Vào ngày 1/11/1755, thủ đô Lisbon của Bồ Đào Nha trải qua một trận động đất khủng khiếp, kéo theo sóng thần và hỏa hoạn lớn. Chỉ trong vài giờ, một trong những thành phố nhộn nhịp nhất châu Âu bị hủy diệt hoàn toàn, gây rúng động toàn bộ lục địa. Không chỉ là một bi kịch về con người, sự kiện này còn châm ngòi cho những tranh luận triết học sâu sắc trong thời kỳ Khai Sáng (Enlightenment), khi các tư tưởng gia hàng đầu đặt lại câu hỏi về vai trò của Thượng đế, đức tin và lý tính.
Bối cảnh kinh hoàng của ngày 1/11/1755
Thứ Sáu, ngày 1/11/1755 (đúng Lễ Các Thánh, All Saints’ Day), Lisbon khởi đầu buổi sáng với một bầu trời trong xanh và không có bất kỳ dấu hiệu báo trước tai họa. Tuy nhiên, vào khoảng 9:30 sáng, mọi thứ thay đổi hoàn toàn. Một cơn địa chấn dữ dội ập đến, san phẳng hàng loạt công trình, biến Lisbon thành đống tro tàn chỉ sau vài đợt rung chuyển. Nhiều người dân đã chạy ra khu vực ven sông mong tránh được thảm họa, nhưng rồi một đợt sóng thần khổng lồ ập vào, cuốn trôi họ và phá hủy thêm nhiều công trình.
Hỏa hoạn tiếp tục bùng nổ sau các vụ đổ vỡ, thiêu rụi thành phố suốt hơn một tuần. Những tòa nhà mang tính biểu tượng như hoàng cung, nhà hát opera và các nhà thờ lớn đều cháy rụi. Dù con số thương vong ban đầu được đồn đoán lên tới 100.000 người, ước tính hiện đại cho biết khoảng 15.000 đến 20.000 người thiệt mạng. Thêm vào đó, động đất và sóng thần còn ảnh hưởng nặng nề đến các vùng khác ở miền nam Bồ Đào Nha, Tây Ban Nha, Maroc, thậm chí sóng thần lan đến cả quần đảo Anh, Newfoundland và vùng biển Caribbean.
Mức độ tàn phá có thể được hình dung qua lời kể của một thương gia Anh đang có mặt tại Lisbon lúc đó: buổi sáng hôm ấy êm đềm, đầy nắng, không một dấu hiệu cảnh báo. Vậy nhưng chỉ vài giờ sau, khung cảnh trở nên hoang tàn “như thể tận thế”: không còn những đường phố và công trình quen thuộc, chỉ còn “những núi gạch đá vẫn còn bốc khói.” Thành phố từng được xem là cảng giao thương lớn thứ tư ở châu Âu phút chốc chìm trong biển lửa và đổ nát.
Cơn địa chấn thay đổi lịch sử truyền thông
Chưa từng có một thảm họa tự nhiên nào của châu Âu nhận được sự chú ý lớn đến thế về mặt truyền thông. Nhờ mạng lưới báo chí phát triển của thế kỷ 18, tin tức về động đất Lisbon nhanh chóng lan khắp lục địa. Hàng tuần, báo chí ở Pháp, Đức và Anh đều đăng tin, thư từ mô tả về mức độ kinh hoàng tại Lisbon.
Nhiều trí thức đương thời cũng lên tiếng. Johann Wolfgang von Goethe, khi ấy mới sáu tuổi, sau này kể lại trong hồi ký rằng tâm hồn non nớt của ông lần đầu tiên “rung chuyển sâu sắc” trước tin tức về thảm kịch. Những thông tin từ Lisbon lan tỏa khắp châu Âu, đánh thức nỗi sợ hãi về sự mong manh của đời sống con người trước thiên tai. Đây không còn là vấn đề của riêng Bồ Đào Nha, mà trở thành một sự kiện chấn động cộng đồng quốc tế, thúc đẩy các cuộc thảo luận sôi nổi về thần học, triết học và trách nhiệm của con người.
Thử thách niềm tin
Trận động đất ở Lisbon không chỉ tàn phá một đô thị, mà còn khơi dậy cơn địa chấn về tư tưởng giữa hai nhân vật cộm cán: Voltaire (François-Marie Arouet) và Jean-Jacques Rousseau. Họ là hai đại diện tiêu biểu của thời Khai Sáng, nhưng lại có quan điểm đối lập về nhiều vấn đề, từ triết học đến tôn giáo.
Voltaire khi ấy ở đỉnh cao danh tiếng: ông nổi tiếng với các tác phẩm đả kích Giáo hội Công giáo và bảo vệ quyền tự do dân sự, từng viết nhiều vở kịch, tiểu thuyết, tiểu luận triết học. Ngay khi hay tin về động đất Lisbon, Voltaire viết thư cho người bạn thân, bác sĩ Théodore Tronchin, để bày tỏ sự kinh hoàng và hoài nghi: Làm sao người ta vẫn có thể tin rằng đây là “thế giới tốt đẹp nhất” khi hàng chục nghìn người dân vô tội bị chôn vùi?
Trái lại, Rousseau không phải là nhân vật quen “giao du” với giới thượng lưu hay là tâm điểm truyền thông như Voltaire. Ông gây chú ý nhờ các tác phẩm viết về sự tha hóa trong xã hội, nổi bật là “Bàn về khởi nguyên và nền bất bình đẳng giữa người với người” (1754) và “Bàn về khoa học và nghệ thuật” (1750). Dù có thời điểm hai người trao đổi thư từ, nhưng quan hệ cá nhân và quan điểm tư tưởng của họ nhanh chóng rơi vào căng thẳng. Trận động đất Lisbon trở thành giọt nước tràn ly, kích động cuộc khẩu chiến triết học lớn bậc nhất thời kỳ này.
Quan điểm “thế giới tốt đẹp nhất” và tranh cãi triết học
Từ trước thế kỷ 18, nhiều triết gia châu Âu từng đề xướng quan điểm “thế giới tốt đẹp nhất” (optimism). Gottfried Leibniz, với tác phẩm “Theodicy” (1710), từng lập luận rằng Thượng đế – đấng hoàn hảo – hẳn phải tạo ra một thế giới “tốt nhất có thể.” Quan điểm này được những tên tuổi khác diễn giải, như nhà thơ người Anh Alexander Pope với tác phẩm “An Essay on Man” (1733-1734), nơi ông viết câu nổi tiếng: “Whatever is, is right” (Mọi thứ hiện hữu, đều là đúng).
Voltaire từng ngưỡng mộ Pope, gọi “An Essay on Man” là “bài thơ triết học hay nhất từng được viết,” nhưng ông không chấp nhận cách lạm dụng tư tưởng “mọi thứ đều tốt đẹp” để che mờ thực tế về sự đau khổ. Khi động đất Lisbon xảy ra, Voltaire coi đó là minh chứng thuyết phục: thế giới không hề “hoàn hảo,” và thảm họa này là bằng chứng đáng sợ chống lại luận điểm lạc quan mù quáng. Tháng 3/1756, ông xuất bản bài thơ “Poème sur le désastre de Lisbonne” (Bài thơ về thảm họa Lisbon), gay gắt phê phán học thuyết lạc quan: “Hỡi những triết gia nhầm lẫn, những kẻ hô vang ‘tất cả đều tốt đẹp’, hãy đến chiêm ngưỡng những đống đổ nát khủng khiếp này… Cả vũ trụ đang bác bỏ lời các người.”
Chưa dừng lại, Voltaire còn ra mắt tác phẩm châm biếm bất hủ “Candide” (1759), kể về hành trình của Candide và thầy dạy Pangloss – một người ngoan cố giữ quan điểm ‘đây là thế giới tốt đẹp nhất’ cho dù họ liên tục chứng kiến hàng loạt bất hạnh, bạo lực, chiến tranh và chính cơn địa chấn Lisbon. Bằng giọng văn mỉa mai, Voltaire chĩa mũi nhọn vào tư tưởng lạc quan máy móc, ám chỉ rằng con người cần nhìn thẳng vào sự đau khổ thật sự thay vì gượng ép giải thích mọi thứ đều tốt.
Niềm tin tôn giáo và lý giải thiên tai
Trong khi Voltaire tấn công khái niệm “lạc quan” thiên về thần học – triết học, đa phần người châu Âu thế kỷ 18 vẫn tin rằng trận động đất là cơn thịnh nộ của Thượng đế. Ngày 1/11 là Lễ Các Thánh, một trong những ngày lễ quan trọng nhất với người Công giáo Bồ Đào Nha, vậy mà thảm họa lại ập xuống giữa lúc dân chúng đang cầu nguyện. Với cách giải thích phổ biến khi ấy, rõ ràng Bồ Đào Nha phải phạm “trọng tội” nên Thượng đế mới giáng phạt.
Nhiều nhân chứng ghi lại cảnh các tu sĩ di chuyển giữa đoàn người, vừa khuyên nhủ sám hối vừa kêu gọi van nài Đức Mẹ Maria che chở. Nỗi sợ lan rộng khắp châu Âu, và vô số giáo sĩ lên tiếng giảng rằng Lisbon bị hủy diệt vì những “lạc lối” của cư dân, hoặc do cuộc đàn áp tôn giáo (Tòa án Dị giáo) mà Bồ Đào Nha duy trì. George Whitfield, một trong những người sáng lập phong trào Giám Lý (Methodism), viết “Một lá thư… gửi cho những cư dân Lisbon còn sống sót” để kêu gọi họ “ăn năn” và trở về với con đường đúng đắn của Chúa.
Mặc dù vậy, Rousseau lại không ủng hộ lý giải “bị Chúa phạt”. Ông tin rằng Thượng đế là đấng hoàn hảo và thế giới ban đầu Ngài tạo ra cũng tốt đẹp. Ông viết cho Voltaire, phản đối rằng: “Cái ác vật chất (physical evil) quả thật tồn tại, nhưng đừng vội đổ lỗi cho Thượng đế.” Trong bức thư dài gửi Voltaire, Rousseau nói rằng chính con người – vì tham lam và quy hoạch đô thị sai lầm – mới khiến thiệt hại tăng lên gấp bội. “Thiên nhiên không xây 20.000 ngôi nhà sáu hay bảy tầng ở Lisbon,” Rousseau chỉ trích. Nếu họ sống rải rác và xây nhà vừa phải, có thể thương vong đã ít đi. Như vậy, theo Rousseau, thảm họa Lisbon phơi bày sự non kém trong tầm nhìn quy hoạch lẫn lối sống tham lam, bất cẩn.
Tư tưởng của Rousseau về trách nhiệm con người
Trước thời điểm Lisbon, Rousseau đã nổi tiếng với quan điểm: xã hội hiện đại làm con người tha hóa so với “trạng thái tự nhiên” thuần khiết. Ông cho rằng thay vì phát triển đạo đức, xã hội lại cổ súy cạnh tranh vật chất, khiến lòng ích kỷ, tham lam thống trị. Bài luận “Bàn về khởi nguyên và nền bất bình đẳng…” (1754) của ông phê phán gay gắt cơ cấu xã hội, tố cáo văn minh làm con người mất đi “phẩm chất tự nhiên”.
Với biến cố Lisbon, quan điểm đó càng trở nên rõ ràng: thảm họa không phải do Chúa gây ra, mà do chính con người chấp nhận sống chen chúc trong đô thị chật hẹp, xây nhà quá cao, và trong khoảnh khắc sẵn sàng liều mạng quay lại cứu tiền bạc hơn là chạy trốn. Trong thư gửi Voltaire, Rousseau nhấn mạnh yếu tố “con người tự chuốc lấy tai họa” bằng hàng loạt lựa chọn ích kỷ. Nếu thoát ly khỏi cấu trúc xã hội lệch lạc này, có lẽ họ đã giảm thiểu đáng kể thương vong.
Ý tưởng này khác xa với số đông đương thời, những người thường vin vào “mệnh Trời” hoặc cơn thịnh nộ của Thượng đế để giải thích. Nhưng nó cũng đặt nền móng cho cách tiếp cận “hiện đại” hơn về thiên tai, xem xét chúng như hệ quả từ tương tác thiếu cân nhắc giữa con người và môi trường, thay vì gói gọn trong khung thần học. Chúng ta thấy thấp thoáng mầm mống của các quan điểm về “giảm nhẹ rủi ro thiên tai” thời nay, khi chính quyền và cộng đồng phải xem xét quy hoạch hợp lý, công trình an toàn, thay vì chỉ cầu nguyện hay đổ lỗi cho số phận.
Đọc thêm:
- Vài chuyện đời tư Của Nữ Hoàng Anh Victoria
- Paracelsus và nền y học giả kim tại Ottoman
- Charlemagne – Người khai sinh Đế Chế La Mã Thần Thánh
- James VI và I: Cuộc chiến kế vị Elizabeth I
Lịch sử tái thiết
Trong bối cảnh Lisbon hoang tàn, Sebastião José de Carvalho e Melo (thường được biết đến với tước hiệu Marquis de Pombal) nổi lên như nhà lãnh đạo mới của Bồ Đào Nha. Khi ấy, việc chôn cất hàng nghìn thi thể sao cho tránh dịch bệnh và cung cấp lương thực, nơi ở cho người sống sót là ưu tiên hàng đầu. Ông cho đổ xác xuống biển để giảm nguy cơ lây nhiễm, đồng thời yêu cầu phân phối lương thực để ngăn nạn đói.
Sau cùng, thách thức lớn nhất là quyết định có nên di dời thủ đô hay không. Có ý kiến cho rằng Lisbon đã bị hủy hoại, nên di chuyển trung tâm chính trị – kinh tế sang nơi khác. Nhưng Marquis de Pombal lại chọn phương án tái thiết ngay trên nền cũ với định hướng quy hoạch hiện đại: thiết kế đường phố rộng, vuông vắn, thay thế hẳn kiểu đường chật hẹp, ngoằn ngoèo trước kia. Một sáng kiến đột phá khác là mô hình “Pombaline cage”, kết cấu khung gỗ chống địa chấn giúp hấp thụ rung động và ngăn nhà sập hoàn toàn. Đây được xem là bước tiên phong cho tư tưởng xây dựng đô thị bền vững về sau.
Từ đống tro tàn, Lisbon hồi sinh với bộ mặt mới: gọn gàng, kiên cố và “khai sáng” hơn về mặt quy hoạch. Việc áp dụng nguyên tắc kỹ thuật hiện đại, kết hợp với tinh thần “chuẩn hóa” (standardisation) trong xây dựng, cho phép thành phố bớt đi những rủi ro từng gây nên hậu quả bi thảm. Về lâu dài, tư tưởng “lấy con người làm trung tâm” này cũng phản ánh tầm ảnh hưởng của thời Khai Sáng đối với cách các chính phủ đối phó với thiên tai.
Tóm lại
Thảm họa Lisbon 1755 không chỉ là một cuộc khủng hoảng về sinh mạng và tài sản, mà còn là bước ngoặt lớn về mặt tư tưởng trong lịch sử châu Âu. Từ nỗi đau chung của hàng nghìn người, câu hỏi về ý chí Thượng đế, vai trò của lý trí và trách nhiệm cá nhân được mổ xẻ sôi nổi. Cuộc tranh luận gay gắt giữa Voltaire và Rousseau chính là biểu tượng cho mâu thuẫn giữa cách nhìn nhận “mọi thứ đều tốt đẹp” và tư tưởng thực tiễn hơn, quy trách nhiệm cho sự yếu kém và tham lam của con người.
Cuối cùng, Lisbon đã được tái sinh trên nền tảng quy hoạch hiện đại, đánh dấu tinh thần “khai sáng” cả về kiến trúc lẫn nhận thức xã hội. Đây là bài học lịch sử về cách con người đối mặt và học hỏi từ thảm họa, cũng như lời nhắc nhở rằng đôi khi “thảm họa thiên nhiên” còn phơi bày thảm kịch của chính chúng ta.
