Gen Z đề cao công bằng xã hội, bền vững môi trường, tính bao gồm và đạo đức kỹ thuật số, qua đó ảnh hưởng mạnh mẽ đến chuẩn mực xã hội, kinh doanh và cách mỗi cá nhân sống. Trong thời đại chuyển giao thế hệ, hệ giá trị cùng quan niệm đạo đức luôn có sự thay đổi nhất định. Thế hệ Gen Z – những bạn trẻ sinh từ khoảng 1997 đến 2010 – đang lớn lên cùng internet toàn cầu, mạng xã hội và sự tham gia ngày càng sâu vào các hoạt động cộng đồng. Vì thế, những chuẩn mực mới mà họ kiến tạo không chỉ phản ánh điều kiện sống độc đáo mà còn cho thấy thế giới tương lai sẽ được định hình như thế nào. Vậy cụ thể, các giá trị và lý tưởng đạo đức của Gen Z ra sao? Hãy cùng tìm hiểu.
Gen Z là ai?
Gen Z (hay “Thế hệ Z”) là tên gọi dành cho những người sinh ra trong giai đoạn từ 1997 đến 2010, nối tiếp thế hệ Millennials và trước thế hệ Alpha. Đây là thế hệ được xem như “công dân kỹ thuật số bẩm sinh” vì công nghệ đã gắn bó với họ ngay từ khi còn nhỏ. Điện thoại thông minh, mạng xã hội và internet tốc độ cao là những thứ Gen Z tiếp cận hàng ngày – trong khi các thế hệ trước từng có giai đoạn sống thiếu chúng.
Thói quen kết nối với bạn bè qua nền tảng trực tuyến, học tập từ internet, hay dành nhiều thời gian giải trí trực tuyến khiến Gen Z có cách tiếp cận thế giới khác biệt. Cách họ giao tiếp, định hình quan hệ xã hội và phát triển kỹ năng đều chịu ảnh hưởng sâu đậm từ môi trường “online” này.
Bên cạnh đó, Gen Z cũng nổi bật với tinh thần cởi mở về công bằng và đa dạng. Họ ủng hộ nhiều hình thức bình đẳng, không chỉ giới hạn ở vấn đề sắc tộc hay tôn giáo. Nhiều bạn trẻ thuộc thế hệ này sở hữu nền tảng học vấn cao, ý thức tự chủ mạnh và đã trải qua những biến cố thời đại như dịch COVID-19, khủng hoảng kinh tế… từ khá sớm. Tất cả góp phần hình thành bộ khung đạo đức độc đáo, xoay quanh các giá trị minh bạch và chân thực.
Bình đẳng và công bằng xã hội
Gen Z đang khẳng định tiếng nói mạnh mẽ về bình đẳng và công bằng xã hội. Không chỉ hô hào, họ chủ động hành động và kêu gọi thay đổi, dù đó là vấn đề về sắc tộc, giới tính, xu hướng tính dục hay bất cứ góc độ nào liên quan đến quyền con người. Khát khao tạo ra “sân chơi công bằng” này ảnh hưởng sâu rộng đến cách Gen Z lựa chọn thương hiệu, phản ứng với thông tin trên mạng, cũng như đòi hỏi nơi họ làm việc.
Chẳng hạn, một bạn trẻ Gen Z sẵn sàng tẩy chay thương hiệu không tôn trọng sự đa dạng hay có hành vi phân biệt đối xử. Trên mạng xã hội, họ sẵn sàng lên tiếng phê phán các sự kiện, hình ảnh, nội dung mà họ cho là bất công, dù đó chỉ là một cuộc tranh luận nhỏ trong đời sống. Với họ, công bằng không nằm trên khẩu hiệu mà phải được hiện diện trong ứng xử hàng ngày.
Khi bước chân vào môi trường làm việc, Gen Z cũng đòi hỏi các doanh nghiệp thực hiện chính sách đa dạng – ví dụ, tỷ lệ nhân sự nam nữ, sắc tộc trong ban lãnh đạo không thể quá chênh lệch, hoặc phải có chính sách hỗ trợ cho cộng đồng LGBTQ+. Về chính trị, thế hệ này ủng hộ các ứng cử viên, đảng phái muốn kiến tạo môi trường bình đẳng thực chất. Họ cũng đánh giá cao các dự luật hướng đến việc tạo cơ hội công bằng hơn cho mọi người.
Đáng chú ý, Gen Z còn tiếp cận công bằng xã hội dưới cái nhìn giao thoa giữa nhiều yếu tố (intersectionality) – họ cho rằng không thể tách biệt bất bình đẳng giới khỏi phân biệt chủng tộc hay khỏi sự bất cân xứng về kinh tế. Với tư duy này, họ muốn duy trì nỗ lực “kiến tạo công bằng” mang tính liên tục và xuyên suốt. Thay vì xem công bằng như thứ bất biến, Gen Z tin rằng đây là quá trình đòi hỏi mỗi người luôn tự vấn và cải thiện.
Về mặt triết lý, họ đặt nghi vấn lên mọi cấu trúc quyền lực cũ. Có lẽ vì lớn lên trong thời kỳ toàn cầu hóa, họ nhìn nhận thế giới như một mạng lưới liên kết. “Công bằng” với Gen Z không chỉ còn là chuyện pháp lý, mà là cảm giác về sự tương xứng trong cơ hội, phúc lợi và lối sống của tất cả mọi người.
Môi trường và tính bền vững
Gen Z được coi là thế hệ cực kỳ quan tâm đến vấn đề môi trường và luôn nỗ lực hướng tới một tương lai bền vững. Không ít người cho rằng đây là “thách thức lớn” mang tính sống còn của thế hệ này. Những lo ngại về biến đổi khí hậu, cạn kiệt tài nguyên hay ô nhiễm nhựa đại dương khiến nhiều bạn trẻ từ chối sử dụng ống hút nhựa, chuyển sang ăn chay hoặc chọn các sản phẩm thân thiện môi trường.
Các khảo sát cho thấy số lượng người trẻ theo đuổi lối sống thuần chay (vegan) hoặc giảm thiểu tiêu thụ thịt tăng đáng kể, một phần vì họ nhận thức sâu sắc về dấu chân carbon và tác động của hoạt động chăn nuôi công nghiệp đến Trái Đất. Ngoài ra, Gen Z quan tâm đến quy trình sản xuất của mọi thứ họ tiêu thụ: “Nguồn nguyên liệu có bền vững không?”, “Có gây tổn hại cho hệ sinh thái hay không?”.
Bên cạnh thói quen tiêu dùng “xanh”, Gen Z còn tích cực ủng hộ các phương tiện giao thông ít khí thải, như xe đạp, phương tiện công cộng, xe điện… Họ tin rằng bảo vệ môi trường không chỉ là công việc của chính phủ hay doanh nghiệp, mà mỗi cá nhân đều phải “góp gạch” xây dựng tương lai. Tinh thần “stewardship” (trách nhiệm gìn giữ) này thúc đẩy họ chung tay từ những điều nhỏ nhất: trồng cây, giảm rác thải nhựa, tham gia chiến dịch làm sạch bãi biển…
Trên phương diện triết học, thế hệ Z tiếp cận môi trường dưới góc nhìn sinh thái học sâu (deep ecology), cho rằng con người và thiên nhiên có mối liên hệ mật thiết. Họ đề cao ý thức giữ gìn Trái Đất không chỉ vì lợi ích của hiện tại mà còn cho các thế hệ mai sau. Đây chính là đạo đức của việc “làm chủ và chăm sóc” – mỗi hành động hàng ngày có thể đóng góp vào việc bảo vệ hành tinh.
Minh bạch và tính chân thực
Tính chân thực (authenticity) và sự minh bạch (transparency) là hai “tiêu chí vàng” của Gen Z, hiện diện trong cả đời sống cá nhân, công việc lẫn chính trị. Họ mong muốn các mối quan hệ phải được xây dựng dựa trên sự thành thật, chia sẻ cảm xúc thay vì chỉ “xã giao” hời hợt. Trên mạng xã hội, xu hướng này được minh chứng qua việc chuộng ảnh “không chỉnh sửa” hoặc ghi lại những khoảnh khắc đời thường “thô mộc” để thể hiện con người thật.
Trong các mối quan hệ bạn bè, tình yêu, Gen Z đề cao sự cởi mở và trung thực. Họ thích những cuộc trò chuyện đi thẳng vào vấn đề, không vòng vo hoặc giữ bí mật không cần thiết. Thậm chí, chính áp lực “tất cả phải công khai” này đôi lúc cũng có mặt trái, khiến một số bạn trẻ cảm thấy gánh nặng khi phải thể hiện hết mọi khía cạnh đời tư. Tuy nhiên, nhìn chung, họ vẫn muốn khuyến khích văn hóa “trung thực đến tận gốc rễ”.
Trong lĩnh vực kinh doanh, Gen Z gây sức ép buộc doanh nghiệp không được “nói một đằng, làm một nẻo”. Họ yêu cầu công ty minh bạch về chuỗi cung ứng, nguồn gốc sản phẩm, cách đối xử với lao động… “Bền vững” hay “trách nhiệm xã hội” không thể chỉ là khẩu hiệu tiếp thị. Gen Z đòi hỏi bằng chứng cụ thể về sự cam kết mà doanh nghiệp đưa ra.
Về mặt triết lý, giá trị “chân thực” của Gen Z có thể gắn với tinh thần hiện sinh (existentialism) từng được nhắc đến bởi các triết gia Jean-Paul Sartre, Martin Heidegger… Họ tin rằng, một cuộc sống ý nghĩa đòi hỏi mỗi cá nhân phải thành thật với bản thân, chịu trách nhiệm về hành động của mình. Đối với Gen Z, tính minh bạch – chân thực không phải thứ “tùy chọn” mà là “chuẩn mực đạo đức” để xây dựng lòng tin giữa con người trong thời đại nhiều biến động.
Sự bao gồm và đa dạng
Gen Z không chỉ chấp nhận mà còn tôn vinh sự khác biệt giữa người với người. Thế hệ này xem “đa dạng” là nguồn sức mạnh, tạo ra sự phong phú trong ý tưởng, văn hóa và cách nhìn nhận cuộc sống. Họ hiểu rằng xã hội lý tưởng là nơi mọi người được là chính mình, không bị áp đặt hay ràng buộc bởi khuôn mẫu truyền thống.
Tinh thần này thể hiện rõ qua thói quen và sở thích của Gen Z. Chẳng hạn, họ nhiệt tình tham gia các sự kiện cộng đồng, lễ hội đa văn hóa, ủng hộ LGBTQ+ Pride… vì tin rằng “được hiện diện và vui vẻ” bên nhau là cách để xóa bỏ rào cản. Trong môi trường học đường hoặc nơi làm việc, Gen Z kêu gọi áp dụng chính sách giúp mọi thành viên đều có cơ hội đóng góp và được lắng nghe.
Bên cạnh đó, Gen Z đòi hỏi việc tôn vinh đa dạng không dừng lại ở màu da, sắc tộc mà cần bao quát giới tính, hình thể, ngôn ngữ, tôn giáo… Trong quảng cáo, họ muốn thấy người mẫu có nhiều vóc dáng khác nhau, nhiều màu da, nhiều độ tuổi. Khi thấy thương hiệu làm điều này một cách chân thành, họ cảm nhận được sự tôn trọng.
Ở góc độ triết học, tư tưởng “đa nguyên” (pluralism) và “chủ nghĩa thế giới” (cosmopolitanism) thể hiện rõ trong suy nghĩ của Gen Z. Họ cho rằng khác biệt không phải rào cản, mà là cơ hội để thấu hiểu lẫn nhau. Gen Z hướng tới một thế giới nơi mọi người đều có vị trí đáng được công nhận, và từ đó nỗ lực xây dựng cộng đồng bao gồm – nơi không ai bị gạt sang bên lề vì lý do khác biệt.
Đạo đức kỹ thuật số và quyền riêng tư
Sinh ra trong thời đại công nghệ, Gen Z rất quan tâm đến đạo đức kỹ thuật số và quyền riêng tư. Ngay từ lúc nhỏ, nhiều bạn trẻ đã chứng kiến hoặc trải nghiệm những vấn đề như lừa đảo trực tuyến, tin giả (fake news), rò rỉ dữ liệu cá nhân… Do đó, họ có ý thức rõ ràng về mức độ “mỏng manh” của thông tin cá nhân khi đưa lên mạng.
Thế hệ này thường sử dụng các biện pháp bảo vệ quyền riêng tư cao hơn so với thế hệ trước. Ví dụ, họ hay dùng công cụ chặn quảng cáo, tùy chỉnh cài đặt quyền riêng tư trên mạng xã hội để hạn chế truy cập từ người lạ. Rất nhiều người trẻ cũng lựa chọn ứng dụng nhắn tin mã hóa đầu cuối (end-to-end encryption) để ngăn việc nội dung trao đổi bị theo dõi.
Cùng với đó, Gen Z đặc biệt cảnh giác trước tin giả và tác hại của nó tới xã hội. Khi nắm bắt thông tin, họ có xu hướng kiểm chứng nguồn tin, đồng thời cảnh báo người thân, bạn bè về các mối đe dọa tin giả. Họ hiểu rằng môi trường mạng có thể tác động lớn đến bầu cử, kinh tế, văn hóa; do đó, việc trang bị “bộ lọc” để nhận biết đúng – sai trở nên cần thiết hơn bao giờ hết.
Về mặt tư tưởng, cách nhìn của Gen Z về giám sát dữ liệu (surveillance) gợi nhớ đến triết gia Michel Foucault, người từng phân tích mối quan hệ giữa quyền lực và kiểm soát thông tin. Gen Z đặt câu hỏi về ranh giới giữa “an ninh” và “quyền riêng tư”, họ cho rằng nếu không cẩn thận, việc thu thập dữ liệu của các công ty hay chính phủ có thể dẫn đến xâm phạm quyền tự do cá nhân. Với họ, quyền riêng tư là một phần quan trọng để xã hội công bằng, nơi không ai bị tước đi “không gian an toàn” chỉ vì lý do giám sát.
Vậy, những giá trị đạo đức của Gen Z là gì?
Tổng hợp lại, Gen Z mang trong mình bộ giá trị đạo đức phong phú, được thúc đẩy bởi:
- Khát khao công bằng xã hội: Họ lên án mạnh mẽ mọi hình thức phân biệt đối xử, hỗ trợ các chính sách, thương hiệu, lãnh đạo thực tâm thúc đẩy bình đẳng.
- Bảo vệ môi trường và bền vững: Thế hệ này coi việc gìn giữ Trái Đất là nghĩa vụ đạo đức, sẵn sàng điều chỉnh lối sống để giảm thiểu tác động tiêu cực tới môi trường.
- Minh bạch và tính chân thực: Họ đề cao việc “nói thật – làm thật”, cả trong quan hệ cá nhân lẫn hoạt động kinh doanh hay chính trị.
- Bao gồm và đa dạng: Gen Z hướng tới một xã hội nơi mọi khác biệt được tôn trọng và nhìn nhận như tài sản chung, chứ không phải trở ngại.
- Đạo đức kỹ thuật số và quyền riêng tư: Lớn lên trong thế giới “luôn kết nối”, họ ý thức sâu sắc về quyền riêng tư, tính an toàn của dữ liệu cá nhân, cùng trách nhiệm sử dụng internet minh bạch, trung thực.
Chính những giá trị này đang định hình thế giới chúng ta. Do Gen Z chiếm tỷ trọng lớn trong lực lượng lao động tương lai, sức mua và tiếng nói chính trị của họ ngày càng mạnh mẽ. Họ thúc đẩy thay đổi từ thói quen tiêu dùng, chiến lược phát triển doanh nghiệp, chính sách chính phủ cho đến hành vi trong xã hội. Lấy ví dụ về môi trường, Gen Z không chỉ bỏ phiếu cho các chính sách xanh mà còn tự mình tham gia, tổ chức các sự kiện làm sạch môi trường, khởi xướng phong trào kêu gọi “sống xanh” trên mạng xã hội. Trong vấn đề công bằng xã hội, họ làm tình nguyện, chia sẻ câu chuyện cá nhân để nâng cao nhận thức, hay thậm chí khởi kiện khi quyền lợi bị xâm phạm.
Ở cấp độ triết học, Gen Z kế thừa nhiều tư tưởng từ chủ nghĩa hiện sinh, chủ nghĩa đa nguyên, đến tư duy “giao thoa” (intersectionality). Họ tin vào trách nhiệm cá nhân gắn liền với trách nhiệm cộng đồng, đòi hỏi mọi người không chỉ “nói” mà còn “hành động” để đưa những giá trị tốt đẹp vào đời thực. Đây chính là động lực thúc đẩy họ dấn thân nhiều hơn: đòi hỏi chính trị liêm chính, ủng hộ mô hình kinh doanh bền vững, tẩy chay hành vi tổn hại đến xã hội và môi trường.
Nói cách khác, đạo đức của Gen Z không dừng lại ở lý thuyết hay những khẩu hiệu hoa mỹ. Họ muốn nhìn thấy sự chuyển biến thiết thực trong cách chính phủ hành động, cách doanh nghiệp sản xuất và trong cả những mối quan hệ thường nhật. Thế hệ này đang biến các khái niệm như “bình đẳng”, “bền vững”, “chính trực” thành một phần của văn hóa chung, để sau này, thế hệ tiếp nối cũng sẽ coi đó là “tiêu chuẩn” căn bản.
Tóm lại, Gen Z đại diện cho làn gió mới về mặt đạo đức và giá trị sống. Từ quan điểm về công bằng xã hội, môi trường, tính chân thực, đến sự đa dạng và đạo đức kỹ thuật số, họ cho thấy một bức tranh về thế giới tương lai với những chuẩn mực rõ ràng, thống nhất hơn. Khi tiếng nói của Gen Z ngày một lớn, chúng ta có cơ hội chứng kiến nhiều thay đổi tích cực – từ chính sách công cho đến phương thức kinh doanh. Và quan trọng nhất, những thay đổi ấy bắt nguồn từ niềm tin sâu sắc rằng mọi người đều có thể và nên chung tay xây dựng một xã hội tốt đẹp hơn.
