Heka được xem là thần đại diện cho ma thuật và y học của Ai Cập cổ đại, đồng thời cũng chính là hiện thân của ma thuật. Ông nổi bật bởi quyền năng bao trùm đến mức trở nên “vô hình” đối với nhiều nhà Ai Cập học thế kỷ 19 và 20, vì hầu như mọi khía cạnh văn hóa – tín ngưỡng của Ai Cập đều gắn kết chặt chẽ với Heka. Trong bài viết này, chúng ta sẽ tìm hiểu vai trò của Heka, nguồn gốc, mối liên hệ với các vị thần khác, cũng như cách ông ảnh hưởng đến cuộc sống thường nhật và tín ngưỡng Ai Cập.
Nguồn gốc và vai trò của Heka
Heka thường được mô tả là thần của ma thuật và y học, đồng thời là nhân cách hóa của chính sức mạnh siêu nhiên mà người Ai Cập cổ gọi là “heka”. Điểm mấu chốt nằm ở việc ma thuật không đơn thuần là yếu tố huyền bí hay mê tín, mà được quan niệm là lực lượng tạo tác và duy trì vũ trụ. Vì thế, Heka vừa là thần, vừa là biểu tượng cho sức mạnh khởi nguyên khiến mọi thứ có thể tồn tại và vận hành.
Heka đã được nhìn nhận từ thời Tiền Triều Đại (khoảng 6000 – 3150 TCN), và tên của ông xuất hiện rõ hơn trong các bản khắc thuộc thời Kỳ Đầu Vương Triều (3150 – 2613 TCN). Điều này cho thấy người Ai Cập sớm ý thức tầm quan trọng của ma thuật, và Heka được tôn vinh như một thành tố cốt lõi cho mọi hoạt động tôn giáo và đời sống.
Trong nghệ thuật khắc họa, Heka thường xuất hiện với hình người trong trang phục hoàng gia, đeo bộ râu cong tượng trưng cho thần linh, tay cầm một cây gậy có hai con rắn quấn quanh. Đây chính là biểu tượng mà sau này được phổ biến thành caduceus (tượng trưng cho ngành y), gắn với vị thần y học Asclepius của Hy Lạp. Thực ra, biểu tượng gốc này bắt nguồn từ Ninazu, vị thần chữa lành của vùng Sumer, rồi truyền sang Ai Cập, Hy Lạp, và cuối cùng trở thành biểu tượng y học trong thế giới hiện đại.
Ngược lại với các vị thần nổi tiếng như Osiris hay Isis, Heka không có giáo phái, không có nghi thức thờ riêng, hầu như không có đền thờ chính thức (ngoại trừ một vài nơi vào thời Hậu Kỳ 525 – 323 TCN). Tài liệu cổ nhắc đến Heka chủ yếu là các văn bản y học, thần chú, bùa chú, hơn là những câu chuyện thần thoại truyền miệng. Cũng vì thế, các nhà nghiên cứu trước đây đôi khi lãng quên hoặc đánh giá thấp Heka, xem ông thuộc về lĩnh vực “mê tín” hơn là tín ngưỡng chính thống.
Tuy nhiên, Heka mới là “nguồn sức mạnh đứng sau” mọi vị thần Ai Cập. “Truyền thuyết” về Ra, Osiris, Isis hay Amun càng trở nên quen thuộc thì quyền năng ẩn giấu của Heka càng dễ bị lu mờ. Nhưng với người Ai Cập cổ, Heka thực sự là nguyên lý cốt lõi, thấm đẫm trong mọi nghi lễ tôn giáo và cả những sinh hoạt thường ngày.
Thần Heka trong truyền thuyết sáng tạo
Một ý tưởng quan trọng của người Ai Cập cổ đại là sự hiện diện của ma thuật ngay từ thời khởi nguyên. Cõi hỗn mang tồn tại trước tất cả, và chính ma thuật (heka) là tác nhân cho hành động “sáng tạo” đầu tiên, cũng như cho sự duy trì của trời đất về sau.
Theo thần thoại, Atum (hoặc Ra-Atum) bước ra từ vùng nước hỗn mang, đứng trên gò đất nguyên thủy (ben-ben) để bắt đầu sáng tạo. Heka được cho là đã hiện diện ngay lúc đó, giúp Atum thực thi quyền năng của mình. Như lời khẳng định trong Coffin Texts, Heka chính là “công việc đầu tiên” (the first work) hoặc “người thánh hóa ka” (vì gốc từ có thể liên quan đến ka – một phần linh hồn).
Trong một câu thần chú thuộc Coffin Texts, Heka phát biểu: “Vũ trụ này thuộc về Ta trước khi các ngươi – những vị thần khác – xuất hiện. Các ngươi chỉ đến sau, bởi vì Ta chính là Heka.” Qua đó, ta thấy người Ai Cập quan niệm Heka vô thủy vô chung (không có cha mẹ, không có khởi nguồn), tồn tại từ thuở hồng hoang.
Ai Cập cổ đại đề cao Ma’at, tức trật tự và hài hòa giúp vũ trụ ổn định. Những vị thần như Ra, Osiris, Isis… đều có vai trò giữ vững Ma’at. Heka được nhìn nhận như “năng lượng nền” mà tất cả thần linh đều dựa vào, nên chính ông cũng đảm nhận vai trò bảo vệ Ma’at. Khi Mặt Trời (thần Ra) đi qua thế giới bên kia (Duat) mỗi đêm, chiếc thuyền của Ra thường bị rắn khổng lồ Apophis tấn công. Các văn bản cho thấy Heka cùng nhiều thần khác (như Seth, Mehen…) đánh trả Apophis, bảo vệ chuyến hành trình của Ra.
Heka cũng có mặt trong minh văn kim tự tháp và chữ khắc quan tài, hai bộ văn bản tang lễ chủ chốt, với tư cách thần dẫn lối hay thần chứng thực cho các câu thần chú. Người chết cần đến các “bài cầu khấn” mang tính ma thuật để vượt qua thử thách trong cõi âm, và Heka là uy quyền đứng sau bảo chứng cho tính linh nghiệm của lời kinh. Nhờ Heka, các linh hồn (ka, ba) hợp nhất để trở thành akh (linh hồn bất tử) và tiến về cõi vĩnh hằng.
Chính vì Heka gắn liền với quy trình bảo vệ và duy trì sự sống, cả ở dương thế lẫn trong thế giới sau khi chết, ông thường được coi là hiện thân của toàn bộ cốt lõi tín ngưỡng Ai Cập: từ lúc sáng tạo cho đến khi hoàn tất hành trình luân hồi.
Sự liên kết giữa Heka, Sia và Hu
Người Ai Cập có cách hình tượng hóa những khái niệm trừu tượng thành các vị thần. Trong công cuộc sáng tạo, họ tin rằng vũ trụ vận hành nhờ sự phối hợp của ba nguyên lý:
- Sia – Thần của tri giác (năng lực quan sát, thấu hiểu).
- Hu – Thần của lời phán (năng lực gọi tên, mệnh lệnh thần linh).
- Heka – Thần của phép màu và quyền năng thiêng (giúp biến tư tưởng và lời nói thành hiện thực).
Cách giải thích:
- Sia đại diện cho ý tưởng nảy sinh từ “trái tim” (theo quan niệm Ai Cập, tim là nơi xuất phát tư duy, xúc cảm).
- Hu thể hiện ngôn từ – phát âm thành tiếng từ “chiếc lưỡi”.
- Heka chính là quyền năng giúp mọi điều suy nghĩ (Sia) và phát ngôn (Hu) có thể thành hình.
Nói cách khác, Sia và Hu là hai khâu “nhìn – nói” để tạo nên bất cứ thực thể nào, còn Heka là “chất keo” kết nối và hiện thực hóa chúng. Ví dụ, khi một vị thần hay con người muốn “sáng tạo” hay “biến đổi” điều gì, họ cần nhận thức (Sia), cần gọi tên/ra lệnh (Hu), và cần có ma thuật (Heka) để biến mệnh lệnh đó thành hiện thực.
Như vậy, chính bộ ba Heka – Sia – Hu đã đồng hành với Atum ngay từ khoảnh khắc khởi nguyên, và cũng liên tục hỗ trợ hoạt động sinh tồn, suy nghĩ, giao tiếp trong đời sống thường nhật của con người.
Heka và y học
Một phát hiện thú vị là trong lịch sử Ai Cập, ma thuật và y học không tách rời nhau, thậm chí chúng liên kết chặt chẽ thành một bộ môn thống nhất. Tại sao lại như vậy?
Nền y học Ai Cập tin rằng bệnh tật có thể do các thế lực siêu nhiên gây ra (các linh hồn phẫn nộ, quỷ dữ, hay do ý chí của thần linh). Vậy nên, cách chữa bệnh tốt nhất chính là kết hợp phương pháp trị liệu thực hành (như băng bó, dược liệu) và biện pháp ma thuật (thần chú, bùa hộ mệnh, gọi tên thần).
Ebers Papyrus (khoảng 1550 TCN) – một trong những tài liệu y học toàn diện còn sót lại – cho thấy “thuốc men” và “thần chú” luôn đi đôi. Bài thuốc bao gồm cả lời khấn gọi thần linh, kết hợp dược thảo. Bác sĩ thời Ai Cập thường được gọi là “Tư tế của Heka” (Priests of Heka), vì họ tin vào quyền năng của Heka để khống chế căn nguyên siêu nhiên.
Để thể hiện quyền năng y học lẫn ma thuật, Heka được khắc họa cầm cây gậy có hai con rắn quấn quanh, chính là nguồn gốc của caduceus – biểu tượng y học ngày nay. Qua dòng lịch sử, biểu tượng này chuyển từ Sumer, qua Ai Cập, đến Hy Lạp (vị thần y Asclepius) và La Mã, rồi được quốc tế hóa trong biểu tượng ngành y.
Một ý niệm quan trọng ở đây: Người Ai Cập không xem y học là trò “lừa bịp” hay “mê tín.” Trái lại, họ thực sự tin rằng việc gọi tên Heka (hay các thần liên quan) là phương cách chân thực để thúc đẩy quá trình chữa lành. Họ làm vậy không phải để “tâm an” mà xuất phát từ nền tảng tín ngưỡng chắc chắn: ma thuật (heka) là lực lượng sinh ra và duy trì vũ trụ, vậy cớ gì nó lại không thể chữa lành bệnh?
Sức mạnh ma thuật
James Henry Breasted, một trong những nhà Ai Cập học lừng danh, từng nhận định: “Niềm tin vào ma thuật thấm sâu vào toàn bộ cuộc sống [Ai Cập cổ], chi phối cả phong tục, tập quán, và xuất hiện trong mọi hành vi thường nhật như một lẽ tự nhiên, cũng như việc ngủ hay nấu ăn vậy.”
Ma thuật (và do đó, Heka) thể hiện rõ nhất trong nghi lễ tôn giáo, tang lễ, chôn cất, và cả trong các lễ hội nông nghiệp (cầu mùa màng). Tuy nhiên, nó cũng đi vào việc thường ngày như:
- Đeo bùa hộ mệnh (djed, ankh, bọ hung, tjet…) để được bảo vệ, may mắn.
- Khắc hay treo biểu tượng trước cửa nhà (ví dụ củ hành để xua đuổi tà ma).
- Niệm chú trước khi đi săn, đi đường dài, hoặc để bảo vệ phụ nữ mang thai.
- Tắm rửa, hương khói, đọc lời cầu nguyện trước khi ăn uống, để tránh điều xui rủi.
Trong môi trường gia đình, Heka được áp dụng qua các bài “ru con” hay thần chú để bảo vệ trẻ khi ngủ. “Bài Ru Ma Thuật” (Magical Lullaby) từ thế kỷ 17 hoặc 16 TCN là một ví dụ cảm động, trong đó người mẹ ra lệnh cho mọi linh hồn quỷ quái phải rời xa con mình, với sự hỗ trợ ngầm của Heka.
Một minh chứng khác cho quyền năng ma thuật trong đời sống là thần Bès. Bès có ngoại hình lùn, râu rậm, được coi là thần bảo hộ cho phụ nữ mang thai, trẻ em, và cũng là thần của niềm vui, sự tự do. Nhiều gia đình xăm hình Bès hoặc khắc tượng Bès để cầu mong hạnh phúc.
Nhưng ngay cả Bès, với bản chất riêng biệt và “tính cách” sôi động, cũng hoạt động nhờ Heka. Nghĩa là, Bès có thể xua tà ma, ban niềm vui là nhờ lực ma thuật làm nền tảng cho thần. Đây là cách tư duy “thần linh có cá tính, nhưng quyền năng thần linh chung quy đều xuất phát từ Heka”.
Ý nghĩa Heka trong dòng chảy tâm linh Ai Cập
Như vậy, Heka duy trì mối liên kết cá nhân giữa con người với thần linh. Tôn giáo Ai Cập không chỉ thờ phụng trong đền miếu mà còn tự mình tương tác với các lực lượng siêu nhiên qua bùa chú, cầu nguyện. Ở đây, Heka đóng vai trò sợi dây vô hình giúp họ tiếp cận và điều khiển ma thuật, thay vì chỉ cầu xin các thần ban ơn một chiều.
Từ thời Tiền Triều Đại cho tới thời Ptolemaios (332–30 TCN) và thậm chí kéo dài sang giai đoạn Ai Cập thuộc La Mã, Heka vẫn được tôn vinh. Dấu vết còn lại là tên và tượng của Heka trong đền thờ ở Esna, nơi ông được xưng tụng và đôi khi được rước ra đồng ruộng để cầu mùa màng tốt tươi.
Về sau, tôn giáo Ai Cập dần phai mờ do sự trỗi dậy của Kitô giáo vào thế kỷ 4 SCN. Ý niệm “vũ trụ thấm nhuần ma thuật” không còn được nhắc tới nhiều, và Heka bị lãng quên. Một nguyên nhân khác là vị thế của Amun ở Tân Vương Quốc (khoảng 1570–1069 TCN) vượt trội, khiến Heka bị lu mờ. Amun lên hàng “tối cao vô hình,” gần với khái niệm “thần duy nhất” – mầm mống cho tư tưởng độc thần, sau này dễ hòa nhập với Kitô giáo.
Dù biến mất khỏi bối cảnh Ai Cập, khái niệm “lực vô hình chi phối vũ trụ” lại được tìm thấy trong chủ nghĩa Khắc Kỷ (Stoics) của Hy Lạp – La Mã dưới tên gọi Logos, hay trong Tân Plato (Neo-Platonism) với khái niệm Nous (Tâm linh tối cao). Những khái niệm này cũng nói về một quyền năng xuyên suốt tạo tác, duy trì, và gắn kết vũ trụ, mang nhiều nét tương đồng với Heka.
Nhờ thế, ý nghĩa của Heka tuy không còn được thờ phụng trực tiếp, vẫn tiếp tục sống trong tư tưởng triết học, và sau đó có ảnh hưởng đến tôn giáo phương Tây. Tư tưởng về một “lực vĩnh hằng” vượt lên trên mọi dạng tồn tại cụ thể vẫn tồn tại trong nhiều hệ thống niềm tin khác nhau, dù không mang tên “Heka” nữa.
Tóm lại
Heka là hạt nhân trong tôn giáo và văn hóa Ai Cập cổ đại, nơi ma thuật không bị xem là mê tín mà là lực kiến tạo và duy trì vũ trụ. Hầu như tất cả hoạt động tôn giáo, nghi lễ, y học, và đời sống gia đình đều mang dấu ấn của Heka. Mặc dù không có đền thờ rầm rộ hay giáo phái riêng, Heka vẫn xuyên suốt lịch sử Ai Cập như nguồn sức mạnh tiềm tàng, bảo trợ các vị thần khác và cho phép con người kết nối với thần linh. Mặc dù dần mờ nhạt khi Ai Cập chuyển sang những tín ngưỡng khác, tư tưởng về một lực vô hình duy trì vạn vật đã, đang, và có lẽ sẽ tiếp tục được diễn dịch dưới nhiều tên gọi trong lịch sử nhân loại.
