Tác giả bài gốc: Abigail Tulenko
Blog Lịch Sử tổng hợp và biên soạn
Abigail Tulenko là một nghiên cứu sinh tiến sĩ về triết học tại Đại học Harvard, chuyên nghiên cứu triết học khoa học. Cô cũng là một nhiếp ảnh gia thời trang chuyên nghiệp, với các tác phẩm trải dài từ việc đưa tin về các sàn diễn NYFW đến các dự án biên tập cho PhotoVogue, L’Officiel, Harper’s Bazaar và nhiều nơi khác. Khi không đọc Jane Austen, cô thích in ảnh bằng kỹ thuật cyanotype và viết lách.
Charles Darwin và Jane Austen dường như đứng ở hai đầu phổ tư duy: một bên là khoa học thực nghiệm nghiêng về thiên nhiên và tiến hóa, một bên là tiểu thuyết gia lãng mạn với con mắt tinh tường về xã hội và con người. Tuy nhiên, cả hai lại cùng chia sẻ niềm say mê sâu sắc với việc quan sát thế giới, nhất là cách mà cái đẹp – đôi khi mang tính “dư thừa” – hiện diện và tác động đến cuộc sống. Bài viết dưới đây sẽ đào sâu sự giao thoa đầy thú vị giữa hai nhân vật tưởng như không liên quan này.
Austen và Darwin
Vào năm 1833, khi đang trong hành trình trên tàu HMS Beagle, Charles Darwin (24 tuổi) đã viết thư cho chị gái Catherine, không phải để xin thức ăn hay tiền bạc, mà là để xin sách. Điều này cho thấy tầm quan trọng đặc biệt của tri thức, và cách Darwin xem sách là nguồn “tài sản quý giá nhất”. Cả Darwin và thuyền trưởng Robert FitzRoy đều lo lắng về việc mang theo đủ sách và cách sắp xếp chúng trong không gian nhỏ hẹp của con tàu. Darwin sống gần năm năm trong một khoang vừa là cabin, vừa là thư viện, với khoảng 400 quyển sách chen chúc trong một không gian chỉ 10 x 11 ft. Anh vừa ngủ vừa nghiên cứu giữa hàng trăm bìa sách đang hư hao dần vì hơi ẩm từ biển cả.
Jane Austen được nhắc đến nổi bật trong số những tác phẩm Darwin yêu thích. Một ví dụ: năm 1833, trong lá thư gửi cho chị mình, Darwin nhắc đến Persuasion của Austen, và ta biết rằng Darwin sử dụng cách miêu tả hay ẩn dụ dựa trên các nhân vật của Austen để diễn tả tính cách và hành vi con người. Chẳng hạn, anh dùng chữ “Lydiaish” để chỉ sự lẳng lơ, “như bà Bates” để nói về sự thái quá trong việc cưng chiều, hay ví von thuyền trưởng FitzRoy như “một Captain Wentworth”. Sự am hiểu về Austen không đơn thuần là ngẫu nhiên, mà thể hiện một Darwin với tâm hồn yêu thích cái đẹp, tính thẩm mỹ và nghệ thuật – khía cạnh ít được nhắc đến khi nói về ông.
Austen và khuynh hướng “tự nhiên”
Jane Austen mất năm 1817, nên bà không hề biết tới lý thuyết tiến hóa của Darwin. Nhưng văn chương của Austen đã được nhào nặn trong một bối cảnh triết học và khoa học tự nhiên đang nở rộ, khi giới nghiên cứu Anh đương thời bắt đầu bị thu hút bởi việc giải thích thế giới tự nhiên qua quan sát và lập luận thực nghiệm. Thuật ngữ “biology” (sinh học) cũng bắt đầu phổ biến dần vào khoảng năm 1800. Austen có khả năng quan sát nhạy bén đến mức gần như “lâm sàng” – giống cách một nhà tự nhiên học tỉ mẩn ghi nhận chi tiết. Nhà nghiên cứu Peter Graham, trong tác phẩm Jane Austen and Charles Darwin (2008), lập luận rằng cả Austen và Darwin đều giỏi “nhận ra những chi tiết vi mô đồng thời khái quát tầm quan trọng vũ trụ của chúng”.
Mối tương đồng khác giữa Austen và Darwin là sự chú ý đặc biệt dành cho cái đẹp và tính thẩm mỹ, cũng như câu hỏi triết học: cái đẹp tồn tại thế nào trong một thế giới có thể giải thích bằng quy luật tự nhiên? Darwin kinh ngạc trước những chi tiết “trang sức” của tự nhiên như lông công – tưởng như chỉ để trưng bày, không giúp ích mà đôi lúc còn gây bất lợi cho sinh tồn. Điều này đặt ra nghịch lý: nếu tất cả đều có thể giải thích bằng các quy luật tiến hóa, tại sao vẫn có vẻ đẹp “vượt quá” nhu cầu tự nhiên? Từ đó, Darwin đặt vấn đề về sự “dư thừa” hay “thặng dư” của những chi tiết mỹ miều không hỗ trợ trực tiếp cho sinh tồn, và nó có thể đẩy giới tự nhiên vượt khỏi lô-gic khắc nghiệt của tiến hóa.
Về phía Austen, ta bắt gặp sự “trộn lẫn” giữa tự nhiên và thẩm mỹ qua nhiều chi tiết trong tiểu thuyết. Trong Pride and Prejudice, khi Elizabeth Bennet vượt qua đồng bùn để thăm chị gái ốm, váy cô lấm lem, nhem nhuốc. Khoảnh khắc này khiến các nhân vật như Mrs Hurst xem đó là “thiếu thẩm mỹ”; nhưng đồng thời nó cũng biểu tượng cho việc cái đẹp của con người (chiếc váy trắng tinh) bị hòa trộn với bùn đất tự nhiên. Đây là sự va chạm giữa yếu tố thiên nhiên hoang sơ và trang phục được xem là biểu tượng thẩm mỹ của giới thượng lưu – một hình ảnh sinh động cho chủ đề “cái đẹp tự nhiên” mà Austen liên tục gợi lên.
Tính tự nhiên và tính thẩm mỹ trong văn Austen
Austen từ lâu đã được xem như một người hăng hái dùng các khái niệm “tự nhiên” để miêu tả trạng thái con người. Trong sáu tiểu thuyết, bà dùng “natural” (hoặc biến thể) hơn 500 lần. Chẳng hạn, trong Northanger Abbey, Catherine luôn tỏ ra tự nhiên, không hề gượng ép; trong Pride and Prejudice, Lydia tươi vui với “animal spirits” (tinh thần như động vật), trong khi Sense and Sensibility mô tả Edward là người “nhút nhát tự nhiên”. Ở Mansfield Park, ta bắt gặp “năng lực tự nhiên” và ở Emma, Harriet sở hữu “duyên dáng tự nhiên” đối lập với ranh giới giai cấp áp đặt. Ngay cả cuốn Persuasion – có lẽ tác phẩm Austen mà Darwin thích nhất – cũng thể hiện đậm nét cuộc đấu tranh giữa cảm xúc tự nhiên và khuôn phép xã hội.
Vậy Austen có phải là một “nhà tự nhiên chủ nghĩa” không? Có hai khía cạnh để xem xét. Thứ nhất, về mặt phong cách, Austen tham gia vào khuynh hướng “văn học tự nhiên” (naturalism) – giống mô hình mà Émile Zola sau này lý thuyết hóa. Văn học tự nhiên nhấn mạnh việc loại bỏ yếu tố siêu nhiên, vô lý, hay phi logic. Trong Northanger Abbey, Austen châm biếm các tiểu thuyết Gothic vì sự thiếu thực tế và “nhân vật phi tự nhiên”. Bà muốn câu chuyện bám sát tính hợp lý của đời sống, giống như nhà khoa học quan sát và ghi chép hiện tượng.
Thứ hai, về mặt triết học, Austen thể hiện lập trường thiên về chủ nghĩa kinh nghiệm (empiricism). Quan sát và kiểm chứng qua bằng chứng là chìa khóa để hiểu nhân vật và tình huống. Peter Graham coi Austen và Darwin là “hai đại diện vĩ đại của chủ nghĩa kinh nghiệm Anh thế kỷ 19”, vì cả hai đều “lạnh lùng” và chính xác khi nhìn nhận những sự kiện cụ thể, tránh xa những giải thích mơ hồ siêu hình hay mang tính tiên nghiệm.
Thế lưỡng nan: Cái đẹp “dư thừa” trong tiến hóa
Darwin đặc biệt băn khoăn về vấn đề “trang trí” (ornamentation) ở động vật. Cái đuôi công vĩ đại chỉ để… khoe sắc, không hỗ trợ khả năng sinh tồn, thậm chí gây khó khăn trong việc bay hoặc chạy trốn. Ở góc độ tiến hóa, điều này dường như “không tự nhiên” bởi nó đòi hỏi nhiều năng lượng hơn, dễ thu hút kẻ thù. Trong The Descent of Man (1871), Darwin gọi đó là những trường hợp “tuyệt vời đến mức khó giải thích” khi vẻ đẹp dường như đi ngược lại tính thích nghi.
Thế nhưng, khi đào sâu, Darwin tìm ra lời giải thích thông qua cơ chế “chọn lọc giới tính”. Một số loài “trang điểm” phô trương có thể bất lợi cho sinh tồn, nhưng lại giúp chúng thu hút bạn tình, tăng cơ hội truyền gene. Chính việc “thặng dư” này trở thành lợi thế trong việc sinh sản, biến cái tưởng dư thừa hóa ra không hề vô ích. Vẻ đẹp “vô dụng” thật ra mang ý nghĩa sinh học vô cùng quan trọng.
Austen và “trang phục”
Áp dụng logic ấy vào con người, Walter Benjamin (1930) phản biện rằng thời trang (fashion) ở con người có thể “chống lại” quy luật tự nhiên. Nó biến những gì thô sơ thành một vũ trụ thẩm mỹ “vô hạn và thần bí”, giúp con người “siêu việt” khỏi sự áp đặt của tiến hóa. Darwin, trái lại, xem thời trang là một phần của “chọn lọc giới tính” – mang tính “tự nhiên” ngang với lông công hay gạc hươu. Vậy Austen đứng ở đâu?
Trong tiểu thuyết Austen, việc ăn diện lộng lẫy thường gắn với những nhân vật phù phiếm hoặc phản diện. Trong Emma, bà mỉa mai Mrs Elton vì phô trương quá đà: vừa tuyên bố “sợ lòe loẹt”, bà lại đòi trang trí thêm “viền áo, nơ cài, kiểu dáng”. Trong Persuasion, Lady Russell ăn mặc giản đơn, bị nhà Elliot chê “quá chừng nghiêm trang”. Thế nhưng, thư từ riêng của Austen hay các quan sát trong tiểu thuyết vẫn cho thấy bà rất để tâm đến chi tiết trang phục, đến mức Peter Graham so sánh sự tỉ mỉ này với cách Darwin quan sát những biến thể của bồ câu nhà.
Austen, khác với Darwin, không hoàn toàn “tha thứ” cho cái đẹp quá thừa thãi. Bà dường như ủng hộ kiểu đẹp đơn giản, “vừa đủ, không quá” – “unites beauty with utility” (kết hợp hài hòa giữa thẩm mỹ và công năng). Chẳng hạn, trong Northanger Abbey, Mrs Allen mê quần áo nhưng rốt cuộc cũng giúp Catherine “tỏa sáng” trong những buổi khiêu vũ – điều này phục vụ cho “chọn lọc giới tính” ở góc độ xã hội. Tuy nhiên, Austen lại thường khắc họa sự khinh ghét lối ăn diện lố lăng, xem nó là “không tự nhiên”. Sự “không tự nhiên” ở đây ám chỉ đến tính giả tạo, khoa trương, thậm chí gò bó thân thể và hạn chế hoạt động bình thường (như việc Mrs Allen sợ “váy nhàu” đến mức không dám di chuyển).
Bài Liên Quan
Mâu thuẫn giữa “tự nhiên” và “vượt tự nhiên”
Quan niệm của Austen về “tự nhiên” cho thấy nhiều tầng nghĩa. Khi bà khen một người “tự nhiên”, đó có thể hàm ý “chân thật, không gò bó”. Trong khi đó, “không tự nhiên” có thể là “giả dối, cư xử không đúng với bản chất” hoặc “tuân thủ mù quáng” theo số đông (như chị em Musgrove “sống chỉ để theo mốt”). Austen có vẻ không quan tâm đến những lời giải thích trọn vẹn theo kiểu Darwin – rằng mọi xu hướng thời trang đơn giản là kết quả tất yếu của chọn lọc xã hội. Bà cũng không hoàn toàn đứng về phía Benjamin – xem thời trang như “chất xúc tác siêu nhiên”. Thay vào đó, Austen tạo ra một vùng căng thẳng thú vị: có những khoảnh khắc ăn diện phục vụ mục đích giao tiếp, có những khoảnh khắc trang phục lại tiết lộ cá tính đích thực.
Chẳng hạn, Elizabeth Bennet dám “mặc váy dính bùn” bước vào không gian sang trọng, một hành động vừa tự nhiên (vì nó đúng với nhu cầu và cá tính của cô), vừa “chống tự nhiên” (theo lô-gic đám đông tuân thủ quy tắc ăn mặc gọn gàng). Ở nghĩa thứ hai, cô đang “thách thức” các quy ước tiến hóa xã hội, tỏa sáng theo cách riêng. Như vậy, “chân thật với chính mình” đôi lúc lại là vượt ra khỏi những gì xã hội coi là tự nhiên.
Quan sát khoa học và tinh thần thẩm mỹ
Cả Darwin lẫn Austen đều dựa trên quan sát thực tế và nhạy bén trước thế giới. Họ đều hoài nghi những giải thích siêu nhiên thiếu kiểm chứng. Song, họ cũng đặc biệt say mê cái đẹp, từ vẻ đẹp của lông vũ đến sự lung linh của váy áo, và luôn băn khoăn về ý nghĩa và vai trò của cái đẹp. Khi Darwin viết về lông công, ta thấy tâm hồn ông trăn trở vì vẻ quyến rũ “quá mức cần thiết”, dường như thoát khỏi khuôn khổ tiến hóa. Austen, mặt khác, thể hiện cái đẹp ngay tại nơi nó “chạm” vào bùn đất, như váy Elizabeth dính bùn, hay sự “điệu đà” thái quá khiến người phụ nữ trở nên lố bịch.
Đọc Austen và Darwin cùng nhau giúp ta hiểu sâu hơn về cả hai. Tình yêu Austen của Darwin cho thấy ông không chỉ là nhà khoa học lạnh lùng mà còn có tâm hồn trân trọng thẩm mỹ. Về phía Austen, việc so sánh với Darwin cho phép ta thấy rằng: dù bà có xu hướng “tự nhiên hóa” con người và các mối quan hệ, bà cũng không ngại cho thấy những yếu tố “vượt” tự nhiên trong sự trang điểm, ăn mặc hay cách cư xử. Khát vọng khẳng định bản thân qua thời trang có thể là một hình thức “siêu việt” nào đó, cho dù nhìn bề ngoài thì thời trang có thể được lý giải như một bước đi tự nhiên trong chọn lọc giới tính.
Lời mời suy ngẫm về tính “tự nhiên”
Từ những quan sát này, có thể thấy rằng sự tự nhiên mà Austen theo đuổi không chỉ dừng ở “không giả tạo”, mà còn là khả năng sẵn sàng điều chỉnh quan điểm dựa trên bằng chứng. Các nhân vật của Austen phát triển phần lớn thông qua việc thay đổi góc nhìn: Elizabeth Bennet bỏ định kiến về Darcy khi đọc lá thư của anh; Emma liên tục điều chỉnh “giả thuyết” về ai xứng với ai; Marianne trong Sense and Sensibility cũng dần thay đổi suy nghĩ về Colonel Brandon. Giống như nhà khoa học (Darwin) dùng bằng chứng mới để điều chỉnh giả thuyết tiến hóa, nhân vật của Austen trưởng thành khi họ chấp nhận bằng chứng mới về con người và xã hội.
Dẫu vậy, điểm khác biệt là Darwin luôn cần một lý thuyết thống nhất để giải thích toàn bộ tự nhiên, bao gồm cả cái đẹp “dư thừa”. Ông gắng gồng chứng minh rằng không gì là siêu nhiên, mọi thứ đều nằm trong khuôn khổ tiến hóa. Austen, ngược lại, không vội giải thích rốt ráo; bà để các nhân vật “diễn” và xung đột, đẩy người đọc đến chỗ suy tư về ranh giới giữa “tự nhiên” và “không tự nhiên”. Ở một góc độ, bà vẫn ủng hộ tinh thần “quan sát khoa học”; ở góc độ khác, bà đặt ra chỗ trống cho yếu tố “siêu nhiên” – yếu tố khiến nhân vật bứt phá khỏi những gò bó thông thường.
Tóm lại
Bằng cách nhìn lại sự giao thoa giữa Jane Austen và Charles Darwin, ta thấy hai tâm hồn “thực nghiệm” đều khát khao giải thích thế giới, nhưng lại vướng bận với vẻ đẹp tưởng chừng “thừa thãi”. Austen cho thấy cái đẹp xen lẫn bùn đất, “xé” khỏi khuôn mẫu, còn Darwin trăn trở dung hòa nó vào tiến hóa.
Cuộc đối thoại ngầm giữa họ mở ra một suy nghĩ: liệu cái đẹp có phải chỉ là bản năng sinh tồn, hay còn là tiếng gọi siêu việt vượt khỏi cái khung “tự nhiên”?. Dù chưa có câu trả lời dứt khoát, sự giao thoa này vẫn mãi gợi cảm hứng cho chúng ta nhìn sâu vào mối quan hệ phức tạp giữa thiên nhiên, nghệ thuật và ý thức con người.
