mang: làm cách nào để giữ vững cảm giác “mình vẫn là mình” xuyên suốt cuộc đời? Một hướng có thể xem xét là “chủ nghĩa tự sự” (narrative identity). Theo đó, “tôi” được hình thành từ dãy câu chuyện cá nhân mà tôi tự kể về mình – hoàn chỉnh với ký ức, cảm xúc, khát khao, ước mơ. Chủ thuyết này gạt qua một bên đòi hỏi về tính “thống nhất khách quan” hay “linh hồn bất tử”. Bản sắc con người chỉ là một khung truyện được đan dệt bởi chính người đó. Daniel Dennett – nhà triết học quá cố – cũng cho rằng “cái tôi” chỉ là một “trung tâm của sự hấp dẫn” (center of gravity) – một hư cấu hữu ích. Chúng ta sáng tạo “cái tôi” để làm cho cuộc sống nhất quán và có ý nghĩa hơn. Với cách nhìn này, việc có những phân nhánh hay bản sao không còn quá ảnh hưởng, vì điều quan trọng nhất là tôi vẫn tiếp tục “kể câu chuyện” của chính mình.
Nếu các nhánh vũ trụ luôn nhân lên mỗi giây, mọi sự lựa chọn từng khiến ta băn khoăn đều được “thử nghiệm” ở đâu đó. Chúng ta không phải lo “tiếc nuối” hay “bỏ lỡ” bất kỳ cơ hội nào, vì biết đâu một phiên bản khác của ta đã chọn con đường kia. Tất nhiên, biết thế không có nghĩa ta dừng việc suy tính cẩn trọng – vì mỗi nhánh vũ trụ đều là “thật” với chính cá thể ấy. Nhưng nhận thức này đôi khi có thể mở ra sự lạc quan: hãy cứ sống hết mình, vì trong một nhánh nào đó, bạn đã thành công – và ngay cả trong nhánh này, bạn vẫn có thể hướng tới những lựa chọn tích cực nhất.
Tóm lại
Đa thế giới, nếu đúng, khiến chúng ta phải nhìn nhận lại bản chất bản thân, trách nhiệm đạo đức và quan niệm về Thượng Đế. Có thể đây là lúc chúng ta cần giải phóng mình khỏi những khung niềm tin cũ, tự viết nên ý nghĩa cuộc đời dựa trên tự do và trí tuệ của chính chúng ta. Và biết đâu, trong một vũ trụ song song khác, mỗi cá nhân đang thực hiện một lựa chọn khác – mở ra một tương lai hoàn toàn mới mẻ.
