Trong hơn một thập kỷ đảm nhận vai trò lãnh đạo Giáo hội, Đức Giáo Hoàng Francis đã để lại dấu ấn khó phai bằng những nỗ lực hướng đến sự gần gũi với mọi người, nới lỏng quyền lực truyền thống của Vatican, cũng như can thiệp vào những vấn đề xã hội nóng bỏng. Bài viết này sẽ điểm lại những nét chính yếu trong chặng đường của ngài, cùng với những tranh cãi, đóng góp và cả di sản phức tạp mà ngài để lại.
Tầm nhìn về một Giáo hội lên đường
Từ ngày ngài được bầu chọn năm 2013, Đức Giáo Hoàng Francis đã mang đến bầu không khí thân thiện, bình dị và phá vỡ nhiều quy tắc cũ. Một trong những hành động đầu tiên minh họa cho tinh thần ngài là chọn sống tại nhà khách của Vatican thay vì căn hộ giáo hoàng xa hoa. Ngài lý giải rằng không gian này giúp ngài gần gũi và tiếp xúc với mọi người nhiều hơn, điều mà ngài luôn coi là “linh khí” của sứ mệnh giáo hoàng.
Ngài đã đến hơn 60 quốc gia trên thế giới và tiếp xúc hàng ngàn, hàng vạn giáo dân lẫn người ngoại đạo. Hình ảnh đặc trưng của Đức Giáo Hoàng Francis là nụ cười hiền hòa, lắng nghe câu chuyện của người đau khổ, người trẻ, người nghèo. Ngài chủ trương Giáo hội phải đứng về phía những người gặp khó khăn kinh tế, chính trị, phải biết “đi ra” khỏi những bức tường cổ kính và đến với đời sống thường nhật.
Chính sự “đi ra” này làm nên tinh thần mục tử của ngài: một vị giáo hoàng sẵn sàng hành động, trao hy vọng, mời gọi mọi người đối thoại và mở lòng với những quan điểm khác biệt.
Mở rộng cửa cho kẻ yếu thế
Về mặt luân lý, Đức Giáo Hoàng Francis tạo nên bước ngoặt về ngôn ngữ. Ngài kêu gọi Giáo hội chào đón mọi con người – bao gồm những người ly dị, người đồng tính, người chuyển giới…. Đây là điều khiến nhóm Công giáo truyền thống phản đối vì cho rằng ngài quá “cấp tiến” và xa rời giáo huấn cũ.
Trong cuốn tự truyện “Hy Vọng” (Hope) xuất bản tháng 1/2025, ngài kể rằng Giáo hội cần “thấu hiểu cuộc sống thường nhật” và lắng nghe những khó khăn đương đại của con người. Ngài từng công khai nói rằng việc một số quốc gia xem đồng tính là tội phạm là điều không thể chấp nhận. Ngài cũng chỉ ra, trong vài trường hợp, ly dị có thể “cần thiết về mặt luân lý” để bảo vệ người bị bạo lực gia đình.
Tuy nhiên, mức độ cởi mở của Đức Giáo Hoàng Francis vẫn bị đánh giá là chưa “đủ” đối với một số người Công giáo cấp tiến. Những quy định mang tính luật lệ của Giáo hội như không thừa nhận hôn nhân đồng tính, không cho phép phụ nữ làm linh mục và vẫn cấm ly dị trong giáo luật… vẫn chưa thay đổi triệt để. Bản thân ngài luôn khẳng định rõ ngài không ủng hộ việc phong chức linh mục cho phụ nữ và quan điểm hôn nhân truyền thống vẫn được Giáo hội duy trì.
Dù vậy, trong hướng cải cách kêu gọi tôn trọng và thấu cảm, ngài đã bổ nhiệm nữ tu vào những vị trí quan trọng trong chính quyền Vatican. Năm 2021, Sơ Raffaella Petrini được bổ nhiệm làm Tổng Thư ký Quốc gia Thành Vatican, một bước tiến đáng kể về vai trò của phụ nữ trong cơ cấu Giáo hội.
Lắng nghe toàn cầu
Một sáng kiến quan trọng của Đức Giáo Hoàng Francis là tiến hành một cuộc tham vấn quy mô toàn thế giới, kéo dài ba năm nhằm thu ý kiến của hơn một tỷ người Công giáo. Thông qua hàng chục ngàn buổi lắng nghe tại các giáo xứ, vấn đề về vai trò phụ nữ, vị thế người LGBT+ trong Giáo hội nổi lên như mối quan tâm hàng đầu.
Dù kết quả cuối cùng của tiến trình này không dẫn đến một sự thay đổi tức thì trong giáo luật, lời khẳng định “Giáo hội không tách mình khỏi giáo dân trên khắp thế giới” đã trở thành thông điệp then chốt. Đây là nỗ lực của ngài nhằm xây dựng một Giáo hội phản ánh rõ bối cảnh văn hóa – xã hội của thời đại mới, cũng như tạo tiền đề cho những cải tổ sâu rộng hơn.
Một di sản phong phú
Trong suốt 12 năm giữ ngôi vị Thánh Phêrô, Đức Giáo Hoàng Francis luôn nhấn mạnh sứ vụ “đến với vùng ngoại biên”. Điều này không chỉ nằm ở việc ngài bỏ căn hộ giáo hoàng mang tính biểu tượng, mà còn thể hiện qua những chuyến đi đến những nơi xa xôi, nghèo đói, xung đột, với mục tiêu thúc đẩy tiếng nói cho người thiếu thốn.
Ngài từng đến thăm một trung tâm tị nạn gần Rome, quỳ gối rửa chân cho những người tị nạn theo Hồi giáo, Ấn giáo và Coptic. Ngài kêu gọi ưu tiên phẩm giá cho người di cư, cầu nguyện cho những ai đã thiệt mạng trên hành trình vượt biển. Ngài hăng hái thúc giục các giáo xứ mở cửa đón người di cư, xem họ như “anh chị em” cần sự cảm thông và chia sẻ.
Một chủ đề khác đặt ngài ở vị trí tiên phong là vấn đề “môi sinh và biến đổi khí hậu”. Trong tông huấn “Laudato Si”, ngài khẳng định hoạt động kinh tế thiếu bền vững và ảnh hưởng biến đổi khí hậu là gánh nặng người giàu áp đặt lên người nghèo. Ngài kêu gọi lương tâm toàn cầu: mọi quốc gia phải dùng nguồn lực của mình để giải quyết vấn đề ô nhiễm, hâm nóng toàn cầu và đảm bảo một tương lai công bằng hơn.
Lập trường phản chiến
Đức Giáo Hoàng Francis tự nhận mình là “tiếng nói của hòa bình”, gọi chiến tranh hay xung đột là “thất bại của nhân loại”. Ngài khẩn thiết lên án bạo lực tại nhiều quốc gia và kêu gọi sự chấm dứt tức khắc ở những điểm nóng như Gaza, Ukraine. Ngài đặc biệt nhấn mạnh tầm quan trọng của trẻ em trong các cuộc xung đột: các em rất dễ tổn thương, nên Giáo hội phải lên tiếng bảo vệ.
Ngài từng gọi chiến sự tại Gaza là “khủng hoảng nhân đạo” và không ngừng kêu gọi ngừng bắn. Ngài tiếp kiến gia đình những người Israel bị Hamas bắt cóc, đồng thời nhắc nhở thế giới phải dõi theo tình trạng người dân Palestine gặp hiểm nguy. Với cuộc xung đột Nga – Ukraine, ngài vẫn mong đối thoại hòa giải, song nhiều người chỉ trích ngài “quá rụt rè” trong việc lên án động thái quân sự của Nga.
Tương tự, trong quan hệ với Trung Quốc, nơi các tín hữu Công giáo bị giám sát, ngài cũng nỗ lực tìm giải pháp ngoại giao, nhưng bị nhận xét là chưa đủ cứng rắn để bảo vệ quyền tự do tôn giáo. Khát khao xây dựng cầu nối đôi khi khiến ngài thiếu triệt để trong việc đối đầu các vi phạm.
Đọc thêm:
- Giải pháp nào cho bất ổn thương mại toàn cầu
- Volodymyr Zelensky: Từ danh hài đến tổng thống thời chiến
- Những cuộc cạnh tranh của các cường quốc
Đối diện các scandal của giáo hội
Nỗi nhức nhối về tham nhũng tại Vatican không phải điều mới mẻ. Từ những ngày đầu, Đức Giáo Hoàng Francis đã đóng hàng ngàn tài khoản ngân hàng Vatican bị cho là mờ ám, đồng thời ban hành quy định chặt chẽ hơn trong quản lý tài chính. Ngài muốn xây dựng một Vatican minh bạch, ít chịu ảnh hưởng lợi ích nhóm, trả lại uy tín cho Giáo hội.
Thế nhưng “tội ác đáng xấu hổ” nhất mà ngài luôn đau đáu chính là lạm dụng tình dục trẻ em bởi linh mục và giáo sĩ. Ngay trong cuốn “Hy Vọng” (Hope), ngài thừa nhận trách nhiệm lớn lao của mình: Giáo hoàng phải đối diện thực tế rằng nhiều “chủ chăn” đã vi phạm nghiêm trọng luân lý, gây nên nỗi đau đớn không gì bù đắp cho nạn nhân.
Năm 2020, Giáo hội Công giáo Mỹ công bố danh sách khoảng 2.000 giáo sĩ bị cáo buộc các tội danh liên quan đến lạm dụng tình dục, lạm dụng trẻ em và cả lưu trữ ấn phẩm khiêu dâm trẻ em. Đức Giáo Hoàng Francis ra quy định buộc mọi thành viên Giáo hội phải báo cáo khi biết có hành vi lạm dụng. Nếu không tuân thủ, họ có thể bị cách chức. Ngài thường gặp gỡ, lắng nghe nạn nhân lạm dụng ở nhiều nơi trên thế giới; dù đôi khi ngài bị chỉ trích vì một số sai lầm trong đánh giá cá nhân về một số giáo sĩ “tai tiếng”.
Tuy nhiên, so với nhiều người tiền nhiệm, Đức Giáo Hoàng Francis tỏ rõ sự hối lỗi chân thành và chủ động hơn trong việc xoa dịu nỗi đau nạn nhân. Đối với ngài, phải đồng hành, phải công khai xin lỗi và xử lý thực chất các vụ việc là con đường duy nhất để khôi phục niềm tin nơi giáo dân.
Định hình thế hệ lãnh đạo mới cho Vatican
Chỉ trong vòng hơn một thập kỷ, Đức Giáo Hoàng Francis đã tạo nên một nhóm hồng y mới rất đa dạng. Khoảng 80% các hồng y có quyền bầu giáo hoàng kế tiếp đều do ngài bổ nhiệm, phần lớn đến từ Nam Mỹ, châu Phi, châu Á – nơi Công giáo phát triển mạnh. Chính sự đa sắc tộc, trải khắp các châu lục này khẳng định tầm nhìn dịch chuyển trọng tâm Công giáo ra khỏi châu Âu, nơi mà lượng tín đồ giảm dần.
Đây là dấu ấn nổi bật, hứa hẹn sẽ tiếp tục ảnh hưởng dài lâu đến cơ cấu lãnh đạo Giáo hội. Những hồng y mới này sẽ mang theo quan điểm tích cực hơn về công bằng xã hội, nhiệt huyết truyền giáo và sự linh hoạt về văn hóa. Nếu trước đây Vatican chịu ảnh hưởng rõ ràng từ châu Âu, thì giờ đây, bức tranh Công giáo toàn cầu trở nên “đồng đều” hơn.
Sau khi qua đời ở tuổi 88, Đức Giáo Hoàng Francis đã nhận được sự thương tiếc và tôn vinh từ khắp nơi, một phần vì sự kết nối mà ngài nỗ lực xây dựng giữa Vatican và các vùng đất xa xôi. Chính di sản của một Giáo hội mở, lắng nghe và nỗ lực vượt qua gông cùm truyền thống cứng nhắc sẽ tiếp tục là chủ đề tranh luận và kế thừa cho những đời giáo hoàng kế tiếp.
Tóm lại
Đức Giáo Hoàng Francis đã dẫn dắt Giáo hội đi qua giai đoạn nhiều biến động, tạo xung lực cải tổ dù không phải lúc nào cũng trọn vẹn trong mắt tất cả mọi người. Từ việc khuyến khích lắng nghe rộng rãi, ưu tiên người nghèo, người di cư, cho đến nỗ lực mở cửa với những cộng đồng bên lề, ngài đã để lại một định hướng hòa nhập đáng kể. Dẫu còn tranh cãi, di sản phức tạp của ngài vẫn nổi bật bởi tính nhân văn, đề cao phẩm giá con người và khát vọng xây dựng một Giáo hội gần gũi với mọi tầng lớp xã hội.
