Ai Cập cổ đại, tính từ khoảng năm 6000 TCN (khi công nghệ bắt đầu xuất hiện, thể hiện qua kỹ thuật chế tác thủy tinh faiance) cho đến 30 TCN (thời điểm nữ hoàng Cleopatra VII mất, khép lại vương triều Ptolemaios), đã để lại dấu ấn sâu sắc cho nhân loại. Người Ai Cập nổi tiếng với những công trình vĩ đại tôn vinh chiến công của các pharaoh và tôn kính các vị thần, nhưng văn hóa của họ không chỉ dừng lại ở các lăng mộ, kim tự tháp hay tượng đài. Dù lâu nay có quan niệm cho rằng họ “ám ảnh với cái chết,” thực tế người Ai Cập cổ đại lại tôn sùng sự sống, tin vào vòng tuần hoàn vĩnh hằng, và đề cao lòng biết ơn hơn hết thảy.
Người Ai Cập và cái chết
Trong những ghi chép về Ai Cập cổ đại, ta thường thấy hình ảnh lăng mộ, xác ướp, thần chết Anubis, cỗ quan tài, dẫn đến nhận định rằng người Ai Cập say mê cái chết. Tuy nhiên, nhà nghiên cứu Salima Ikram đã khẳng định:
“Dựa vào số lượng lăng mộ và xác ướp được tìm thấy, người ta có thể nghĩ rằng họ ám ảnh bởi cái chết. Nhưng thực ra không phải vậy. Người Ai Cập ám ảnh với sự sống và sự kéo dài của nó, chứ không hẳn với nỗi sợ hãi hay ham thích bệnh hoạn về cái chết.” (Ikram, trích)
Dưới góc nhìn này, mọi lăng mộ, đền thờ tang lễ hay xác ướp không phải là tôn vinh cái chết, mà là để ca ngợi cuộc sống và tiếp nối nó mãi mãi. Đối với họ, chết chỉ là điểm chuyển đổi từ dạng sống hữu hình sang dạng sống linh thiêng. Thế nên, người Ai Cập kiên định chuẩn bị cho hành trình kế tiếp – hành trình hòa nhập với cõi vĩnh hằng.
Vùng đất thiêng
Ai Cập, với dải đất dọc sông Nile màu mỡ, được người dân coi như “khoảnh đất tuyệt vời nhất trên thế giới để tận hưởng đời sống.” Dù ở tầng lớp thấp hay cao, dù vật chất ít ỏi hay dồi dào, tất cả đều quý trọng cuộc sống trên mảnh đất này và tin rằng vùng đất của họ được thần linh ban phúc. Vì thế, người Ai Cập ít di cư, càng hiếm khi muốn chết ở ngoài lãnh thổ Ai Cập.
- Người dân thường lập di nguyện được đưa về an táng ở quê nhà nếu chết khi đi xa.
- Đất Ai Cập gắn với niềm tin rằng chỉ nơi này được các vị thần linh chúc phúc, cho phép linh hồn tái sinh trong kiếp sau.
Một minh chứng quan trọng: Lễ nghi “Năm món quà của Hathor” (The Five Gifts of Hathor) khuyến khích người nghèo nhớ đến năm điều họ biết ơn nhất trong cuộc sống, bằng cách nhìn vào năm ngón tay bàn tay trái – bàn tay họ dùng để lao động. Tư tưởng “biết ơn” này thấm nhuần mạnh mẽ, đến mức kẻ vô ơn (ingratitude) được coi là “tội lỗi dẫn đến mọi tội lỗi khác.” Chỉ khi con người dồi dào lòng biết ơn, họ mới có lối sống tích cực, hài hòa, tránh sa vào tiêu cực.
Tín ngưỡng
Tôn giáo là một phần không thể tách rời của đời sống Ai Cập. Người Ai Cập quan niệm họ là “đồng lao cộng tác” với thần linh để duy trì trật tự vũ trụ. Tuy nhiên, so với Mesopotamia – nơi người dân lo ngại “hỗn mang” có thể trở lại – thì ở Ai Cập, họ tin rằng các vị thần đã hoàn thành công việc thiết lập trật tự, và trách nhiệm của con người là biết ơn và ca tụng công lao đó. “Thần thoại Ai Cập,” với chúng ta ngày nay, thực ra là một hệ thống tín ngưỡng hoàn chỉnh ngang hàng với bất kỳ tôn giáo hiện đại nào.
Vũ trụ sinh ra từ hỗn mang
Chuyện kể rằng ban đầu mọi thứ chỉ là nước hỗn mang xoáy trào. Từ đó nhô lên một gò đất mang tên ben-ben, và trên đỉnh gò là thần Atum (trong một số biến thể, là thần Ptah). Atum, qua năng lượng Heka (phép thuật nguyên sơ), cất lời, tạo ra thế giới và các vị thần khác. Heka có trước cả vũ trụ, là nguồn sức mạnh bất diệt giúp mọi vị thần thực thi vai trò.
- Trong một dị bản, Atum tạo nên Ptah, rồi Ptah mới làm công việc sáng tạo thực sự.
- Một dị bản khác: Ptah xuất hiện trước, rồi tạo ra Atum.
- Lại có chuyện Atum tự giao phối với cái bóng của chính mình, sinh ra Shu (không khí) và Tefnut (hơi ẩm), rồi họ tiếp tục sinh ra các thần khác và thế giới vật chất.
Nhưng tựu trung, mọi sự sống đều bắt nguồn từ “năng lượng sáng tạo” của thần linh, và con người cũng là một phần quan trọng trong tổng thể ấy. Chết là quay về với cõi vĩnh cửu mà họ đã xuất phát.
Chín phần của linh hồn
Người Ai Cập cổ tin rằng một con người không chỉ có xác thân, mà có đến 9 phần linh hồn:
- Khat: Thể xác.
- Ka: “Bản thể song trùng,” sinh ra đồng thời với Khat.
- Ba: Phần linh hồn có hình chim đầu người, có thể bay giữa trời và đất.
- Shuyet: Bóng tối hay “bóng” của một người.
- Akh: Phần bất tử, được biến đổi sau khi chết.
- Sahu và Sechem: Các khía cạnh khác nhau của Akh.
- Ab: Trái tim – gốc rễ thiện, ác.
- Ren: Tên bí mật của một cá nhân.
Tên riêng (Ren) được giữ bí mật suốt đời vì biết tên ai tức là có quyền năng với người đó. Chính vì thế, pharaoh khi lên ngôi thường chọn thêm một “tên hoàng gia” khác, vừa để gắn bó với một vị pharaoh thành công trong quá khứ, vừa che giấu tên thật cho an toàn. Thông qua đó, hành trình sang thế giới bên kia cũng thuận lợi vì kẻ xấu không thể lợi dụng tên thật.
Quan niệm về cái chết
Như nhà sử học Margaret Bunson viết:
“Vĩnh hằng đối với người Ai Cập là một khoảng thời gian vô hạn không đáng sợ. Chữ tượng hình ám chỉ ‘tham gia vào sự sống bất diệt’, lăng mộ là ‘dinh thự của vĩnh hằng’ và người chết được gọi là một Akh, linh hồn đã biến đổi.”
Người Ai Cập ướp xác (mummy) để bảo quản Khat vì tin rằng nếu Khat hư hỏng, Ka sẽ không thể nhận ra nó, khiến linh hồn không thể trường tồn. Các thần đã tạo ra Ka và Khat cùng lúc, nên hai phần này phải gắn kết mãi. Tôn giáo Ai Cập mang màu sắc “thực dụng” rất rõ: Ngoài nghi thức, cầu nguyện hay hy lễ, người ta cũng tin các thần luôn lắng nghe và giúp đỡ. Điển hình là pharaoh Ramesses II, trong trận Kadesh (1274 TCN), ông kêu gọi thần Amun và được tiếp sức để thoát khỏi vòng vây kẻ thù.
Đời sống thường nhật
Ai Cập cổ đại để lại di sản khổng lồ về công nghệ, khoa học, nghệ thuật. Họ không chỉ có kim tự tháp mà còn nhiều sáng kiến độc đáo:
- Giấy cói (Papyrus): Từ “papyrus” còn ảnh hưởng đến từ “paper” trong tiếng Anh.
- Phát minh ramp và đòn bẩy, cùng những tiến bộ về hình học trong xây dựng, thiên văn học (thể hiện rõ qua các kim tự tháp, đền thờ như Abu Simbel).
- Phát triển tưới tiêu, nông nghiệp, kế thừa từ Mesopotamia, nhưng có những cải tiến riêng.
- Vận tải đường sông, đóng tàu, có thể lấy cảm hứng từ người Phoenicia, nâng cao khả năng di chuyển trên sông Nile.
- Bánh xe: du nhập từ người Hyksos, nhưng Ai Cập sớm áp dụng để cải tiến giao thông, quân sự.
- Y học:
- Bản thảo Kahun Về Phụ Khoa (khoảng 1800 TCN) – một trong những tài liệu y học đầu tiên về sức khỏe phụ nữ và các biện pháp tránh thai.
- Bản thảo Edwin Smith (khoảng 1600 TCN) – tài liệu phẫu thuật cổ nhất còn sót lại, mô tả kỹ thuật cắt mở, băng bó.
- Người Ai Cập cũng đi tiên phong trong nha khoa, phát minh kem đánh răng, bàn chải, tăm xỉa răng, kẹo bạc hà ngậm miệng.
- Cải tiến bia: Dù bia có nguồn gốc từ Mesopotamia, người Ai Cập đã tinh chỉnh công thức, tạo hương vị “gần với bia hiện đại” hơn.
- Sản xuất thủy tinh, luyện kim (đồng và vàng), đóng nội thất, nghệ thuật điêu khắc tinh xảo.
- Chú trọng vệ sinh cá nhân, làm đẹp: ưa chuộng tắm gội, dùng hương liệu, mỹ phẩm. Thói quen cạo râu, dùng tóc giả (wig) và lược chải cũng bắt nguồn từ Ai Cập.
- Đồng hồ nước, lịch: Trước năm 1600 TCN, họ đã dùng đồng hồ nước để đo thời gian. Lịch Ai Cập cũng rất tiên tiến, dựa trên chu kỳ sao Thiên Lang (Sirius) và chu kỳ lũ của sông Nile.
Có giả thuyết cho rằng người Ai Cập còn hiểu nguyên lý điện (dựa trên “Dendera Light” – hình chạm khắc ở đền Hathor tại Dendera), nhưng giới nghiên cứu chính thống phủ nhận, xem đây chỉ là biểu tượng tôn giáo, không phải bóng đèn thực sự.
Sinh hoạt thường ngày
Về lối sống, người Ai Cập không quá khác các nền văn minh cổ khác:
- Họ sống trong nhà cửa bằng gạch bùn, một số có kết cấu 2-3 lớp gạch nếu chủ nhân giàu có.
- Gỗ khan hiếm, chỉ dùng cho cửa, khung cửa sổ nhà giàu.
- Mái nhà cũng là một không gian sống, nơi gia đình tụ họp hay tiếp khách, do bên trong nhà thường tối.
- Trang phục làm từ vải lanh, tự nhiên, màu trắng. Nam mặc khố hoặc váy ngắn đến gối; nữ mặc váy dài hoặc áo choàng.
- Ngực trần ở phụ nữ không bị coi là phản cảm. Họ tin rằng thần Isis ban quyền bình đẳng, nên người đàn ông không được áp đặt người phụ nữ về cách ăn mặc.
- Trẻ em ít mặc quần áo cho đến tuổi dậy thì.
Hôn nhân, gia đình
Tầng lớp thấp thường tự do kết hôn mà không có lễ nghi chính thức. Người đàn ông mang quà đến nhà cô gái; nếu quà được chấp nhận, cô gái sẽ về sống cùng anh. Tuổi kết hôn trung bình: cô gái 13, chàng trai 18-21.
Hợp đồng hôn nhân quy định tài sản của người chồng phân chia cho vợ và con; nếu vợ ngoại tình (định nghĩa: quan hệ với người đàn ông đã có vợ) thì hợp đồng có thể bị hủy. Phụ nữ Ai Cập có quyền sở hữu đất đai, điều hành doanh nghiệp, làm tư tế, bác sĩ, thậm chí lên ngôi pharaoh (như Hatshepsut, trị vì 1479-1458 TCN; Sobeknofru, khoảng 1767-1759 TCN).
Nhà sử học Thompson nhấn mạnh, “Ai Cập đối xử với phụ nữ tốt hơn bất cứ nền văn minh lớn nào khác thời cổ đại,” bởi họ coi hạnh phúc gia đình là mục tiêu chính của cuộc đời, và trong gia đình, người chồng là “chủ nhà,” còn người vợ là “chủ gia đình,” đóng vai trò quan trọng trong quản lý, nuôi dạy con cái.
Phân tầng xã hội
Trong xã hội Ai Cập, người giàu có nhiều đặc quyền, nhà cao cửa rộng, ăn diện, sở hữu nô lệ, trong khi người nghèo ở nhà đơn giản, sống nhờ vào nông nghiệp hoặc lao động tay chân. Tuy vậy, cả hai tầng lớp đều trân quý giá trị của “Ma’at” – sự hài hòa, cân bằng.
- Ma’at là nữ thần và cũng là khái niệm trung tâm. Nó đòi hỏi công bằng, lẽ phải, trật tự trong vũ trụ cũng như trong xã hội.
- Những ai sống thuận theo Ma’at thì cuộc đời êm ấm, được thần linh phù hộ.
Niềm vui của tất cả tầng lớp
Trò chơi và hoạt động giải trí:
- Senet: trò chơi bàn cờ lâu đời, có từ thời Tiền Triều Đại (khoảng 6000 TCN – 3150 TCN). Người nghèo cũng chơi, nhưng chỉ có bộ senet thô sơ, trong khi nhà giàu có bộ cờ tinh xảo.
- Xem đấu vật, đua xe ngựa, săn bắn, bắn cung, đua thuyền: Phổ biến trong tầng lớp trên, nhưng ai có điều kiện đều tham gia.
- Tiệc tùng: người giàu hay tổ chức yến hội xa hoa, tuy nhiên người nghèo cũng có dịp liên hoan tại các lễ hội tôn giáo (nhiều lần mỗi năm), nơi họ ca hát, nhảy múa, ăn uống.
Thể thao và giải trí
Bơi lội và chèo thuyền rất được ưa chuộng ở mọi tầng lớp, vì sông Nile là huyết mạch của Ai Cập. Nhà văn La Mã Seneca miêu tả cảnh người dân Ai Cập chèo thuyền trên khúc sông chảy xiết, nhảy xuống dòng nước hung dữ và nổi lên ở một nơi xa, khiến người xem tưởng rằng họ đã chết đuối nhưng rốt cuộc họ lại “bay” lên như bắn từ chiếc ná.
Môn đấu “đua thuyền + đấu vật” (water jousting) cũng khá thịnh hành, với 2 chiếc thuyền nhỏ, mỗi thuyền 1-2 người chèo và 1 người cầm sào xông thẳng về phía nhau, tìm cách hất đối phương rơi xuống nước.
Bên cạnh đó, trò chơi ném bóng, những biến thể của “bóng ném tay” cũng phổ biến, dành cho thanh niên và trẻ em. Mùa vụ bận rộn khiến họ làm lụng nhiều, nhưng giải trí vẫn đóng vai trò quan trọng trong việc duy trì tinh thần lạc quan.
Gắn bó quê hương
Người Ai Cập rất yêu thiên nhiên, thích trồng vườn, chăm chút cây cối. Ngay cả nông dân làm thuê cho chủ đất cũng cố gắng có một mảnh vườn nhỏ của riêng mình, trồng rau, trái cây để tự cung ứng và thỏa lòng tự hào: “đất này là của mình.”
Mộ phần của người Ai Cập thường khắc dòng mong ước:
“Mong ta mỗi ngày đi dạo bên bờ nước, mong linh hồn ta nghỉ dưới tán cây do chính tay ta trồng, mong ta được che mát dưới bóng cây sung của mình.”
Câu khắc này thể hiện niềm tin: sau khi chết, cảnh quan quen thuộc vẫn hiện hữu – ta được tiếp tục sống, chăm vườn, hóng gió, chỉ khác là ở dạng linh hồn. Quan niệm này khuyến khích họ tận hưởng từng khoảnh khắc hiện tại, vì “nơi đây” sẽ là “cánh đồng Sậy” (Field of Reeds) được lý tưởng hóa trong kiếp sau.
Tính khép kín
Dù rất phát triển, Ai Cập lại không nổi tiếng về thám hiểm hay chinh phục nước khác như Hy Lạp, La Mã hay sau này là các đế chế châu Á. Họ không mặn mà rời bỏ quê hương, trừ khi bị buộc đi lính hay buôn bán xa. Đối với các liên minh hôn nhân cũng vậy, các pharaoh thường từ chối gả công chúa Ai Cập cho vua ngoại bang. Lý do không chỉ là niềm tin vượt trội vào bản sắc Ai Cập, mà còn giữ an toàn, tránh để nữ giới “thiêng liêng” phải sống trong xứ “man rợ.”
Lối tư duy này làm cho Ai Cập ít để lại ghi chép du hành giống Herodotus (Hy Lạp) hay Marco Polo (Ý) về các nền văn minh khác. Song, việc tự hào và khép kín cũng giúp Ai Cập giữ vững bản sắc độc đáo, duy trì sự ổn định nhiều thế kỷ.
Có một đặc trưng rõ nét: người Ai Cập rất sợ chết bên ngoài Ai Cập. Họ tin chỉ mảnh đất ven sông Nile mới được thần linh chúc phúc, nơi họ sẽ “tái sinh” sau khi qua đời. Ai chết xa quê thì gia đình tìm cách đem thi hài hồi hương. Tư tưởng này ăn sâu trong dân chúng, từ nông dân đến vua chúa.
Vì người Ai Cập tin cõi sau sẽ là sự lặp lại khung cảnh quen thuộc, họ thường không đi xa quê hương. Sống ở đâu, chết và mai táng ở đấy, để “dung mạo” của chốn ấy cũng hiện ra trong Kiếp Sau. Điều này lý giải vì sao phần lớn người dân Ai Cập sinh ra, lớn lên, làm việc, kết hôn, và qua đời ngay trên mảnh đất quê hương.
Tóm lại
Văn hóa Ai Cập cổ đại vượt qua giới hạn của sự “ám ảnh chết chóc” mà ta thường thấy qua phim ảnh hay truyền thuyết. Họ không tôn thờ cái chết, mà đề cao sự sống, tôn vinh phép màu của vòng tuần hoàn – chết chỉ là tiến vào một dạng sống khác. Các lễ nghi chôn cất, ướp xác, xây lăng mộ không phản ánh nỗi ám ảnh hay sợ hãi, mà thể hiện tình yêu cuộc đời: yêu bản thân, gia đình, phong cảnh, đất đai, và cả việc duy trì trật tự vũ trụ (Ma’at).
Đức tính biết ơn ăn sâu vào đời sống thường nhật, thể hiện qua tục lệ “Năm món quà của Hathor,” qua việc kính trọng đất đai, qua lễ hội tôn giáo cho mọi giai tầng. Từ đó, người Ai Cập phát triển hàng loạt thành tựu công nghệ, y học, toán học, kiến trúc, luôn với mục tiêu phục vụ cuộc sống hạnh phúc và chuẩn bị tốt cho hành trình kế tiếp của linh hồn.
Những hạn chế như tâm lý khép kín, không cởi mở du hành, đôi lúc khiến Ai Cập ít ghi chép về thế giới bên ngoài. Nhưng chính sự “bảo thủ” này giúp họ duy trì một nền văn hóa liên tục, ít biến động suốt nhiều thiên niên kỷ, hình thành bản sắc độc đáo mà đến nay vẫn đầy sức hút.
Chúng ta có thể thấy rõ: Từ kim tự tháp đến quan niệm linh hồn 9 phần, từ trò chơi senet đến lễ hội Hathor, tất cả làm nên một Ai Cập cổ đại đa sắc nhưng xuyên suốt một niềm tin sâu xa về cuộc sống vĩnh cửu, nơi con người tiếp tục gieo trồng, vui chơi, và tôn thờ thần linh trong một không gian thiêng liêng bất tận.
Tài liệu Tham Khảo
- Ikram, Salima. Death and Burial in Ancient Egypt. Longman, 2003.
- Bunson, Margaret. Encyclopedia of Ancient Egypt. New York, 1991.
- Nardo, Don. Egyptians: People of the Pyramids. Greenhaven Press, 2009.
- Các ghi chép từ Herodotus, Seneca và các tài liệu khảo cổ-học khác về văn hóa và đời sống Ai Cập.
