Tháng 11/2024, Donald Trump bất ngờ giành chiến thắng trong cuộc bầu cử tổng thống Hoa Kỳ. Khi còn là ứng cử viên, ông từng tuyên bố hùng hồn rằng “Trung Đông sẽ được giải quyết” nhưng lại đưa ra rất ít chi tiết về cách đạt được mục tiêu ấy. Giờ đây, khi chuẩn bị trở lại Nhà Trắng, ông phải đối mặt với một thực tế nghiệt ngã: Hoa Kỳ đang sa lầy trong cuộc khủng hoảng nhân đạo không tưởng tại Dải Gaza, nơi người Palestine đã và đang chịu những hậu quả nặng nề từ cuộc chiến mà Israel tiến hành.
Tình hình Trung Đông hiện nay so với những gì ông Joe Biden để lại đã thay đổi sâu sắc. Một năm qua, xung đột giữa Iran và Israel đã leo thang đến mức hai bên tấn công trực tiếp vào lãnh thổ của nhau; Israel áp đảo quân sự trước Hamas và Hezbollah; trong khi chế độ Assad tại Syria – một trong những đồng minh quan trọng của Tehran – sụp đổ chóng vánh, kết thúc gần nửa thế kỷ cầm quyền.
Vị thế của Hoa Kỳ trong khu vực chưa bao giờ tụt dốc đến vậy. Thái độ dung túng của Washington trước những hành động quân sự mang tính “trừng phạt tập thể” của Israel, cũng như những đợt cung cấp vũ khí và các lần sử dụng quyền phủ quyết tại Liên Hợp Quốc để bảo vệ Israel, đã làm xói mòn nghiêm trọng uy tín của Hoa Kỳ cả trong mắt bạn bè lẫn đối thủ.
Dưới thời Tổng thống Biden, chính sách của Hoa Kỳ trong việc bảo vệ quyền lợi tối thiểu của người Palestine – như tiếp cận lương thực, nước sạch, thuốc men và chỗ ở – bị xem là thất bại toàn diện. Nhiều người Palestine cũng không hề tin rằng với Trump, Mỹ sẽ chấm dứt hỗ trợ vô điều kiện cho Israel, bởi ông nổi tiếng thân Israel và có xung quanh mình hàng loạt cố vấn, nhà tài trợ ủng hộ Israel mạnh mẽ.
Thế nhưng, Trump từ trước đến nay vẫn là một “ẩn số khó lường”. Ông không bị vướng bận “di sản Biden” khi chính quyền trước đó đã dính líu quá sâu vào cuộc chiến của Israel, lại tự hào về khả năng “làm nên những thỏa thuận lớn” (deal-making), đồng thời dường như có ảnh hưởng cá nhân đến giới lãnh đạo Israel hơn so với ông Biden. Saudi Arabia cũng có thể sử dụng quan hệ tốt với Trump để thuyết phục ông quan tâm hơn tới các yêu cầu và quyền lợi của Palestine.
Quan trọng hơn cả, sự thay đổi chóng mặt trên bàn cờ quyền lực ở Trung Đông đang mở ra một bối cảnh rất khác so với trước đây. Nhiều người Palestine không ảo tưởng Trump sẽ trở thành “ân nhân”, nhưng họ vẫn le lói hy vọng rằng sự khó lường của vị tổng thống này, cùng những biến động của khu vực, có thể cho phép xảy ra những thay đổi vốn vô cùng cần thiết.
Trung Đông dưới thời Biden
Ngay từ lúc tranh cử nhiệm kỳ đầu (2016), Donald Trump từng tuyên bố ông “không ngả về giải pháp hai nhà nước hay một nhà nước”. Dẫu vậy, trong nhiệm kỳ đó, chính sách thực tế của Trump lại dần bộc lộ xu hướng ủng hộ Israel rõ rệt. Ông công nhận Jerusalem là thủ đô của Israel, cắt viện trợ cho Cơ quan Cứu trợ và Hành động của Liên Hợp Quốc (UNRWA) và cho chính người Palestine, rồi tuyên bố các khu định cư Israel tại Bờ Tây – xưa nay từng bị Liên Hợp Quốc xem là vi phạm luật pháp quốc tế – trở nên hợp pháp dưới góc nhìn của Washington.
Đỉnh điểm, vào năm 2020, Trump là kiến trúc sư của “Hiệp định Abraham” (Abraham Accords) – các thỏa thuận song phương mà theo đó một số quốc gia Ả Rập, trong đó có Bahrain, Morocco và Các Tiểu vương quốc Ả Rập Thống nhất (UAE), chính thức bình thường hóa quan hệ với Israel. Trước đó, theo “Sáng kiến Hòa bình Ả Rập” năm 2002, các quốc gia Ả Rập cam kết chỉ lập quan hệ đầy đủ với Israel khi vấn đề Palestine được giải quyết trọn vẹn, cụ thể là phải thành lập được nhà nước Palestine độc lập theo giải pháp hai nhà nước.
Nhưng Hiệp định Abraham lại áp dụng logic ngược: hy vọng thúc đẩy hòa bình Israel – Palestine thông qua bình thường hóa Israel – Ả Rập, thay vì đòi hỏi trước hết một giải pháp cho Palestine. Dù ông Joe Biden sau này đã cố gắng mở rộng Hiệp định để lôi kéo Saudi Arabia vào, song không thành công; Thái tử Mohammed bin Salman vẫn trì hoãn, với lý do quan ngại về vị thế của Palestine cũng như mối đe dọa từ Iran.
Kèm theo Hiệp định Abraham, Donald Trump từng “thai nghén” cái gọi là “thỏa thuận thế kỷ” (deal of the century) để giải quyết xung đột Israel – Palestine. Tuy nhiên, nội dung của bản đề xuất này bị chỉ trích nghiêng hẳn về phía Israel: cho phép Israel sáp nhập chính thức phần lớn Bờ Tây, từ chối quyền hồi hương của người tị nạn Palestine, đổi lại là vài cam kết đầu tư kinh tế và viễn cảnh lập một “nhà nước Palestine” phi quân sự và không có chủ quyền thực chất. Tổ chức Giải phóng Palestine (PLO) – đại diện hợp pháp của người Palestine – đã phản đối kịch liệt, bởi kế hoạch này gần như tước đi mọi cơ hội cho một nhà nước Palestine có ý nghĩa, đồng thời xâm phạm nghiêm trọng chủ quyền cũng như những quyền chính đáng của người dân Palestine.
Dưới thời Biden, kế hoạch trên bị xếp xó, nhưng giờ đây, khi nhìn vào bối cảnh hiện tại, không có gì ngăn cản Trump “phục hồi” ý tưởng này. Trong suy nghĩ của Trump, kinh tế có thể đóng vai trò quan trọng hơn hẳn chính trị, và ông có xu hướng tin rằng “chung lợi ích tài chính” có thể dần dần dẫn đến các thỏa thuận chính trị. Nếu Trump trở lại, nhiều khả năng một phiên bản “thỏa thuận thế kỷ 2.0” sẽ ra đời, với cách tiếp cận tương tự: lấy “phồn vinh kinh tế” để đánh đổi “chủ quyền và quyền tự quyết” của người Palestine, và đặt họ vào thế không còn con đường nào khác.
Chính sách bất ổn của Hoa Kỳ tại Trung Đông
Hoa Kỳ từ lâu vẫn là một nhân tố định hình chính trị – an ninh tại Trung Đông. Tuy nhiên, nhiều năm qua, vai trò đó dần phai nhạt. Bất chấp việc liên tiếp bơm vũ khí cho Israel và dùng quyền phủ quyết tại Hội đồng Bảo an để bảo vệ đồng minh, Washington giờ đây lại bị coi là đứng bên lề khi không thể ngăn chặn những thảm kịch nhân đạo ở Gaza. Chính quyền Biden, tương tự chính quyền Trump trước đó, cũng hứng chịu nhiều chỉ trích vì không đảm bảo các quyền cơ bản của người Palestine. Đáng nói hơn, các quốc gia Ả Rập – từng coi Hoa Kỳ là một đối tác an ninh then chốt – cũng dần “chán nản” khi thấy Washington thiên vị Israel quá mức, nhất là khi dư luận trong thế giới Ả Rập và Hồi giáo nổi giận với các cuộc tấn công của Israel.
Bản thân Donald Trump, dẫu nổi tiếng thân Israel, lại mang tính khí bất thường, sẵn sàng tiến hành các bước ít ai ngờ. Ông không phải là người trực tiếp đã ủng hộ chiến dịch quân sự của Israel ở Gaza trong năm qua (bởi đó thuộc giai đoạn của ông Biden), điều này đôi khi được suy luận rằng ông có thể linh hoạt hơn khi “mặc cả” với Israel.
Với cá tính ưa “làm deal” (deal-making), Trump rất có thể sẽ tìm cách “tạo dấu ấn” bằng một thỏa thuận đình đám. Thậm chí, mối quan hệ khá thân cận giữa ông và một số lãnh đạo Ả Rập, đặc biệt là ở Saudi Arabia, cũng có thể được tận dụng. Riyadh, đang cần một bảo đảm an ninh lớn hơn và trợ giúp về hạt nhân dân sự từ Hoa Kỳ, biết đâu sẽ gây sức ép để ông Trump buộc Israel nhượng bộ đôi chút với Palestine.
Dù vậy, hy vọng này rất mong manh. Vì xét cho cùng, Trump được hỗ trợ bởi giới tài phiệt và lực lượng vận động hành lang ủng hộ Israel. Trong danh sách nhà tài trợ, chính khách và quan chức nội các tiềm năng của Trump có nhiều gương mặt nổi bật: tỉ phú Miriam Adelson – mạnh tay đóng góp hơn 100 triệu USD cho quỹ tranh cử, hay Mike Huckabee – người từng tuyên bố “không có thứ gọi là Bờ Tây, mà chỉ có Judea và Samaria” (ngụ ý đó là lãnh thổ Israel). Vị trí bộ trưởng quốc phòng có thể được giao cho Pete Hegseth, người cũng công khai phản đối ý tưởng hai nhà nước. Còn Mike Waltz, ứng viên cố vấn an ninh quốc gia, lại bày tỏ sẵn sàng ủng hộ Israel tiến vào Gaza nếu lệnh ngừng bắn sụp đổ. Rõ ràng, đó đều là những “báo động” với người Palestine.
Những dự báo u ám
Dù Donald Trump có ý định “đi đường riêng” tại Trung Đông, cách ông tiếp cận vấn đề Israel – Palestine rất có thể vẫn theo hướng “giúp Israel đạt được điều họ muốn”. Nhìn lại nhiệm kỳ đầu của ông (2017–2021), ta thấy ông luôn ủng hộ mạnh mẽ các chính sách của Israel như công nhận Jerusalem và hợp pháp hóa các khu định cư. Những diễn biến gần đây càng khiến nội bộ Palestine suy yếu hơn bao giờ hết, làm cho khả năng phản kháng tập thể trước bất kỳ “giải pháp bất công” nào càng thêm mong manh:
- Hamas suy yếu trầm trọng ở Gaza: Sau cuộc tấn công ngày 7/10/2024, Israel đáp trả với mức độ chưa từng thấy, san phẳng phần lớn hạ tầng của Gaza, khiến tổ chức Hamas gần như “tan rã” dưới dạng một chính quyền hay phong trào quân sự. Cộng đồng Palestine cũng chia rẽ sâu sắc, một bộ phận trách Hamas không lường trước phản ứng hủy diệt của Israel.
- Tình trạng hỗn loạn ở Bờ Tây: Israel liên tục chiến dịch quân sự tấn công các căn cứ ngầm của Hamas tại Jenin và nhiều khu vực khác, gây thương vong lớn cho dân thường. Lực lượng An ninh Palestine (của Chính quyền Palestine – PA) bị xem là bất lực, thậm chí tiếp tay cho Israel đàn áp. Tổng thống Mahmoud Abbas và phong trào Fatah của ông cũng mất uy tín nghiêm trọng do yếu kém trong quản trị và không thể can thiệp bảo vệ người dân trước chiến sự.
- Trục “kháng chiến” Iran – Syria – Hezbollah suy yếu: Với việc chính quyền Assad sụp đổ chóng vánh, Iran mất đi một trong những chỗ dựa quan trọng tại khu vực. Hezbollah ở Lebanon cũng bị suy giảm sức mạnh và không dám mạo hiểm đối đầu quy mô lớn với Israel trong bối cảnh hỗn loạn hiện nay. Vậy nên người Palestine không thể trông mong nhiều vào “trục kháng chiến”.
Trong bối cảnh ấy, nếu Trump đưa ra một phiên bản mới của “thỏa thuận thế kỷ”, có rất ít hy vọng các phe phái Palestine sẽ đoàn kết phản đối. Về phần các nước Ả Rập, họ đã thể hiện phản ứng khá yếu ớt đối với cuộc chiến ở Gaza, nên nếu tình huống đòi hỏi, nhiều khả năng họ cũng sẵn sàng ép Palestine chấp nhận giải pháp của Trump, đổi lấy những lợi ích khác cho riêng họ (ví dụ hỗ trợ quân sự, kinh tế hay đảm bảo an ninh từ phía Washington).
Kế hoạch “Thỏa Thuận Thế Kỷ”
Trong lần đầu tiên nêu “thỏa thuận thế kỷ”, Trump mong muốn mang lại một “hòa bình từ bên ngoài” cho người Palestine, tức buộc các nước Ả Rập đã bình thường hóa với Israel làm bàn đạp để ép Palestine chấp nhận những gì được đưa ra. Phương thức này đi ngược lại truyền thống đàm phán dựa trên nguyên tắc “đất đai để đổi lấy hòa bình” (land for peace) hoặc giải pháp hai nhà nước với đường biên giới năm 1967 và Jerusalem là thủ đô chung.
Liệu Trump có cố gắng lần nữa? Câu trả lời nhiều khả năng là có. Phong cách đàm phán của ông luôn nhấn mạnh “kinh tế” hơn “chính trị”. Trong tầm nhìn của Trump, người Palestine nên “nhượng bộ” đòi hỏi chủ quyền để đổi lấy “thịnh vượng kinh tế” từ một loạt dự án hạ tầng, đầu tư nước ngoài và viện trợ tài chính. Tất nhiên, đó là viễn cảnh mà phía Palestine xem là vô cùng bất công. Bởi nó không đáp ứng được những yêu cầu tối thiểu: biên giới rõ ràng, một nhà nước có thực quyền, cùng quyền lợi chính đáng đối với Jerusalem và việc hồi hương của người tị nạn.
Thêm vào đó, Israel dưới sự dẫn dắt của Thủ tướng Benjamin Netanyahu đang trong tâm thế cứng rắn hơn bao giờ hết. Từ sau vụ tấn công của Hamas, tâm lý “phục thù” và “an ninh tuyệt đối” bao trùm xã hội Israel, thể hiện rõ qua các cuộc thăm dò dư luận. Theo khảo sát của Gallup, 64% người Israel hiện phản đối giải pháp hai nhà nước (so với 30% năm 2012). Mặt khác, nội bộ chính quyền Israel có những gương mặt cực đoan như Bộ trưởng Tài chính Bezalel Smotrich hay Bộ trưởng An ninh Itamar Ben-Gvir – những người công khai cổ xúy việc sáp nhập Bờ Tây, khôi phục khu định cư ở Gaza và thậm chí trục xuất người Palestine. Chính điều này khiến bất kỳ phiên bản “thỏa thuận thế kỷ” nào cũng có xu hướng ngả hẳn về phía Israel.
Tuy vậy, sau cuộc chiến, xã hội Israel cũng bắt đầu chia rẽ sâu sắc: giữa phe tôn giáo và phe thế tục, giữa những người muốn truy cứu trách nhiệm lãnh đạo về ngày 7/10 và những người chỉ muốn bỏ qua; giữa quan điểm ủng hộ thỏa hiệp và quan điểm cứng rắn với Palestine; giữa sự ưu tiên cho chủ nghĩa dân tộc Do Thái so với mong muốn duy trì dân chủ. Trong tương lai, Netanyahu có thể phải đối mặt với sự “trả giá” chính trị. Những rạn nứt nội bộ này, cộng thêm áp lực quốc tế, có thể khiến chính quyền Israel không thể hành động quá tùy tiện.
Chính trường Israel, Ả Rập Xê Út, và cái tôi của Trump
Một yếu tố quan trọng là mối “quan hệ cá nhân” giữa lãnh đạo Mỹ và lãnh đạo Israel. Joe Biden vốn có quan điểm truyền thống, mang nặng “lịch sử đồng minh” với Israel, nhưng không nổi danh là người có thể “bắt” Netanyahu nhượng bộ. Ngược lại, Trump với cá tính mạnh, kinh nghiệm làm ăn và việc không e ngại xung đột chính trị, có thể gây sức ép lên Netanyahu nếu ông thấy cần.
Quả thật, trong cuộc đàm phán ngừng bắn mới đây, đặc phái viên Trung Đông của Trump – ông Steven Witkoff – đã “đe nẹt” Netanyahu, đẩy tiến trình thỏa thuận về đích sớm hơn dự kiến, ngay cả khi ông Trump chưa chính thức tuyên thệ. Điều này ngụ ý rằng khi Trump thực sự vào Nhà Trắng, ông hoàn toàn có thể “đi xa hơn” – ví dụ buộc Israel mở lối cho cứu trợ nhân đạo vào Gaza. Dĩ nhiên, còn phải xem Trump muốn đòi hỏi điều gì để “đánh đổi”, và ông có sẵn sàng nhắm tới một giải pháp nào đó cho Palestine hay không.
Về phía Ả Rập Xê Út, Riyadh từng nhấn mạnh rằng bình thường hóa với Israel “không thể bàn tới” chừng nào chưa có “lộ trình” tiến tới nhà nước Palestine (so với trước đây yêu cầu “phải có nhà nước Palestine độc lập” theo giải pháp hai nhà nước). Họ cũng muốn Hoa Kỳ cam kết bảo vệ an ninh và hỗ trợ công nghệ hạt nhân dân sự. Vậy, nếu Trump muốn giành tiếng vang ngoại giao lớn bằng cách đạt được một thỏa thuận Ả Rập – Israel toàn diện, có lẽ ông không thể phớt lờ Palestine. Khả năng ông “nâng cấp” thỏa thuận thế kỷ để đáp ứng tối thiểu mong muốn của Riyadh là điều không thể loại trừ, nhất là khi Trump vốn khao khát “vinh quang” của một nhà kiến tạo hòa bình.
Bên cạnh đó, Iran cũng là nhân tố X. Sự thất thủ của chế độ Assad khiến Tehran “chới với” ở Trung Đông. Israel thừa cơ mở rộng không kích, chiếm đóng một số vùng ở Syria, tạo ra cục diện mới. Trump từ trước đến nay vẫn có lập trường cứng rắn với Iran. Nếu Mỹ – Israel – Saudi Arabia tìm được lợi ích chung trong việc kiềm chế Tehran, họ có thể nhân cơ hội này để sắp xếp lại toàn bộ bức tranh địa chính trị, có thể bao gồm cả việc “thỏa hiệp” một số quyền lợi về Palestine để đổi lấy sự ủng hộ từ các nước Ả Rập.
Tuy nhiên, kết cục của mọi điều khoản vẫn phụ thuộc lớn vào “cái tôi” của Donald Trump. Ông ưa thích gắn tên mình vào những thỏa thuận “vĩ đại”, và có thể hiểu rằng khó có “deal” nào thành công nếu loại bỏ hoàn toàn tiếng nói Palestine, bởi phản ứng của cộng đồng Ả Rập và thế giới Hồi giáo sẽ rất quyết liệt. Saudi Arabia, với ảnh hưởng tại khối Hồi giáo, chắc chắn không muốn đánh mất vai trò lãnh đạo. Có lẽ, Trump sẽ cân nhắc, ít nhất về mặt hình thức, đưa ra một “giải pháp” có vẻ “tiến bộ” hơn kế hoạch 2020, hy vọng lôi kéo được người Palestine về bàn đàm phán.
Tương lai nào cho Palestine?
Bối cảnh hiện tại dự báo tương lai u ám cho người Palestine. Nhiều nhà quan sát nói đến kịch bản “không chiến tranh, không hòa bình”, trong đó Palestine bị kìm kẹp trong tình trạng bạo lực cường độ thấp, đối đầu với các khu định cư Israel đang bành trướng, và dựa vào cứu trợ quốc tế nhỏ giọt để tồn tại trong một thực tế ngày càng giống “chế độ phân biệt đối xử” (apartheid). Sự kiện ngày 7/10 đã khiến Hamas “cháy” gần như toàn bộ tiềm lực quân sự, đồng thời “thiêu rụi” niềm tin của không ít người Palestine vào con đường “đấu tranh vũ trang” như trước. Tuy thế, ý chí kháng cự và đòi hỏi quyền dân tộc cơ bản không hề mất trong lòng người Palestine. Trong các diễn đàn quốc tế, tiếng nói ủng hộ Palestine – dù từng bị lu mờ – nay đang dần được lắng nghe trở lại, nhất là từ các nước như Ireland, Nam Phi hoặc các phong trào dân sự toàn cầu.
Câu hỏi then chốt là: Liệu Palestine có thể tái lập tinh thần đoàn kết? Xây dựng được một chiến lược quốc gia thực sự, vượt qua mâu thuẫn giữa Fatah và Hamas, và khôi phục Tổ chức Giải phóng Palestine (PLO) như một đại diện chính danh, đa thành phần? Họ cần “tái tạo” các thiết chế và phong trào của mình theo hướng thống nhất, đặt mục tiêu rõ ràng về quyền dân tộc, đồng thời cải thiện quản trị để có thể phục vụ người dân hiệu quả hơn – đặc biệt là trong hoàn cảnh Gaza bị tàn phá nặng nề. Chính sự đoàn kết và nâng cao năng lực đại diện này mới giúp Palestine có thể gây sức ép ngược lại để buộc Israel, hoặc một chính quyền Mỹ dưới thời Trump, phải cân nhắc đến những giải pháp hòa bình công bằng hơn.
Tất nhiên, thành lập một nhà nước Palestine độc lập tức thời có thể xa vời. Sự thay đổi chỉ có thể xảy ra nếu Hoa Kỳ ý thức được rằng phải thách thức “chủ nghĩa Zion giáo điều” mà chính phủ Israel hiện tại cổ xúy. Kịch bản tươi sáng hơn là Saudi Arabia thực sự đặt lợi ích Palestine lên bàn đàm phán với Trump, đòi hỏi ít nhất một lộ trình cho nhà nước Palestine, qua đó buộc chính quyền Israel nhượng bộ. Dù khó khăn, nhưng đây có thể là “cánh cửa cuối” để duy trì giải pháp hai nhà nước.
Nếu viễn cảnh này không xảy ra, tức Riyadh cũng “bỏ rơi” Palestine, thì người Palestine chỉ còn cách cầm cự, sống sót qua thảm họa nhân đạo và sự đàn áp, hy vọng vào áp lực của dư luận quốc tế (bao gồm các phong trào xã hội, chính phủ thân thiện như Ireland, Nam Phi) và xu hướng gia tăng cảm thông dành cho họ. Đó là một cuộc đấu dài hơi, đòi hỏi không chỉ lòng quyết tâm, mà cả chiến lược mềm dẻo, sáng tạo của chính người Palestine. Trong khi chờ đợi, họ phải duy trì những yêu cầu cơ bản về nhân quyền, quyền bình đẳng, quyền tự do đi lại, tự do tư tưởng, và trên hết là một lối thoát khỏi bế tắc mà bấy lâu nay dường như không ai chịu thật tâm giải quyết.
Đối với Donald Trump, Trung Đông có thể là “sân khấu” để ông phô diễn khả năng “làm deal” mà ông luôn tự hào. Nhưng với người Palestine, đây là thử thách sinh tử, nơi họ phải tìm kiếm con đường mới để giành lại quyền tự quyết và phẩm giá. Trong cơn khủng hoảng chồng chất, cả thế giới đang dõi theo xem liệu vị tổng thống “khó đoán” này có tạo ra bất ngờ nào tích cực hay không. Bởi hơn hết, ai cũng hiểu rằng để chiến sự lặp lại nhiều lần, với hàng nghìn sinh mạng mất đi và hàng triệu người bị đẩy ra lề xã hội, không chỉ là thảm kịch cho Palestine, mà còn là vết thương không lành cho cả khu vực và thế giới. Chiến tranh sẽ không thể dập tắt đòi hỏi về công lý; và tương lai Trung Đông, dù mông lung, vẫn phải được định đoạt trên nền tảng tôn trọng quyền con người và một trật tự hòa bình bền vững.
