Ngày 26 tháng 1 vừa qua đánh dấu một cột mốc đặc biệt đối với hàng nghìn người dân Lebanon, những người đã phải sơ tán khỏi miền Nam trong hơn một năm do chiến sự. Họ quyết định quay lại quê hương trong những đoàn xe dài, rầm rộ kéo về dọc các con đường. Họ vừa đi vừa mở những bài hát cách mạng, vẫy cao lá cờ vàng đặc trưng của Hezbollah – biểu tượng của phong trào Hồi giáo dòng Shia.
Tuy nhiên, niềm hy vọng trở về ấy nhanh chóng biến thành bi kịch với không ít gia đình: nhà cửa đã bị phá hủy, làng mạc chỉ còn lại đống đổ nát. Nhiều người lặng lẽ dán tấm áp phích ghi nhớ Hassan Nasrallah – cố lãnh đạo nổi tiếng của Hezbollah – trên những bức tường còn sót lại, như một cách “đánh dấu chủ quyền” và tôn vinh người đứng đầu mà họ đã mất.
Cuộc hồi hương diễn ra ngay khi hết thời hạn Israel phải rút hết lực lượng theo một thỏa thuận ngừng bắn có sự trung gian của Mỹ và Pháp. Theo nội dung, Hezbollah phải rút vũ khí và tay súng ra khỏi khu vực miền Nam, đồng thời quân đội Lebanon sẽ được triển khai xuống địa bàn này. Thế nhưng, Israel cáo buộc chính quyền Beirut không thực thi đầy đủ cam kết. Về phía Lebanon, họ cho rằng Israel đang trì hoãn, nên một phần binh sĩ Israel vẫn bám trụ.
Căng thẳng giữa hai phe không thể tránh khỏi những vụ xung đột đẫm máu: ít nhất 24 người thiệt mạng, trong đó có 1 binh sĩ Lebanon. Dù vậy, Hezbollah – vốn bị tổn thất nặng nề trong hơn một năm giao tranh – lại coi những vụ việc đổ máu này là “cơ hội” để thể hiện rằng họ vẫn còn sức mạnh và quyết tâm đối đầu.
Nhưng thực tế, nhiều người tự hỏi: Hezbollah có thật sự giữ được vị thế như trước, hay đang bị dồn vào thế khó bởi hàng loạt biến động cả trong và ngoài nước?
Hezbollah trong bối cảnh mới
Trong nhiều thập kỷ, Hezbollah – lực lượng Hồi giáo Shia kiêm đảng chính trị và phong trào xã hội – đã củng cố địa vị là tổ chức quyền lực nhất tại Lebanon. Được Iran hậu thuẫn cả về tài chính lẫn vũ khí, Hezbollah phát triển một lực lượng quân sự còn vượt trội hơn cả quân đội chính phủ. Sức mạnh này cho phép họ can thiệp quân sự khi cần, và thậm chí “nắm đằng chuôi” trong các quyết sách chính trị. Hệ thống chính trị manh mún, chia rẽ theo phe phái của Lebanon lại tạo điều kiện cho Hezbollah có chỗ đứng chắc chắn trong chính phủ và quốc hội.
Nói một cách không quá lời, Hezbollah từng có “khả năng làm tê liệt nhà nước”: nếu không được họ đồng ý, gần như không quyết định quan trọng nào có thể thông qua. Họ đã không ít lần tận dụng lợi thế này để mặc cả, buộc cả nước phải nhượng bộ theo yêu cầu.
Thế nhưng, tình thế bước sang ngã rẽ vào tháng 10 năm 2023, khi Hezbollah mở “mặt trận thứ hai” chống Israel lúc quốc gia Do Thái này tiến hành chiến dịch quân sự tại Gaza (đáp trả đợt tấn công của Hamas).
Quyền lực làm tê liệt nhà nước
Từ sau nội chiến 1975–1990, hệ thống chính trị Lebanon vẫn duy trì dựa trên “thỏa thuận chia ghế” giữa các giáo phái Hồi giáo (Shia, Sunni), Kitô giáo, và các nhóm khác nhau. Dù vậy, Hezbollah luôn nổi lên như lực lượng Shia mạnh nhất, có số ghế đáng kể trong quốc hội, và liên minh chiến lược với các đảng phái khác.
Chính điều này giúp họ tạo áp lực khi cần. Họ sẵn sàng rút khỏi chính phủ, hay dùng ảnh hưởng trong quốc hội để ngăn chặn mọi dự luật. Ngoài ra, Hezbollah cũng quản lý một mạng lưới dịch vụ xã hội rộng lớn, từ trường học, bệnh viện, đến các hoạt động từ thiện. Qua đó, tổ chức này giành được sự ủng hộ của không ít người dân, đặc biệt là cộng đồng Shia.
Với sự hỗ trợ từ Iran, Hezbollah xây dựng kho vũ khí hùng hậu. Họ từng được xem là lá chắn của Lebanon trong các cuộc xung đột với Israel, và điều đó tạo thêm chính danh cho lực lượng này. Tuy nhiên, ở khía cạnh quốc tế, nhiều nước – trong đó có Mỹ và Anh – xếp Hezbollah vào danh sách các tổ chức khủng bố, khiến họ bị trừng phạt nặng nề.
Cuộc xung đột kéo dài và tổn thất nặng nề
Mấu chốt dẫn tới cuộc chiến mới nhất nằm ở thời điểm tháng 10 năm 2023, khi Hezbollah quyết định can dự để “phối hợp” với Hamas, mở thêm mặt trận chống lại Israel. Ban đầu, đây được xem là hành động phô trương sức mạnh, chứng tỏ Hezbollah vẫn chủ động tấn công chứ không chỉ phòng thủ.
Tuy nhiên, bước ngoặt đến vào tháng 9 năm 2024, khi Israel có những đòn phản công “vô tiền khoáng hậu” nhằm vào Hezbollah.
- Hàng loạt thiết bị nổ gắn trong bộ đàm (walkie-talkies) và máy nhắn tin (pagers) của các tay súng Hezbollah tự phát nổ, cho thấy Israel đã xâm nhập được hệ thống liên lạc nội bộ của nhóm này.
- Không kích ác liệt: Israel triển khai một chiến dịch ném bom không ngừng nghỉ, sau đó điều quân xâm nhập miền Nam Lebanon – nơi có đông cộng đồng Shia ủng hộ Hezbollah.
- Số liệu thiệt hại nghiêm trọng: Hơn 4.000 người chết, trong đó nhiều thường dân. Cơ sở hạ tầng tại miền Nam Lebanon và các khu vực trọng yếu của người Shia bị tàn phá nặng nề. Kho vũ khí, kho tên lửa của Hezbollah bị đánh sập, làm giảm đáng kể tiềm lực quân sự của họ.
Đỉnh điểm là việc nhiều lãnh đạo then chốt của Hezbollah bị ám sát, nổi bật nhất là Hassan Nasrallah – người đã dẫn dắt tổ chức này hơn 30 năm. Đối với những người ủng hộ, ông là biểu tượng của quyết tâm kháng chiến, từ cuộc chiến năm 2006 đến vô số đối đầu khác. Sự ra đi của Nasrallah tạo ra khoảng trống lớn cả về chiến lược lẫn tinh thần. Kế nhiệm ông là Naim Qassem, vị phó tướng lâu năm nhưng không có sức hút hay uy tín ngang tầm. Chính Qassem cũng thừa nhận thiệt hại của Hezbollah “đau đớn và khó bù đắp”.
Một hiệp định ngừng bắn được ký vào tháng 11 năm 2024, với sự trung gian của Mỹ và Pháp, bị nhiều nhà quan sát đánh giá là Hezbollah phải “đầu hàng” ở một mức độ nào đó.
Đổi thay chính trị ở Lebanon
Bối cảnh mới khiến bộ máy chính trị Lebanon có những chuyển biến đáng kể. Hơn hai năm qua, Lebanon không thể bầu được tổng thống – một tình trạng bế tắc bị cho là có bàn tay của Hezbollah cản trở để giữ lợi thế. Nhưng tháng trước, quốc hội Lebanon rốt cuộc bầu cựu Tư lệnh quân đội Joseph Aoun lên làm tổng thống.
Aoun là người được Mỹ ủng hộ, và việc ông đắc cử chứng tỏ Hezbollah đã suy yếu, không đủ khả năng phủ quyết như trước. Ngay sau đó, tân tổng thống chỉ định Nawaf Salam, một nhân vật trung lập (từng làm việc tại Tòa án Công lý Quốc tế), làm thủ tướng. Đây cũng là chỉ dấu cho thấy Hezbollah không còn nắm toàn bộ quyền lực trong các lựa chọn nhân sự cấp cao.
Hậu quả kinh tế và xã hội
Dẫu vậy, Hezbollah vào thời điểm này dường như tập trung hơn cả vào việc “xoa dịu” cộng đồng ủng hộ họ. Trong cuộc xung đột, miền Nam Lebanon – nơi có đông tín đồ Shia – đã bị tàn phá. Hơn 3 tỷ USD thiệt hại về nhà cửa (theo ước tính của Ngân hàng Thế giới), hàng chục nghìn hộ gia đình rơi vào cảnh màn trời chiếu đất.
Hậu quả của cuộc chiến khiến nền kinh tế Lebanon thêm kiệt quệ, trong bối cảnh quốc gia này vốn đã khủng hoảng tài chính nghiêm trọng từ năm 2019. Tỷ lệ thất nghiệp cao, đồng nội tệ mất giá, lạm phát phi mã, và các dịch vụ công gần như tê liệt. Trong tình huống đó, hỗ trợ quốc tế bị ràng buộc bởi điều kiện Lebanon phải thực hiện cải cách, đặc biệt nhằm hạn chế vai trò vũ trang của Hezbollah.
Hezbollah cũng từng bồi thường cho các gia đình sau chiến tranh 2006, nên lần này họ cố gắng lặp lại “mô hình” đó để duy trì lòng trung thành của người dân. Tuy nhiên, nguồn lực tài chính của nhóm đã sụt giảm so với trước, do lệnh trừng phạt của phương Tây cũng như việc Iran khó khăn vì chính lệnh trừng phạt quốc tế. Nguy cơ lớn là trong vòng vài tháng tới, nếu hàng nghìn người ủng hộ Hezbollah vẫn sống trong lều trại hay trên đống tro tàn, làn sóng phẫn nộ có thể chuyển hướng chống lại chính Hezbollah chứ không chỉ đổ lỗi cho chính quyền Beirut hay Israel.
“Nếu người dân vẫn mắc kẹt trong các khu lều, hoặc phải sống trên nền móng cũ của những ngôi nhà tan hoang, họ có thể quay sang chỉ trích Hezbollah. Đây là lý do tổ chức đang nỗ lực làm dịu tình hình,” theo Nicholas Blanford, một chuyên gia chuyên nghiên cứu về Hezbollah tại Trung Đông, đồng thời là tác giả cuốn Warriors of God: Inside Hezbollah’s Thirty-Year Struggle Against Israel.
Bạo lực tiềm ẩn
Ngày 26 tháng 1, ngay sau khi dân miền Nam lũ lượt quay về, những nhóm thanh niên Shia đi xe máy, vẫy cờ Hezbollah diễu qua các khu dân cư không thuộc cộng đồng Shia, bao gồm một số nơi ở Beirut. Không ít người xem đây như một thông điệp thị uy, “lời cảnh báo ngầm rằng chúng tôi vẫn có sức mạnh quân sự và sẵn sàng đáp trả”.
Với lịch sử chia rẽ giáo phái đẫm máu, nhiều khu vực phản ứng mạnh trước hành động này. Một số người lo rằng những đối đầu vũ trang giữa các hệ phái có thể bùng phát trở lại.
Blanford nhận định: Hezbollah luôn nắm “con bài bạo lực”. Họ có thể tránh dùng vũ khí, nhưng “chỉ cần cảm thấy bị dồn vào chân tường, họ sẽ phản kích rất dữ dội”. Một quan chức ngoại giao phương Tây (yêu cầu giấu tên) cũng khẳng định cộng đồng quốc tế đang khuyến cáo các thế lực đối lập ở Lebanon “đừng dồn Hezbollah vào đường cùng” vì “rủi ro bạo lực sẽ rất lớn”.
Vai trò của Iran và tương lai của Hezbollah
Tương lai của Hezbollah với tư cách “lực lượng quân sự tư nhân” ở Lebanon không chỉ phụ thuộc vào tình hình trong nước, mà còn nằm ở quyết định của Tehran. Từ lâu, Iran đã đầu tư hàng tỷ USD vũ khí và tài chính cho Hezbollah nhằm thiết lập “Vòng cung kháng cự” quanh Israel, tạo thế răn đe nếu Israel tấn công vào chương trình hạt nhân của Iran.
Nhưng với tổn thất khổng lồ trong cuộc chiến vừa qua, khả năng răn đe của Hezbollah đã bị suy yếu. Việc tái thiết hoặc trang bị lại kho vũ khí có thể mất nhiều năm, và chừng nào lực lượng Israel còn túc trực để đánh phá các tuyến vận chuyển, Hezbollah khó khôi phục quy mô như xưa.
Ngoài ra, sự sụp đổ của chế độ Bashar al-Assad ở Syria vào cuối năm 2024 đã chặn mất hành lang trên bộ vốn được Iran sử dụng để tiếp tế cho Hezbollah. Dù Iran vẫn có thể tìm cách chuyển vũ khí bằng đường biển hay các kênh lách khác, tương quan lực lượng hiện đang bất lợi cho “Trục kháng cự” (bao gồm Iran, Hezbollah, và các nhóm liên minh khác).
Nhiều nhà phân tích cho rằng Iran mới là bên quyết định tối hậu: nếu Tehran chọn dồn nguồn lực để tái vũ trang cho Hezbollah, xung đột có thể tiếp diễn. Ngược lại, nếu Iran muốn thương thảo với phương Tây nhằm giảm trừng phạt, đạt thỏa thuận hạt nhân mới, họ có thể chấp nhận để Hezbollah “xuống thang”, thậm chí phi vũ trang hoặc chấp nhận một cơ chế giới hạn sử dụng vũ khí dưới sự giám sát của nhà nước Lebanon.
“Tháo gỡ vũ khí hoàn toàn có lẽ còn xa vời, nhưng không phải bất khả thi. Họ có thể đồng ý một thỏa thuận kiểu: vũ khí tồn tại nhưng phải do nhà nước kiểm soát hoặc chỉ được phép sử dụng trong những hoàn cảnh nhất định. Tất cả phụ thuộc việc Iran muốn chơi lá bài Hezbollah thế nào,” một nguồn tin thân cận với nội bộ Hezbollah tiết lộ.
Chính quyền mới và áp lực cải cách
Tân Tổng thống Joseph Aoun đã có bài phát biểu nhậm chức trước Quốc hội Lebanon, hứa hẹn hàng loạt cải tổ mạnh mẽ nhằm khôi phục đất nước – từ tái thiết hạ tầng, vực dậy nền kinh tế, đến “khôi phục vị thế duy nhất của quân đội trong việc mang vũ khí”. Dù ông không nêu đích danh Hezbollah, ai cũng hiểu mục tiêu là giới hạn khả năng sử dụng vũ lực ngoài tầm kiểm soát nhà nước.
Aoun nhận được sự ủng hộ nhiệt tình từ nhiều nghị sĩ, ngoại trừ các đại biểu Hezbollah lặng im. Dù chưa có dấu hiệu rõ rệt về kế hoạch giải giáp Hezbollah, đây được xem là lần đầu chính phủ Lebanon công khai khát khao thiết lập độc quyền vũ trang của quân đội.
Đối với nhiều người dân, những cam kết cải cách không chỉ là lời nói suông. Lebanon đã trải qua hàng chục năm ngập trong tham nhũng, quản lý yếu kém, khủng hoảng kinh tế và xung đột quân sự triền miên. Họ khát khao có “một quốc gia bình thường”, nơi luật pháp được thực thi đồng đều, không có lực lượng vũ trang nằm ngoài sự kiểm soát của nhà nước.
Những câu hỏi lớn
Trong bối cảnh cả khu vực Trung Đông đang “tái định hình”, Lebanon cũng phải sắp xếp lại trật tự. Mỹ, Pháp, và nhiều quốc gia Ả Rập muốn giảm tầm ảnh hưởng của Iran càng nhiều càng tốt. Sự thất bại của Hezbollah (và của chế độ Assad ở Syria) vô tình tạo cơ hội để họ tiến thêm một bước.
Chính quyền ở Beirut chịu sức ép giải quyết nhanh chóng gánh nặng tái thiết và tạo ra cảm giác công bằng cho mọi cộng đồng, nếu không, nguy cơ bất ổn tiếp tục kéo dài. Đồng thời, Iran có thể xem tình hình hiện tại là cơ hội đàm phán với phương Tây. Nếu Tehran “xuống nước” về chương trình hạt nhân, Hezbollah cũng có thể buộc phải thay đổi vai trò quân sự.
Câu hỏi then chốt: Hezbollah có từ bỏ con đường cầm súng hay không? Một số chuyên gia nhận xét rằng, với truyền thống lịch sử của Hezbollah và khát khao duy trì vai trò “bảo vệ cộng đồng Shia”, khả năng họ giải giáp hoàn toàn là thấp. Song, nếu Iran “bật đèn xanh”, có thể nhóm này chấp nhận khung thỏa thuận: ví dụ chỉ duy trì vũ khí ở một mức độ giới hạn, dưới sự điều phối của quân đội chính phủ, hoặc dần chuyển trọng tâm sang hoạt động chính trị và xã hội.
Dù thế nào, Hezbollah khó có thể trở lại vị thế “bất khả xâm phạm” như giai đoạn trước năm 2023. Sau hơn một năm chiến sự, họ mất quá nhiều, từ thủ lĩnh tối cao, hàng nghìn tay súng đến thiện cảm của người dân từng coi họ là “người hùng kháng chiến”.
Với cộng đồng quốc tế, khả năng trừng phạt Hezbollah vẫn còn đó, đặc biệt nếu nhóm này khôi phục lực lượng và tiếp tục đe dọa an ninh khu vực. Mặt khác, nếu tiến trình cải cách ở Lebanon bị cản trở, hoặc nếu chính quyền mới yếu kém, Hezbollah vẫn có thể lợi dụng khoảng trống để phục hồi mạng lưới quyền lực.
Thực tế, viễn cảnh Hezbollah “tự nguyện” lùi bước chưa từng sáng sủa như hiện nay. Từ sự thay đổi chính trị ở Lebanon đến những khó khăn của Iran, tổ chức này đang đối mặt một bước ngoặt lịch sử. Tất cả vẫn phụ thuộc vào ý chí của các bên liên quan, đặc biệt là Tehran, Washington, và chính người dân Lebanon, những người chịu quá nhiều đau khổ qua nhiều thập kỷ xung đột.
Có thể thấy, chặng đường sắp tới của Hezbollah chất chứa vừa những thách thức, vừa khả năng thay đổi tích cực cho cả Lebanon. Liệu tổ chức này sẽ duy trì con đường vũ trang, hay dần “trở mình” thành lực lượng chính trị – xã hội thuần túy, hòa nhập vào cấu trúc nhà nước? Trả lời câu hỏi đó đòi hỏi không chỉ quyết tâm nội bộ của Hezbollah, mà còn áp lực và thỏa hiệp giữa những cường quốc đang vẽ lại bản đồ ảnh hưởng ở Trung Đông.
Với một quốc gia đã quá mệt mỏi vì khủng hoảng như Lebanon, nhiều người hy vọng “chương mới” này sẽ là cơ hội để khởi động lại nền kinh tế, chấm dứt cảnh chia rẽ tông phái kéo dài, và thiết lập vai trò độc lập cho quân đội chính phủ. Còn với Hezbollah, nếu vẫn muốn tồn tại như một “ngọn cờ đầu” cho cộng đồng Shia, họ phải chứng minh rằng tổ chức có thể thích nghi, quan tâm đến khát vọng hòa bình và phát triển của người dân – thay vì duy trì “quyền lực bạo lực” và gây thêm xung đột.
Vẫn chưa ai có thể chắc chắn kịch bản sẽ diễn ra thế nào. Nhưng rõ ràng, những mất mát trong chiến tranh với Israel, cùng sự ra đi của Hassan Nasrallah, đã đẩy Hezbollah vào một lộ trình mà “quay đầu” dường như khó tránh khỏi. Câu hỏi chỉ còn là liệu họ sẽ đi chậm rãi đến đâu, hợp tác và thỏa hiệp thế nào, và quan trọng hơn, liệu người dân Lebanon có chấp nhận cho Hezbollah một vai trò mới hay không.
