Iran đánh mất Syria như thế nào

Syria, sau sự sụp đổ của Bashar al-Assad, đang ở vào giai đoạn cực kỳ nhạy cảm.

Mười ba năm sau khi các cuộc nổi dậy bắt đầu tại Syria (từ năm 2011), nhiều người vẫn tin rằng chế độ Bashar al-Assad dù hà khắc nhưng khá “ổn định”. Thế nhưng, những diễn biến dồn dập vào cuối năm vừa qua đã khiến chế độ sụp đổ chỉ trong vòng vài ngày khi một liên minh phiến quân phát động tấn công đồng loạt. Sự kiện này không chỉ chấm dứt một giai đoạn khốc liệt trong lịch sử Syria mà còn tác động mạnh mẽ đến cục diện khu vực, đặc biệt là đối với Iran — quốc gia đã đầu tư rất nhiều công sức và tài lực để duy trì quyền lực của Assad suốt hơn một thập kỷ.

Nội dung

Iran và sự suy giảm ảnh hưởng tại Syria

Iran là đồng minh trung thành nhất của Damascus trong suốt cuộc nội chiến Syria. Ngay từ những ngày đầu, Tehran đã bơm hàng chục tỉ đô la Mỹ (ước tính từ 30 đến 50 tỉ) vào hỗ trợ quân sự, vận chuyển dầu, cung cấp huấn luyện cũng như hậu cần cho chính quyền Assad. Lực lượng Quds thuộc Vệ binh Cách mạng Hồi giáo Iran (IRGC) đóng vai trò quan trọng trong việc huấn luyện dân quân địa phương, huy động các chiến binh người Shiite ngoại quốc (từ Hezbollah ở Lebanon đến các nhóm vũ trang Iraq, Afghanistan, Pakistan).

Sau khi cục diện chiến sự bớt căng thẳng từ năm 2018, Iran tiếp tục củng cố sức mạnh ở phía nam và đông nam Syria, tìm cách hợp nhất lực lượng dân quân vào quân đội chính phủ. Thế nhưng, do đánh giá sai lầm về sức phòng thủ của quân đội Syria, Iran không kịp trở tay khi mọi thứ sụp đổ quá nhanh. Trong vài ngày, phe nổi dậy chiếm Aleppo (thành phố lớn thứ hai của Syria), thừa thắng tiến xuống phía nam. Iran dù có muốn gửi thêm quân hay vũ khí cũng gặp nhiều trở ngại: đường không, đường bộ hầu như đã bị phong tỏa hoặc tấn công, đặc biệt bởi các chiến dịch của Israel nhắm tới tuyến vận chuyển từ Iran sang Syria.

Một mấu chốt khác là sự suy yếu của Hezbollah, lực lượng then chốt do Iran hậu thuẫn tại Syria. Sau khi Tướng Qasem Soleimani (Tư lệnh Lực lượng Quds) qua đời năm 2020, Hezbollah giữ vai trò chủ đạo trong việc điều phối lực lượng dân quân thân Iran. Nhưng các cuộc không kích của Israel trong năm qua đã làm hao tổn đáng kể nhân lực và cơ sở hạ tầng của Hezbollah, khiến tổ chức này không còn đủ sức hỗ trợ Assad.

Khủng hoảng nội bộ và thách thức mới

Sự thất bại trong việc bảo vệ Assad cho thấy những hạn chế chiến lược của Tehran. Trên trường quốc tế, cái gọi là “trục kháng chiến” (Iran–Hezbollah–Syria) vốn đề cao khẩu hiệu chống Israel bị sứt mẻ. Chính Iran cũng đối diện hàng loạt khó khăn khác:

Hezbollah suy yếu: Với “hành lang trên bộ” nối Iran đến Địa Trung Hải qua Syria bị cắt đứt, hoạt động chuyển giao vũ khí, hậu cần cho Hezbollah càng thêm bấp bênh. Tổ chức này vốn đã bị suy yếu bởi cuộc chiến kéo dài với Israel (hơn 14 tháng), nay lại vất vả hơn khi không thể trông chờ nguồn tiếp tế đáng tin cậy từ Tehran.
Chia rẽ trong hàng ngũ đồng minh: Mặc dù lực lượng Shiite ở Lebanon, Iraq, Yemen rất lo lắng về thất bại của Syria, song một số nhóm Hồi giáo Sunni được Iran hỗ trợ (như Hamas, Palestinian Islamic Jihad) lại công khai chúc mừng phe nổi dậy Syria — trong đó có tổ chức Hayat Tahrir al-Sham (HTS). Điều này cho thấy trục kháng chiến không còn đoàn kết như trước.
Cạnh tranh với Thổ Nhĩ Kỳ: Khi Assad sụp đổ, Thổ Nhĩ Kỳ — nước ủng hộ nhiều nhóm phiến quân Syria, đặc biệt là HTS — nổi lên như thế lực bên ngoài mạnh nhất trong cuộc chơi tại Syria. Iran không thể “kéo lùi” tham vọng của Ankara như trước. Thổ Nhĩ Kỳ còn có thể mở rộng ảnh hưởng sang Iraq, Lebanon, thậm chí cả khu vực Nam Caucasus, nơi Iran coi là “sân sau” quan trọng về kinh tế và địa chính trị.
Áp lực trong nước: Tại Tehran, một số người ủng hộ đường lối chính thống nay cảm thấy “vỡ mộng” khi đầu tư quá lớn vào Syria mà cuối cùng vẫn không cứu nổi Assad. Họ chỉ trích chính sách Trung Đông của chính quyền. Thêm nữa, nhiều nhóm Sunni cực đoan ở biên giới phía nam Iran (các tỉnh giáp Pakistan, Iraq) có thể được cổ vũ bởi thành công của “anh em” phiến quân tại Syria, đe dọa an ninh nội địa Iran.
Hạn chế kinh tế và ưu tiên phòng thủ: Kinh tế Iran hiện nay yếu hơn nhiều so với giai đoạn 2011. Bất ổn nội bộ lẫn xung đột thường trực với Israel khiến Tehran khó lòng đổ thêm tài nguyên vào các cuộc chiến ở nước ngoài. Chính Lãnh tụ Tối cao Ali Khamenei cũng thừa nhận việc “các ngả đường chi viện” cho Syria gần như đã bị phong tỏa.

Những điều chỉnh chiến lược của Iran

Mặc cho thất bại cay đắng, Iran vẫn nỗ lực tìm đường duy trì ảnh hưởng tại Syria, đặc biệt ở khu vực Cận Đông, thông qua một số biện pháp chiến lược:

Gần gũi lực lượng người Kurd: Trước và ngay khi Assad sụp đổ, Iran đã “rút êm” khỏi một số vị trí chủ chốt, nhất là ở Deir ez-Zor, trao quyền kiểm soát cho Lực lượng Dân chủ Syria (SDF) do người Kurd nắm chính. Động thái này cho thấy Tehran muốn “làm thân” với người Kurd, đề phòng khả năng họ mất đi sự ủng hộ từ Mỹ (nếu Washington thay đổi chính sách hay tổng thống mới của Mỹ muốn xoa dịu Thổ Nhĩ Kỳ).
Mở lối tiếp cận với phe nổi dậy: Mặc dù HTS (Hayat Tahrir al-Sham) có lập trường không muốn khiêu khích Israel, tình hình thực địa thay đổi có thể khiến nhóm này đổi ý. Iran có thể tìm cách khơi dậy tinh thần “chống Israel” để thoả hiệp với HTS, đổi lại một số quyền lợi liên quan đến việc củng cố lực lượng dân quân thân Iran, hoặc cho phép Iran tiếp cận biên giới Lebanon.
Liên kết với các nhóm thiểu số Alawite và Shiite: Các tàn dư binh lính trung thành với Assad hoặc các cộng đồng Alawite, Shiite lo sợ bị trấn áp sau thắng lợi của phiến quân Sunni có thể là trọng tâm để Iran lập “chân rết” mới. Tehran có khả năng biến họ thành nhóm vũ trang trung thành thay thế cho quân đội chính phủ đã tan rã.
Tái tổ chức binh sĩ trung thành: Có tin nói rằng hàng trăm binh sĩ Syria trung thành với Assad đã chạy sang Iraq. Iran có thể tận dụng nguồn nhân lực này để tái lập một lực lượng đối kháng, ít nhất giữ một số vùng có lợi cho chiến lược của Tehran.

Vai Trò Của Mỹ Và Cơ Hội Ổn Định Khu Vực

Sự rút lui của Assad và Tehran tạo ra khoảng trống nguy hiểm, nhưng cũng mở ra cơ hội cho các giải pháp lâu dài nếu có sự can dự hiệu quả từ bên ngoài, đặc biệt là Mỹ. Một số bước đi quan trọng:

Duy trì hỗ trợ Lực lượng Dân chủ Syria (SDF): Lực lượng người Kurd đã đóng vai trò then chốt trong cuộc chiến chống Nhà nước Hồi giáo (ISIS). Tuy nhiên, gần đây họ chịu áp lực từ những nhóm phiến quân do Thổ Nhĩ Kỳ hậu thuẫn. Nếu Mỹ giảm bớt hỗ trợ, người Kurd rất có thể buộc phải tìm kiếm đồng minh mới để bảo toàn lãnh thổ, từ đó Iran có cớ can thiệp sâu hơn.
Kiềm chế Israel: Sau khi Assad sụp đổ, Israel đã chiếm thêm một số vùng sâu trong lãnh thổ Syria ngoài Cao nguyên Golan, viện dẫn lý do an ninh. Sự hiện diện lâu dài của Israel ở những khu vực này có thể khiến nhiều người Syria phẫn nộ, gián tiếp tạo điều kiện cho Iran lợi dụng chiêu bài “chống Israel” để trở lại. Mỹ cần thúc giục Israel không mở rộng chiếm đóng, tránh làm xung đột lan rộng.
Khuyến khích đối thoại toàn diện tại Syria: Sự sụp đổ của Assad tạo ra khoảng trống quyền lực, dễ đẩy phe phái Syria vào vòng xoáy thù địch. Chỉ một chính quyền đại diện cho các bên (bao gồm cả người Sunni, Alawite, người Kurd và các tôn giáo, sắc tộc khác) mới giúp Syria giữ vững lãnh thổ, tránh bị phân chia. Điều này cũng thu hẹp không gian cho Iran trục lợi từ mâu thuẫn sắc tộc, giáo phái.
Đối thoại với Iran về tương lai Syria: Dù Iran suy yếu, vai trò của họ vẫn có ảnh hưởng nhất định, từ vấn đề người Kurd đến xung đột Israel–Hezbollah. Nếu Mỹ và Iran không đàm phán hoặc ít nhất trao đổi về lợi ích an ninh, thì tình hình Syria rất dễ bùng phát xung đột mới. Việc mời Iran tham gia các cuộc thảo luận khu vực, đồng thời yêu cầu Tehran kiềm chế tái vũ trang các lực lượng ủy nhiệm có thể giúp giảm nhiệt căng thẳng, tạo đà cho các cuộc thương lượng sâu rộng hơn về hạt nhân hay các vấn đề an ninh khác ở Trung Đông.

Kết

Syria, sau sự sụp đổ của Bashar al-Assad, đang ở vào giai đoạn cực kỳ nhạy cảm. Iran — quốc gia từng rót hàng chục tỉ đô la cùng bộ máy quân sự, tình báo khổng lồ để cứu vãn chế độ Assad — nay đối mặt sự suy yếu ảnh hưởng rõ rệt. Tehran mất đi “cửa ngõ” chiến lược sang Địa Trung Hải, khiến hành lang tiếp tế cho Hezbollah và các lực lượng khác của “trục kháng chiến” bị tê liệt nghiêm trọng.

Trong bối cảnh đó, Mỹ có cơ hội định hình một Syria hậu Assad tương đối ổn định, ít nhất là giảm thiểu bạo lực. Tuy nhiên, để đạt được hòa bình lâu dài, các bước đi cụ thể như duy trì hỗ trợ người Kurd, kiềm chế Israel, thúc đẩy đối thoại nội bộ Syria và mời Iran vào bàn thảo luận là điều không thể bỏ qua. Bỏ mặc Iran sẽ chỉ khiến họ có thêm động cơ phá rối, hoặc ngăn cản mọi nỗ lực tái thiết hòa bình.

Với thực trạng Trung Đông vẫn chìm trong nhiều tranh chấp, hiểu đúng vai trò và toan tính của Iran trong giai đoạn “hậu Assad” là chìa khóa để tránh một cuộc nội chiến mới và ngăn chặn xung đột khu vực tiếp tục leo thang. Hòa bình ở Syria, vì thế, không chỉ là bài toán của riêng người Syria, mà còn là lợi ích chung cho cả khu vực và cộng đồng quốc tế.