Đế chế kinh doanh Elon Musk và 38 tỷ USD đầu tư công

Tác giả: Desmond Butler, Trisha Thadani, Emmanuel Martinez, Aaron Gregg, Luis Melgar, Jonathan O’Connell and Dan Keating

Blog Lịch Sử biên dịch từ chuyên mục Phóng Sự Điều Tra của báo Washington Post

Elon Musk từ lâu đã nổi tiếng với tầm nhìn đột phá về công nghệ và khởi nghiệp, đặc biệt trong lĩnh vực xe điện với Tesla và hàng không vũ trụ với SpaceX. Tuy nhiên, ít người chú ý đến việc một phần lớn thành công của ông được thúc đẩy bởi các khoản đầu tư, hợp đồng và ưu đãi từ chính phủ. Bài viết này sẽ đi sâu vào những cột mốc, số liệu và cách thức mà những khoản hỗ trợ công trị giá 38 tỷ USD đã định hình đế chế kinh doanh của Elon Musk.

Trợ lực từ chính phủ cho Tesla

Dấu ấn “cứu cánh” đầu tiên của Elon Musk không thể không nhắc đến khoản vay lãi suất thấp trị giá 465 triệu USD từ Bộ Năng Lượng Hoa Kỳ (Energy Department) vào năm 2010. Ở thời điểm ấy, Tesla đang ở thế “ngàn cân treo sợi tóc”, đối diện với nguy cơ cạn kiệt tài chính.

• Cuộc chạy đua xin vay vốn: Theo nhiều nguồn tin nội bộ, ngay khi Musk trở thành CEO của một Tesla đang gặp khó khăn, ông đã huy động đội ngũ của mình “chạy đua” với quy trình xin vay do chính phủ quản lý. Họ tổ chức các cuộc họp gần như hằng ngày để rà soát hồ sơ, giấy tờ. Quan trọng hơn, Musk đích thân dành nhiều giờ làm việc chặt chẽ với một viên chức chuyên phụ trách khoản vay, nhằm đảm bảo không bỏ sót bất kỳ yêu cầu nào.
• Vấn đề chứng nhận EPA: Một sự cố cận kề Lễ Giáng Sinh khi Tesla nhận ra thiếu một chứng nhận từ Cơ quan Bảo Vệ Môi Trường (EPA) để hoàn tất điều kiện vay. Musk đã trực tiếp liên hệ Cục trưởng EPA lúc bấy giờ là bà Lisa Jackson, mong muốn bà can thiệp cấp bách.
• “Phao cứu sinh” kịp lúc: Chính khoản vay từ chính phủ này về sau được nội bộ Tesla khẳng định là “chìa khóa” cho sự tồn tại của công ty. Nếu không có 465 triệu USD ấy, Tesla rất có thể đã không trụ nổi qua giai đoạn khủng hoảng.

Ngoài khoản vay, chính quyền các bang cũng góp phần không nhỏ. Từ năm 2007, Tesla dần nhận được nhiều ưu đãi, bao gồm giảm thuế, hoàn thuế và cả hỗ trợ xây dựng nhà máy. Theo dữ liệu của tổ chức Good Jobs First, tổng giá trị các khoản hỗ trợ ở cấp bang và địa phương cho Tesla lên đến 1,5 tỷ USD.

Tesla phất lên với các khoản tín dụng ưu đãi

Không chỉ dừng ở khoản vay quan trọng đầu tiên, Tesla còn được tiếp sức bởi một loạt chương trình tín dụng và ưu đãi liên bang cũng như tiểu bang:

• Tín dụng quy định khí thải (Automotive regulatory credits): Từ năm 2014, khoảng một phần ba lợi nhuận của Tesla bắt nguồn từ việc bán các tín dụng môi trường này cho các hãng xe khác. Ở Mỹ, nhà sản xuất nào không đạt chuẩn khí thải tối thiểu (hoặc không có đủ xe điện, xe hybrid) sẽ phải mua lại tín dụng từ những hãng vượt chỉ tiêu, như Tesla, để tránh nộp phạt.
• Khoản tín dụng thuế 7.500 USD cho người mua xe điện: Chính sách này ra đời nhằm khuyến khích người dân Mỹ chuyển sang xe điện. Nhờ đó, Tesla ban đầu có lợi thế lớn, vì dòng xe có giá bán cao của họ được “giảm” đi 7.500 USD, giúp kích cầu đáng kể.
• Gói 1,3 tỷ USD từ chính quyền Nevada: Năm 2014, tiểu bang Nevada cam kết một gói ưu đãi trị giá 1,3 tỷ USD cho Tesla để xây dựng nhà máy sản xuất pin “Gigafactory” ở gần Reno. Chương trình này bao gồm miễn giảm thuế và hỗ trợ hạ tầng trong thời gian dài.

Chính nhờ “bệ phóng” từ nguồn lực công, Tesla dần phát triển, vượt qua nhiều đối thủ để trở thành hãng xe điện hàng đầu nước Mỹ. Đặc biệt, các khoản tín dụng môi trường cũng là “cứu cánh” giúp Tesla ghi nhận quý có lãi đầu tiên vào năm 2013, rồi năm có lãi đầu tiên vào năm 2020. Nếu không có nguồn thu từ tín dụng môi trường, Tesla đã lỗ đến 700 triệu USD vào năm 2020.

Musk đôi khi công khai bày tỏ quan điểm rằng ông không còn cần ưu đãi 7.500 USD/xe cho Tesla nữa. Nhưng giới phân tích chỉ ra rằng thành công ban đầu của Tesla chắc chắn đã có sự “chống lưng” mạnh mẽ nhờ chính sách trợ giá của chính phủ.

Mối quan hệ “song phương” với chính quyền liên bang

Thật trớ trêu khi Elon Musk và đội ngũ “Department of Government Efficiency” (DOGE) đặt ra mục tiêu cắt giảm chi tiêu chính phủ, bao gồm việc cắt ngân sách và nhân sự ở nhiều cơ quan – trong đó có Bộ Quốc Phòng, NASA, Cục Quản Lý Dịch Vụ Công (GSA). Nhưng chính 7 cơ quan liên bang này lại đang có các hợp đồng giá trị cao với SpaceX và Tesla, trị giá gần 11,8 tỷ USD trong những năm tới.

• DOGE muốn “thắt lưng buộc bụng”: Kể từ khi Musk tham gia DOGE, mục tiêu của ông và đội ngũ là “tối ưu hóa” chi tiêu, cắt giảm nhân sự và hợp đồng không cần thiết. Nghịch lý ở chỗ, Musk lại là một trong những cá nhân hưởng lợi nhiều nhất từ các hợp đồng chính phủ trong quá khứ và cả tương lai.
• Tranh cãi về xung đột lợi ích: Người phát ngôn của Nhà Trắng, Harrison Fields, cho rằng mọi thỏa thuận sẽ tuân thủ các quy định đạo đức và không có xung đột lợi ích. Tuy nhiên, một số chuyên gia và học giả lo ngại sự ràng buộc chặt chẽ về tài chính này có thể gây trở ngại cho các nỗ lực cải tổ chi tiêu.

Theo Giáo sư Jeffrey Sonnenfeld thuộc Đại học Quản Trị Yale, không nhiều doanh nghiệp hàng đầu lại phụ thuộc nhiều vào nguồn quỹ liên bang như Elon Musk. Nvidia, Microsoft, Amazon hay Meta đều có những khoản hợp tác công – tư, nhưng không “khủng” như những gì mà Tesla và SpaceX đã nhận.

Sự hỗ trợ từ NASA làm bệ phóng cho SpaceX

Bên cạnh Tesla, SpaceX mới là doanh nghiệp hưởng “phần bánh” to nhất từ các hợp đồng chính phủ, đặc biệt là với NASA và Bộ Quốc Phòng Hoa Kỳ.

• Những hợp đồng “khủng” từ NASA: Từ năm 2006, dù Falcon 1 của SpaceX vẫn chưa đạt được chuyến bay thành công, NASA đã trao hợp đồng trị giá 278 triệu USD cho công ty để phát triển giải pháp chuyển hàng hóa lên Trạm Vũ Trụ Quốc Tế (ISS). Đến năm 2008, sau khi Falcon 1 lần đầu chạm quỹ đạo, NASA tiếp tục chi 1,6 tỷ USD để thuê dịch vụ phóng tên lửa. Hình thức chi trả của NASA thường chia nhỏ theo các cột mốc mà SpaceX hoàn thành.
• Bộ Quốc Phòng mở đường: Ngay từ năm 2003, Cơ Quan Dự Án Phòng Thủ Tiên Tiến (DARPA) đã chi trả cho SpaceX để nghiên cứu và xây dựng tên lửa Falcon 1. Dù thất bại trong lần phóng đầu năm 2006, SpaceX vẫn nhận được hỗ trợ tiếp cho những lần phóng sau.

Chính sách “mở cửa” này của chính phủ giúp SpaceX có nguồn tài chính liên tục để xây cơ sở hạ tầng, cải tiến công nghệ. Dần dần, Falcon 9 trở thành “con gà đẻ trứng vàng”, phóng thường xuyên để mang vệ tinh cho chính phủ (bao gồm các dự án mật) và cho khách hàng tư nhân.

Một trong những chìa khóa làm nên lợi thế cạnh tranh của SpaceX là khả năng tái sử dụng tên lửa, giúp giảm chi phí phóng so với các nhà thầu cũ như Lockheed Martin hay Boeing. Từ góc nhìn của NASA và Lầu Năm Góc, việc SpaceX thắng thầu cũng giúp tiết kiệm ngân sách đáng kể.

Mặt trái các khoản tài trợ

Ngoài ngân quỹ liên bang, các chính quyền tiểu bang và địa phương cũng đổ hàng tỷ USD vào các dự án của Musk, với kỳ vọng tạo công ăn việc làm, thu hút đầu tư:

• Dự án nhà máy pin tại Nevada: Gói ưu đãi 1,3 tỷ USD của Nevada giúp Tesla xây dựng “Gigafactory” chung với Panasonic. Mục tiêu là tạo động lực phát triển kinh tế tại vùng Reno, cũng như đưa Nevada thành trung tâm công nghệ pin và xe điện.
• Dự án SolarCity tại New York: Năm 2014, bang New York hứa hẹn gói 750 triệu USD cho SolarCity (về sau thuộc Tesla) với mong muốn có nhà máy sản xuất tấm pin mặt trời và hàng trăm việc làm chất lượng cao ở Buffalo. Tuy nhiên, kết quả thu về không như kỳ vọng; số lượng nhân sự không đạt mục tiêu, và Tesla sáp nhập SolarCity, khiến mô hình kinh doanh thay đổi.

Bất chấp những hỗ trợ này, Musk không ngại rời bỏ “cái nôi”. Năm 2021, ông chính thức dời trụ sở Tesla từ Palo Alto (California) sang Austin (Texas), cho rằng môi trường kinh doanh ở California thiếu thuận lợi. Điều này đặt ra câu hỏi về tính hiệu quả lâu dài của các khoản đầu tư công, khi có thể không đi kèm sự cam kết bền vững từ phía doanh nghiệp.

DOGE: Mẫu thuẫn công tư

Có một nghịch lý khó bỏ qua: DOGE (Department of Government Efficiency), nơi Musk và đội ngũ đang theo đuổi chiến lược cắt giảm chi tiêu, lại chịu trách nhiệm phân bổ ngân sách cho những cơ quan vốn đang “bơm” hàng tỷ USD vào SpaceX và Tesla.

• Mối quan hệ hai chiều: Chính phủ dùng nguồn lực để thúc đẩy công nghệ mới như xe điện và thám hiểm không gian. Trong khi đó, SpaceX và Tesla đóng góp vào thành tựu khoa học công nghệ Mỹ, đồng thời giúp hạ giá thành các chương trình vũ trụ, giảm phụ thuộc vào nhà thầu truyền thống.
• Lời kêu gọi cắt mọi loại trợ cấp: Musk từng phát biểu nhiều lần muốn cắt bỏ trợ cấp cho tất cả lĩnh vực, bao gồm cả ngành dầu khí lẫn xe điện. Tuy vậy, ông thừa nhận rằng Tesla “không cần” khoản ưu đãi 7.500 USD nữa, nhưng không phủ nhận sự quan trọng của chính sách trợ giá trong giai đoạn khởi đầu.

Điều thú vị là, trong lĩnh vực ô tô điện, các đối thủ mới nổi lại rất cần trợ cấp để cạnh tranh với Tesla. Việc cắt giảm chính sách khuyến khích EV trên quy mô toàn cầu có thể khiến nhiều startup “chết yểu”, tạo thêm lợi thế cho Tesla.

Những hợp đồng “mật” của SpaceX

Không phải tất cả đều công khai: SpaceX còn tham gia hàng loạt dự án phòng thủ và tình báo tối mật, như phát triển vệ tinh giám sát cho Văn Phòng Trinh Sát Quốc Gia (NRO) và Lầu Năm Góc.

• Hợp đồng trị giá 1,8 tỷ USD: Tờ Wall Street Journal từng dẫn tài liệu nội bộ SpaceX cho biết việc cung cấp tên lửa và dịch vụ phóng cho NRO có tổng giá trị 1,8 tỷ USD.
• Khó đo lường tổng mức hỗ trợ thật sự: Do tính chất bảo mật, nhiều con số về hợp đồng quân sự và quốc phòng dành cho SpaceX không được công khai. Đây là lý do một số chuyên gia cho rằng 38 tỷ USD được công bố vẫn chưa phải toàn bộ.

Starlink – dịch vụ internet vệ tinh của SpaceX – cũng đang nhận các khoản tài trợ khác nhau từ các cơ quan chính phủ, kể cả USAID, để cung cấp kết nối cho những khu vực hẻo lánh hoặc bất ổn. Morgan Stanley ước tính riêng năm 2024, Starlink mang về 9,3 tỷ USD doanh thu, chứng tỏ SpaceX ngày càng tự chủ, nhưng không thể phủ nhận nền móng ban đầu có sự góp sức to lớn từ ngân sách công.

“Điểm tựa” từ chính quyền Dân Chủ

Nhận xét về luồng tiền công rót vào Tesla và SpaceX, Giáo sư Jeffrey Sonnenfeld nhấn mạnh nhiều hỗ trợ đến từ chính quyền Dân Chủ, vốn đẩy mạnh năng lượng sạch và các dự án khoa học vũ trụ, như chính phủ Obama trước đây và hiện nay là Biden.

• Giai đoạn then chốt: Chính quyền Obama có nhiều chính sách khuyến khích xe điện và năng lượng tái tạo, đồng thời ưu tiên việc tư nhân hóa một phần hoạt động vũ trụ của NASA. Tesla và SpaceX đều hưởng lợi lớn từ xu hướng này.
• Musk từng công kích chính quyền Biden: Ông cho rằng gói chi tiêu năm 2022 (Inflation Reduction Act) dư thừa. Tuy vậy, paradox là chính dự luật này lại khiến Tesla tái đủ điều kiện nhận ưu đãi thuế 7.500 USD.

Một đặc điểm đáng chú ý: Musk từng quyên góp hàng trăm triệu USD cho chiến dịch của Donald Trump, người đại diện cho đảng Cộng Hòa với chủ trương cắt giảm thuế. Việc này phần nào thể hiện quan điểm trái chiều của Musk trong chính sách đảng Dân Chủ, dù bản thân ông lại hưởng lợi nhiều từ các chính sách thúc đẩy công – tư mà đảng này triển khai.

Hệ sinh thái khởi nghiệp Mỹ

Trường hợp của Elon Musk và những khoản hỗ trợ công không chỉ phản ánh một “bí quyết” thương mại, mà còn cho thấy năng lực của hệ sinh thái khởi nghiệp Mỹ.

• Vai trò của chính phủ: Chính phủ Hoa Kỳ không chỉ ban hành quy định mà còn trực tiếp bơm vốn thông qua hợp đồng, tín dụng ưu đãi, ưu đãi thuế. Mục tiêu là khuyến khích những công nghệ được cho là mũi nhọn chiến lược, từ năng lượng sạch, vũ trụ đến an ninh quốc phòng.
• Tính đột phá của tư nhân: Dẫu nhận trợ giúp, không phải doanh nghiệp nào cũng thành công. Tesla và SpaceX đã tận dụng triệt để và linh hoạt. Họ về đích sớm trong cuộc đua xe điện, đồng thời cách mạng hóa ngành phóng tên lửa với mô hình tái sử dụng.
• Bài học cho các doanh nghiệp khởi nghiệp: Để tạo ra “kỳ lân” (unicorn), đôi khi không chỉ dựa vào vốn tư nhân mà còn phải biết nắm bắt các gói hỗ trợ, chương trình nghiên cứu cấp chính phủ. Tuy nhiên, đi kèm đó là thách thức về tính minh bạch và cam kết.

Nhờ dòng vốn công, Tesla mở rộng sản xuất nhanh hơn, SpaceX vượt qua nhiều thất bại ban đầu, và Elon Musk nắm giữ vị trí người giàu nhất thế giới. Tuy vậy, với định hướng của DOGE nhắm đến cắt giảm chi tiêu, tương lai mối quan hệ “tương hỗ” giữa chính phủ và đế chế Musk sẽ thế nào vẫn còn là câu hỏi lớn.

Kế

Elon Musk được ngưỡng mộ bởi tầm nhìn và khả năng đổi mới. Tuy nhiên, không thể phủ nhận vai trò quan trọng của những khoản đầu tư công trị giá 38 tỷ USD trong quá trình Musk xây dựng đế chế kinh doanh. Nhìn chung, câu chuyện này cho thấy sự phức tạp và hai mặt của việc dùng ngân sách nhà nước để thúc đẩy phát triển công nghệ. Dù kêu gọi cắt giảm trợ cấp, Musk cùng Tesla và SpaceX vẫn là minh chứng cho cách nguồn vốn công có thể “ươm mầm” cho những ý tưởng lớn, tạo đột phá trong các ngành chiến lược.

Kết luận ngắn gọn
Những con số biết nói về các khoản hỗ trợ chính phủ đã trở thành “bệ phóng” quan trọng cho Tesla, SpaceX và chính Elon Musk. Đằng sau hào quang của người giàu nhất thế giới là một chuỗi dài những ưu đãi, hợp đồng và đầu tư công. Nói cách khác, “bí mật” của Musk không chỉ nằm ở tư duy kinh doanh táo bạo, mà còn ở cách ông tiếp cận những nguồn lực công một cách khôn ngoan và hiệu quả.