Khi nghe đến cái tên Hieronymus Bosch, hầu hết mọi người sẽ liên tưởng ngay đến Vườn Lạc thú Trần gian (The Garden of Earthly Delights) hay những hình thù kỳ quái được sinh ra từ trí tưởng tượng đầy ám ảnh của ông. Cũng như nhiều danh họa khác, Bosch thường được ghi nhớ qua vài tác phẩm tiêu biểu hoặc những yếu tố quen thuộc trong phong cách sáng tác – một cách để người xem dễ phân loại và ghi nhớ.
Nhưng nếu đào sâu hơn, ta sẽ khám phá thêm nhiều khía cạnh thú vị về cuộc đời Bosch, hành trình sáng tác của ông, và bối cảnh xã hội – chính trị biến động của thời đại đã ảnh hưởng sâu sắc đến nghệ thuật của ông.
Bosch là người đàn ông có gia đình
Trái với hình dung phổ biến về các “thiên tài cô độc” thời Phục Hưng – những nghệ sĩ sống ẩn dật và đầy dằn vặt nội tâm – Hieronymus Bosch thực ra là người đã lập gia đình. Dù không có bức chân dung nào được ông vẽ về người vợ của mình, các tài liệu lịch sử cho thấy Bosch kết hôn với Aleid van de Meervenne trong khoảng từ năm 1477 đến 1481.
Aleid là con gái của một thương gia giàu có ở thành phố ‘s-Hertogenbosch. Cuộc hôn nhân này đã giúp Bosch có được cuộc sống sung túc trong một khu phố có vị thế đáng kính. Theo nhiều ghi chép, Bosch còn kém tuổi vợ – điều này có thể gây xôn xao nếu xảy ra ngày nay, nhưng ở thời điểm đó, Bosch là một họa sĩ nổi tiếng và thành đạt, nên hôn nhân của ông không có gì đáng ngạc nhiên.
Việc kết hôn có gì liên quan đến sự nghiệp nghệ thuật của ông? Một số nhà sử học tin rằng chính sự ổn định tài chính từ cuộc hôn nhân này đã giúp Bosch ít phụ thuộc vào đơn đặt hàng từ giới quý tộc hay giáo hội, từ đó tạo điều kiện cho ông tự do sáng tạo và thử nghiệm phong cách – điều dẫn đến những tác phẩm mang màu sắc siêu thực đặc trưng của ông sau này.
Mọi tác phẩm đều mang tính đạo đức
Bosch hoạt động vào thời kỳ châu Âu đang trải qua khủng hoảng lớn về tôn giáo và xã hội. Từ đầu thiên niên kỷ thứ nhất cho đến hết thời Trung cổ, Thiên Chúa giáo ăn sâu vào mọi mặt đời sống. Nhưng đến thế kỷ 15, nền tảng của Giáo hội Công giáo bắt đầu lung lay, và những tiếng nói chỉ trích mạnh mẽ nhất đã dẫn đến sự ra đời của Cải cách Tin Lành.
Nhiều học giả cho rằng các tác phẩm mang tính cảnh tỉnh đạo đức của Bosch là lời phản ứng trước hiện tượng suy đồi đạo đức – hậu quả từ việc con người dám đặt nghi vấn về tính toàn năng của Công giáo. Dù lý do thực sự là gì, không thể phủ nhận rằng nghệ thuật của Bosch xoay quanh các chủ đề như tội lỗi, sự cám dỗ, phán xét, sáng tạo và địa ngục.
Tác phẩm Bảy tội lỗi chết người và Bốn sự sau cùng (The Seven Deadly Sins and the Four Last Things) là ví dụ điển hình với thông điệp rất rõ ràng: cảnh báo con người tránh xa những tội lỗi được Giáo hội liệt kê như tham lam, kiêu hãnh, dâm dục, háu ăn, lười biếng, nóng giận và đố kỵ.
Tuy nhiên, trong một số tác phẩm khác, thông điệp của Bosch tinh vi hơn nhiều. Ông không chỉ vẽ ra những hành động tội lỗi, mà còn thể hiện đời sống nội tâm đầy dục vọng của con người và hậu quả khôn lường của nó. Tác phẩm nổi tiếng nhất thể hiện rõ điều này chính là Vườn Lạc thú Trần gian – mà Bảo tàng Prado mô tả là “sáng tác phức tạp và bí ẩn nhất” của ông.
Châm biếm mọi tầng lớp
Thế giới hình ảnh kỳ quái và siêu thực của Bosch có thể là điều khiến ông nổi tiếng nhất, nhưng đứng sát ngay sau đó chính là khả năng phê phán xã hội đầy sắc sảo của ông. Dù không phải tác phẩm nào cũng thể hiện điều này, nhiều bức tranh của Bosch đã chỉ ra những thói xấu mà ông chứng kiến nơi thế giới xung quanh mình.
Ông đặc biệt không ngần ngại vạch trần sự đạo đức giả của giới giáo sĩ, lòng tham không đáy của giới thượng lưu, và sự trụy lạc, buông thả nơi tầng lớp trung lưu và bình dân.
Một ví dụ nổi bật là bức Cỗ xe cỏ (The Haywain Triptych), nơi Bosch vẽ cảnh các thầy tu và nữ tu say sưa bên những bó cỏ – tượng trưng cho của cải vật chất – trong khi đám đông phía dưới chen lấn nhau tranh giành từng mảnh vụn. Trên đỉnh bó cỏ là một cặp đôi quý tộc ngồi đàn hát, hoàn toàn thờ ơ trước cảnh tượng hỗn loạn phía dưới. Bosch thậm chí còn táo bạo đến mức vẽ cả giáo hoàng, hoàng đế và nhiều nhân vật quyền quý khác cùng nối đuôi theo cỗ xe cỏ – không hề hay biết rằng họ đang bị dẫn về phía địa ngục ở tấm bảng bên phải.
Ở một khía cạnh nào đó, Bosch có thể được xem là tiền thân của những nghệ sĩ đương đại – những người dùng nghệ thuật để chỉ trích bất công xã hội, sự phân hóa giàu nghèo, và chủ nghĩa tiêu dùng – dù biết rằng điều đó có thể làm mất lòng những người giàu có nhất trong giới sưu tập.
Ông là họa sĩ được giới quý tộc yêu thích
Với sự châm biếm thẳng thừng dành cho tầng lớp giàu có – những người thờ ơ trước khổ đau của kẻ nghèo – thật bất ngờ khi Bosch lại có không ít người bảo trợ thuộc giới quý tộc. Danh sách những nhà quý tộc từng sở hữu hoặc được cho là từng sở hữu tác phẩm của Bosch khá dài, bao gồm: Philip Đẹp trai – Công tước xứ Burgundy, Bá tước Hendrick III của Nassau, và Margaret xứ Áo.
Theo Bảo tàng Quốc gia Nghệ thuật Hoa Kỳ (National Gallery of Art), các tài liệu cho thấy Bosch cũng từng nhận được đơn đặt hàng từ những khách hàng thế tục giàu có và cả các tổ chức tôn giáo.
Tuy nhiên, người được coi là “fan cuồng” lớn nhất của Bosch chính là vua Philip II của Tây Ban Nha. Các học giả ước tính rằng vị vua này từng sở hữu tới 26 tác phẩm của Bosch trong suốt cuộc đời mình. Philip II là một người đam mê nghệ thuật, và chính nhờ sự sưu tập cuồng nhiệt của ông mà Bảo tàng Prado ở Tây Ban Nha ngày nay có được bộ sưu tập Bosch đồ sộ như thế.
Không quá ngạc nhiên khi những tài liệu sớm nhất về sở hữu tranh Bosch cho thấy tầng lớp quý tộc thường không lựa chọn các tác phẩm chỉ trích sự bất bình đẳng giàu nghèo. Thay vào đó, họ có xu hướng mua những bức tranh liên quan đến Kitô giáo, tội lỗi, sự phán xét – những chủ đề được coi là ít gây tranh cãi hơn.
Bosch không đề ngày cho bất kỳ tác phẩm nào
Không phải nghệ sĩ nào ở thế kỷ 16 cũng ký tên hay ghi ngày lên tác phẩm của mình. Nhưng dù chỉ có một vài tác phẩm có ghi năm sáng tác, chúng cũng giúp các nhà nghiên cứu xây dựng dòng thời gian tương đối để sắp xếp các tác phẩm khác. Đáng tiếc, Bosch không để lại bất kỳ ghi chú ngày tháng nào trên các bức tranh hoặc bản vẽ còn tồn tại đến nay, khiến việc xác định trình tự sáng tác trở nên đầy thách thức.
Tuy một số tác phẩm có thể được nhóm lại theo phong cách hoặc chủ đề, nhưng điều này vẫn mang tính suy đoán, bởi Bosch có thể thay đổi cách vẽ hoặc lựa chọn nội dung trong thời gian rất ngắn – tùy theo nhu cầu của người đặt hàng. Thay vào đó, các nhà nghiên cứu chủ yếu dựa vào hồ sơ các bộ sưu tập hoàng gia có ghi lại tranh Bosch, cũng như kỹ thuật định tuổi tấm gỗ sồi được dùng làm nền cho tranh.
Dù các mốc thời gian chỉ mang tính tương đối, phần lớn học giả hiện nay phân chia tác phẩm của Bosch thành ba giai đoạn:
- Giai đoạn đầu: 1470–1485
- Giai đoạn giữa: 1486–1500
- Giai đoạn cuối: 1501–1516
Chủ đề trong tranh của ông ngày càng trở nên kỳ quái và siêu thực hơn theo thời gian. Việc tổ chức lại các tác phẩm theo dòng thời gian giúp người xem theo dõi sự phát triển phong cách của Bosch – giả định rằng sự phân loại này là tương đối chính xác.
Bài Liên Quan
Bosch gần như không rời khỏi quê hương
Việc đi du học hoặc chu du nước ngoài để tiếp xúc với nghệ thuật cổ điển Hy – La là điều khá phổ biến với các nghệ sĩ Phục Hưng. Tuy nhiên, theo những gì người ta biết về cuộc đời của Bosch, không có bằng chứng nào cho thấy ông từng sống lâu dài bên ngoài quê nhà.
Dù vậy, điều đó không có nghĩa Bosch tách biệt hoàn toàn với thế giới. Vào thế kỷ 15–16, thành phố ‘s-Hertogenbosch – quê hương của ông – là thành phố lớn thứ hai của Hà Lan (ngày nay), và là trung tâm văn hóa sôi động với nghệ thuật, âm nhạc, và thương mại phát triển. Tư tưởng và hàng hóa từ khắp nơi được trao đổi ở đây.
Nhờ sự ra đời của kỹ thuật khắc in, nhiều tác phẩm của Bosch đã được phổ biến rộng rãi khắp châu Âu dù chính ông không rời khỏi quê nhà. Một số nghệ nhân còn sao chép và in tranh theo phong cách của Bosch, thậm chí ký tên ông – có thể do cố ý đánh lừa người mua, hoặc do tin rằng họ đang tái hiện đúng tranh Bosch.
Dù nguyên nhân là gì, chính những bản in phổ biến đó đã giúp danh tiếng của Bosch lan tỏa và khơi nguồn cảm hứng cho một thế hệ nghệ sĩ mới chịu ảnh hưởng từ phong cách kỳ dị của ông.
Muốn xem tranh Bosch trực tiếp?
Trong khi số lượng tác phẩm của một số họa sĩ tiếp tục tăng nhờ các phát hiện mới, danh mục tác phẩm của Bosch lại ngày càng thu hẹp – do các công nghệ phân tích hiện đại giúp loại bỏ những tranh từng bị gán nhầm cho ông. Hiện tại, giới học giả chỉ còn đồng thuận khoảng 25 bức tranh thật sự của Bosch, và chúng được phân tán ở nhiều bảo tàng khác nhau, chủ yếu tại châu Âu.
Một số bộ sưu tập lớn nhất đặt tại:
- Museo del Prado (Madrid, Tây Ban Nha)
- Gallerie dell’Accademia (Venice, Ý)
- Akademie der Bildenden Künste (Vienna, Áo)
- National Gallery (London, Anh)
- Groeningemuseum (Bruges, Bỉ)
Nếu bạn muốn chiêm ngưỡng tranh Bosch tại Bắc Mỹ, hãy đến Nelson-Atkins Museum of Art ở Kansas City, Missouri. Bức Sự cám dỗ Thánh Anthony (The Temptation of St. Anthony) tại đây là một trong số ít tác phẩm vừa được thêm vào danh mục chính thức của Bosch, nhờ các bản vẽ lót (underdrawings) được phát hiện bởi Dự án Nghiên cứu và Bảo tồn Bosch (Bosch Research and Conservation Project).
Cuộc đời và nghệ thuật của Bosch vẫn là một bí ẩn
Một phần sức hút bền vững của Hieronymus Bosch nằm ở chỗ chúng ta vẫn chưa thể giải thích trọn vẹn những tác phẩm lớn và bố cục phức tạp của ông, cộng thêm việc tiểu sử của ông đầy lỗ hổng.
- Ông sinh năm nào?
- Ai là người đào tạo Bosch?
- Điều gì khiến ông từ bỏ khuôn mẫu để vẽ ra những hình ảnh kỳ dị đến vậy?
- Liệu người cùng thời có hiểu tranh ông hơn chúng ta hôm nay?
Hàng trăm, nếu không muốn nói là hàng ngàn câu hỏi như thế vẫn còn đó – chưa có lời đáp. Nhưng chính cuộc truy tìm không ngừng nghỉ này đã giúp cái tên Bosch giữ vị trí quan trọng suốt 500 năm qua trong giới sử học nghệ thuật – và dường như vẫn chưa có dấu hiệu hạ nhiệt.
