Trong Thời kỳ Đồ Đồng muộn (khoảng 1550–1200 TCN), một “Câu lạc bộ cường quốc” đã hình thành tại khu vực Đông Địa Trung Hải và Cận Đông. Thành viên thường trực của “câu lạc bộ” này gồm Ai Cập, Hatti, Babylon (thời Kassite) và Alyshia (đảo Síp). Mitanni từng là thành viên từ đầu nhưng sau đó Assyria thế chỗ, trong khi Arzawa có thể cũng góp mặt. Các “đại cường” này trao đổi hôn nhân ngoại giao, thỏa thuận thương mại và liên minh quân sự. Ở khu vực Levant/Syria-Palestine, các thành bang Canaan đóng vai trò chư hầu và thường trở thành đấu trường cạnh tranh giữa Ai Cập và Hittite, nhưng phần lớn thời gian vẫn giữ được hòa bình và thịnh vượng.
Những điều kiện ổn định này được thể hiện rõ qua Bộ sưu tập thư Amarna (viết bằng chữ hình nêm Akkad), cho thấy các cường quốc coi nhau như ngang hàng, còn vua Canaan được xem là bề tôi. Hệ thống này cho phép mở cửa biên giới từ Ai Cập đến Ba Tư, từ Biển Đen đến Biển Đỏ, tạo điều kiện cho thương mại thịnh vượng, đem lại ổn định và phồn vinh cho hàng triệu người. Tuy nhiên, vào cuối thế kỷ 13 TCN, hệ thống này nhanh chóng sụp đổ.
Hải Tộc là ai?
Hải Tộc (Sea People) là thuật ngữ hiện đại dùng để chỉ một nhóm các bộ lạc không đồng nhất, quần tụ thành từng liên minh hoặc tấn công riêng lẻ, tàn phá khu vực Địa Trung Hải và Cận Đông khoảng năm 1200 TCN. Nguồn gốc và số phận của họ vẫn là chủ đề tranh cãi, nhưng họ được người Ai Cập gọi là “những dân tộc vượt biển.”
Họ đã hai lần cố xâm lược Ai Cập: lần thứ nhất thời Vua Merneptah (trị vì khoảng 1224–1204 TCN), lần thứ hai thời Vua Ramesses III (1184–1153 TCN). Bia Merneptah ghi nhận 5 bộ lạc Hải Tộc gồm Sherden, Shekelesh, Ekwesh, Luka và Teresh tấn công Ai Cập cùng đồng minh Libya. Theo văn bản ở đền Medinet Habu, dưới thời Ramesses III, một liên minh Hải Tộc (Peleset, Thekel, Shekelesh, Denyen, Weshesh) cùng dân Libya tiếp tục xâm lược, mang theo cả gia đình và gia súc, cho thấy họ di cư chứ không chỉ đi chinh phạt.
Quá trình sụp đổ và Hải Tộc
Bản khắc Medinet Habu cho biết Hải Tộc đã hủy diệt đế chế Hittite cũng như các thành bang Levant như Kode, Carchemish, Arvad và Alasa, ngoài ra còn tàn phá đảo Síp, Ugarit và nhiều thành Mycenae. Họ dường như là “lưỡi gươm” khiến trật tự Thời kỳ Đồ Đồng sụp đổ, nhưng các nhà nghiên cứu cho rằng còn nhiều yếu tố khác tác động.
Một số giả thuyết chỉ ra các biến động môi trường như động đất hay hạn hán đã gây khủng hoảng lương thực khiến làn sóng di cư ồ ạt khắp khu vực. Hạn hán được đề cập trong văn bản Ai Cập (ghi lại việc Merneptah gửi thóc cho vùng Hittite), và cả sử gia Herodotus (chỉ ra nạn đói thời Vua Atys ở Lydia). Dân số cũng gia tăng ở khu vực Aegean, điển hình tại Messenia (khoảng 50.000 người vào cuối thế kỷ 13 TCN), dẫn đến làn sóng di cư và cướp bóc.
Khi Hải Tộc xuất hiện, các tộc người khác như Aramean, Hebrew, Chaldean (từ sa mạc Cận Đông) và Phrygian (từ châu Âu tràn vào Anatolia) cũng di chuyển. Vương quốc Hittite bị tấn công từ nhiều phía và sụp đổ, tạo điều kiện cho Hải Tộc tiến xuống vùng Levant và đụng độ với Ai Cập.
Bài Liên Quan
Kết cục của Hải Tộc
Sau khi xâm lược kết thúc, vùng Cận Đông đổi thay triệt để. Hittite biến mất, Ugarit bị xóa sổ, còn Assyria nổi lên thành thế lực mới. Số phận các bộ lạc Hải Tộc được tái hiện qua văn tự Ai Cập, khảo cổ học và nghiên cứu ngôn ngữ học:
- Ekwesh có thể liên quan đến Achaean (Mycenaean).
- Teresh có thể gắn kết với vùng Tuscany (Etruscan).
- Tjecker và Sekelesh có thể xuất xứ từ đảo Sicily, rồi lưu cư ở Levant.
- Luka được cho là gốc ở Lycia (Anatolia) còn Danuana có thể liên kết với vùng Adana (Cilicia).
- Weshesh bị Ai Cập bắt và định cư ở châu thổ sông Nile, nhưng không rõ quê quán.
- Sherden (Shardana) một phần làm lính đánh thuê cho Ai Cập, phần khác gây chiến với họ, và khả năng có liên quan đến Sardinia.
- Peleset có thể là Philistine, định cư ở Levant, về sau xung đột với người Israel và để lại dấu ấn trong tên gọi “Palestine” ngày nay.
Như vậy, Hải Tộc không chỉ tàn phá đế chế và thành bang, mà còn tái cấu trúc bản đồ chính trị – xã hội trong khu vực Địa Trung Hải và Cận Đông, đặt nền móng cho một giai đoạn chuyển đổi giữa Thời kỳ Đồ Đồng và Thời kỳ Đồ Sắt.
