Tác giả bài gốc: Bùi Thụy Đào Nguyên
Blog Lịch Sử tổng hợp và biên soạn
Hồng Bảo (1825 – 1854) vốn là con trai trưởng của vua Thiệu Trị, nhưng cuối cùng lại không được nối ngôi. Ông từng hai lần âm mưu giành lại vương vị song đều thất bại và phải chịu cảnh chết thảm trong ngục. Câu chuyện về Hồng Bảo, từ lúc còn là vị hoàng tử được kỳ vọng cho đến khi trở thành kẻ mưu nghịch, đã để lại nhiều tranh cãi trong giới sử học và công chúng.
Tiểu sử Hồng Bảo
Hồng Bảo, có tên đầy đủ là Nguyễn Phúc Hồng Bảo, sinh ngày 29 tháng 4 năm 1825 (năm Ất Dậu). Mẹ ông là một thứ phi, con gái của Kinh Môn quận công Nguyễn Văn Nhân. Khi còn sống trong cung, ông được phong tước Kiến Phong Công. Các tài liệu chính thống nhà Nguyễn đôi khi chép tên ông là “Đinh Bảo” thay vì Hồng Bảo, và cũng ghi lại việc ông từng bị phế làm dân, buộc đổi sang họ mẹ.
Dẫu có những tư liệu chưa thống nhất về tên gọi, nhưng các ghi chép đều khẳng định: Hồng Bảo là trưởng tử của vua Thiệu Trị, chào đời trong hoàn cảnh không mấy thuận lợi do ông là con thứ xuất (tức không phải con của chính cung). Một số tài liệu của các giáo sĩ nước ngoài như Richard Orband cũng cho biết: mãi đến năm Thành Thái thứ 10 (1898), Hồng Bảo mới được truy tặng làm An Phong Công.
Vào thời kỳ còn sống, Hồng Bảo có nhiều dấu hiệu cho thấy ông rất tin tưởng mình sẽ kế vị vua cha. Ông được phong tước Kiến Phong Công và từng tháp tùng Thiệu Trị trong chuyến tuần du quan trọng ra Bắc (năm 1842). Hơn thế nữa, trong năm Thiệu Trị thứ 7 (1847), không lâu trước khi băng hà, nhà vua tổ chức lễ “đại khánh ngũ đại đồng đường” để mừng việc cháu nội Ưng Đạo (con trai Hồng Bảo) vừa mới chào đời. Chính nhà vua đã bế Ưng Đạo trình Thuận Thiên Hoàng thái hậu, cho thấy sự coi trọng đối với dòng dõi của Hồng Bảo. Tất cả các yếu tố đó khiến ông rất vững tin rằng mình sẽ là người kế vị chính thức.
Lý do không được truyền ngôi
Ngược lại với suy nghĩ của Hồng Bảo, thực tế diễn ra hoàn toàn trái ngược khi vua Thiệu Trị qua đời vào ngày 27 tháng 9 năm Đinh Mùi (tức 4 tháng 10 năm 1847). Trong di chiếu được tuyên đọc ngay sau đó, ngôi báu lại được trao cho người con trai thứ hai của vua Thiệu Trị là Hồng Nhậm (vị vua sau này lấy niên hiệu Tự Đức). Tương truyền rằng lúc ấy, vừa nghe di chiếu chưa dứt, Hồng Bảo đã uất nghẹn đến mức thổ huyết trên điện, rồi nằm ngã vật xuống. Sự kiện đột ngột này không chỉ gây chấn động cho chính bản thân ông, mà còn cho cả các quan lại đương thời.
Sử liệu triều Nguyễn lý giải rằng vua Thiệu Trị trước lúc lâm chung đã trăn trối với các đại thần như Trương Đăng Quế, Võ Văn Giải, Nguyễn Tri Phương, Lâm Duy Tiếp về việc lựa chọn Hồng Nhậm làm người kế vị. Lý do được đưa ra trong “Đại Nam thực lục chính biên” và “Quốc triều chính biên toát yếu” là: Hồng Bảo tuy lớn tuổi nhất nhưng lại là con của thứ phi, tính tình ngu độn, ít học, ham chơi, không đủ khả năng “nối nghiệp lớn”. Ngược lại, Hồng Nhậm được đánh giá là “thông mẫn, ham học, rất giống vua cha”. Việc thay đổi này, theo sử triều Nguyễn, hoàn toàn là ý nguyện của Thiệu Trị.
Tuy nhiên, Hồng Bảo lại tin rằng ông bị loại khỏi ngai vàng là do mưu mô của đại thần Trương Đăng Quế, người vốn có thế lực lớn trong triều và được biết đến là thầy cũ của vua Thiệu Trị. Cũng chính vì vậy, mối hiềm khích của Hồng Bảo với Trương Đăng Quế càng ngày càng sâu, đến mức ông từng thốt lên rằng nếu được làm vua một ngày, ông sẽ “mổ ruột ông Quế” để báo thù.
Hai lần mưu đoạt ngai vàng
Lần đầu mưu sự (khoảng năm 1848 – 1851)
Sau khi bị truất quyền kế vị, Hồng Bảo nung nấu ý chí giành lại ngôi báu. Các thư từ của những giáo sĩ nước ngoài đương thời cho biết, ông nhiều lần tìm cách lôi kéo giáo dân Công giáo đứng về phe mình. Trong thư đề ngày 26 tháng 11 năm 1848, Giám mục Pellerin (thời điểm đó đang ở Huế) viết rằng Hồng Bảo nhiều lần hứa hẹn sẽ cho người Công giáo được hưởng “tự do tôn giáo hoàn toàn” và có thể biến vương quốc thành một quốc gia Thiên Chúa giáo, nếu họ giúp ông lên ngôi. Tuy vậy, mức độ thành thật của những lời hứa đó vẫn còn là vấn đề gây tranh cãi.
Còn theo giáo sĩ Galy (thư đề ngày 15 tháng 1 năm 1852), Hồng Bảo từng tiếp xúc trực tiếp với giáo dân tại kinh đô, khẳng định sẽ ban cho họ nhiều quyền lợi nếu họ dốc sức phò tá. Một số tài liệu khác (như của tác giả Chesneaux) lại cho rằng Hồng Bảo âm thầm liên kết với các giáo sĩ Tây Ban Nha để khởi loạn. Dù vậy, chưa có bằng chứng rõ ràng nào xác nhận ông thực sự giành được sự ủng hộ lớn từ giáo dân Công giáo.
Khi thấy không thể dựa vào sự hỗ trợ của những tín đồ Công giáo, Hồng Bảo chuyển hướng sang dự tính trốn sang Tân Gia Ba (Singapore), nhờ cậy người Anh giúp mình giành lại ngai vàng. Có ghi chép kể rằng vào dịp Tết âm lịch năm Tân Hợi (1851), Hồng Bảo bị bắt ngay lúc chuẩn bị vượt biên. Bị áp giải về kinh, ông định tự tử nhưng được gia nhân khuyên nên xin vua Tự Đức khoan dung. Trước mặt em trai – người đang nắm ngôi báu, Hồng Bảo mặc áo tang, xõa tóc, ôm con nhỏ quỳ khóc, khẳng định chỉ muốn rời khỏi nước để tránh cảnh nghèo khổ, chứ không nhằm mục đích kêu gọi ngoại bang tấn công. Tương truyền, vua Tự Đức vì thấy cảnh anh trai khốn khổ mà chạnh lòng, hứa sẽ bao bọc cuộc sống của ông, còn cho tiền vàng để Hồng Bảo tạm ổn định. Nhờ vậy, ông được thoát tội lần đầu.
Lần sau mưu sự (trước năm 1854)
Dẫu được vua Tự Đức tha lần đầu, Hồng Bảo vẫn kiên quyết tìm cách lật đổ triều vua mới. Tài liệu của Giám mục Pellerin (được viết vào năm 1855) nhắc lại rằng ông từng họp nhóm đồng đảng “uống huyết thệ” rồi cử người ra nước ngoài (có thể là Xiêm, Cao Mên) để lôi kéo thêm lực lượng. Một số kẻ tham gia mưu phản trở về mang theo cả nhà sư mới kết nạp, nhưng do bất đồng trên đường, nhà sư bị đối xử tệ bạc nên khi vừa về nước đã báo quan, dẫn đến việc mọi âm mưu bị phơi bày. Sau cùng, Hồng Bảo bị kết án lăng trì, nhưng vua Tự Đức đổi sang tội tù chung thân, giam riêng ông ở một nhà ngục biệt lập.
Đến năm 1854, trong khi đang bị giam giữ, Hồng Bảo chết thảm. Phần lớn sử liệu viết rằng ông thắt cổ tự vẫn, song cũng có không ít đồn đại cho rằng có người đã lén hãm hại ông để “diệt trừ hậu họa” cho vua Tự Đức. Sử sách triều Nguyễn (Quốc triều chính biên, Thực lục chính biên đệ tứ kỷ…) ghi chung một ý rằng An Phong Công Hồng Bảo “mưu nghịch rồi thắt cổ chết trong nhà giam”, và các con ông cũng bị cải sang họ mẹ (họ Đinh). Riêng một số nguồn, như “Bản triều bạn nghịch liệt truyện”, lại chép ông uống thuốc độc sau khi được “ban tam ban triều điển”. Sự mâu thuẫn này càng khiến cái chết của Hồng Bảo thêm bí ẩn.
Cái chết trong ngục và nghi vấn
Chuyện Hồng Bảo thắt cổ được đa số ghi chép của nhà Nguyễn cũng như thư từ các giáo sĩ nhắc đến. Dẫu vậy, vẫn có nghi ngờ rằng ông không tự sát mà bị người khác siết cổ đến chết. Học giả Bửu Cầm nhận định đó là “một cái chết khả nghi”, còn Nguyễn Quang Thắng cho rằng Trương Đăng Quế hoặc chính vua Tự Đức đã đứng sau âm mưu sát hại. Trong khi đó, giáo sĩ Galy chỉ rõ Trương Đăng Quế là người chủ mưu thay bậc đổi ngôi, bày bố cạm bẫy để dẫn Hồng Bảo vào con đường tuyệt vọng.
Nhiều giai thoại còn cho thấy Tương An quận vương (một người chú của vua Tự Đức) có mối giao tình gần gũi với Hồng Bảo và tin rằng Hồng Bảo không phải kẻ ngu độn như sử nhà Nguyễn chép. Thậm chí, Tương An còn ghi lại những bài thơ nói về việc Hồng Bảo từng theo vua Thiệu Trị ra Bắc, cũng như tỏ rõ tài văn chương, khả năng bắn cung, cho thấy ông có tài năng nhất định, trái ngược với cái cớ “ngu độn, lười học”. Những lời đồn từ nội cung còn hướng đến việc các cận thần “bài ngoại” sợ Hồng Bảo lên ngôi sẽ du nhập văn minh phương Tây, do đó ra sức ngăn cản.
Một câu chuyện được truyền tụng xoay quanh sự kiện sau khi Hồng Bảo qua đời, vua Tự Đức cắn phải lưỡi trong bữa ngự thiện, liền ra đầu đề thơ “Răng cắn lưỡi” để đình thần làm thơ. Tương truyền Nguyễn Hàm Ninh đã dâng bài tứ tuyệt trách móc ẩn ý, với nội dung “ta (răng) ra đời trước, chú (lưỡi) ra đời sau, cùng nhau san sẻ ngọt bùi, cớ sao làm nhau đau đớn?”. Người đương thời cho rằng bài thơ này ám chỉ việc Tự Đức hãm hại anh trai, nên vua thưởng mỗi câu một lạng vàng rồi cũng phạt mỗi câu một roi. Sự tích này, dù có thể pha lẫn hư cấu, càng thổi bùng thêm nghi vấn về thực chất cái chết của Hồng Bảo.
Đọc thêm:
- Một giả thuyết về cổ sử người Việt
- Đạo Cao Đài: Lược sử và Giáo lý vắn tắt
- Bùi Thị Xuân: Bi kịch nữ anh hùng
- Quân Pháp đổ bộ hàng không tại Biên Phủ năm 1953
Hậu quả và dư luận
Sau khi Hồng Bảo qua đời vào năm 1854, triều đình vẫn chưa thật sự yên. Đến năm Tự Đức thứ 19 (Bính Dần, 1866), một cuộc nổi dậy nổ ra tại kinh đô Huế, do ba anh em họ Đoàn (Đoàn Trưng, Đoàn Hữu Ái, Đoàn Tư Trực) cùng với một số võ quan, binh sĩ và dân chúng thực hiện. Mục tiêu của họ là mưu lập con trưởng của Hồng Bảo – tức Đinh Đạo (tên thường gọi Ưng Đạo) – lên làm vua. Sự biến này thường được gọi là “vụ giặc Chày Vôi” (theo Phạm Văn Sơn) hay “cuộc biến động” (theo Từ điển Bách khoa toàn thư Việt Nam) và gây rúng động trong giới cầm quyền.
Tuy nhiên, cuộc khởi loạn kết thúc trong thất bại, dẫn đến một bi kịch lớn hơn cho chính gia đình Hồng Bảo. Cả tám người thân cận còn lại, gồm Đinh Đạo (Ưng Đạo), Đinh Tự, Đinh Chuyên, Đinh Tương (đều là các con của Hồng Bảo), bà Thị Thụy (vợ Hồng Bảo), cùng hai người cháu nội của ông (một trai, một gái) đều bị xử giảo (treo cổ). Tài liệu còn ghi lại câu chuyện thương tâm: đứa con trai nhỏ mới ba tuổi của Đinh Đạo bị thắt cổ đến hai lần vẫn chưa chết, đến nỗi khi đặt vào quan tài vẫn còn khóc. Những chi tiết đẫm máu này phần nào phản ánh sự quyết liệt của triều đình Tự Đức trong việc dập tắt mọi mầm mống chống đối, đồng thời khép lại hoàn toàn con đường phục hồi “dòng chính” của Hồng Bảo.
Về mặt dư luận, do tính chất nhạy cảm của việc tranh chấp ngôi báu và sự can dự của các thế lực ngoại bang, nhiều người lúc bấy giờ – cả trong và ngoài nước – không khỏi đặt dấu hỏi về tính chính thống của triều đại Tự Đức. Như trong các bài khảo cứu, các trí thức, nhà nho, giáo sĩ đều chia rẽ quan điểm. Có người tin rằng vua Thiệu Trị đã “thay đổi ý chỉ” vào phút chót thực sự, cũng có người lại khẳng định Trương Đăng Quế đã dàn dựng, đổi chiếu chỉ nhằm đưa Hồng Nhậm lên nắm quyền. Thậm chí, tin đồn “Tự Đức là con của Trương Đăng Quế” cũng lan truyền trong dân gian, phản ánh mức độ bất an, nghi hoặc về tính danh chính của vị vua này.
Đáng chú ý, nhiều bài thơ, tài liệu còn lại cho thấy Hồng Bảo được bạn bè, người thân khen ngợi cả về tài văn và tài võ. Điều này mâu thuẫn với nhận định “ngu độn, ít học” từ di chiếu để lại. Bản thân Tương An quận vương (chú của Tự Đức) – người vốn được xưng tụng là bậc thi tài, cũng ngầm ủng hộ Hồng Bảo, xem ông là người có kiến thức, có đức hạnh. Mâu thuẫn nội bộ này phản ánh bức tranh chính trị vô cùng phức tạp thời bấy giờ, nơi nỗi lo sợ “Tây hoá” của một bộ phận đại thần có xu hướng bảo thủ có thể đã góp phần đẩy Hồng Bảo ra khỏi ngôi vị vốn tưởng thuộc về ông.
Kết
Bi kịch của Hồng Bảo gói gọn trong câu chuyện: con trưởng của vua Thiệu Trị, hai lần mưu sự đoạt ngôi nhưng đều thất bại, cuối cùng bị giam cầm và chết trong ngục. Bất chấp những ghi chép từ triều đình, vẫn tồn tại không ít nghi ngờ xung quanh việc ông tự vẫn hay bị giết hại. Sự kiện này đã dẫn đến nhiều hệ lụy, trong đó có cuộc nổi dậy nhằm tôn lập hậu duệ của Hồng Bảo và hệ quả tàn khốc đối với cả gia tộc. Qua đó, chúng ta thấy được một giai đoạn đầy biến động của vương triều Nguyễn, với vô vàn mưu kế, tranh chấp quyền lực và bi kịch chồng chất.
