Trong những năm cuối triều đại Elizabeth I, câu hỏi ai sẽ kế vị ngôi vua nước Anh trở thành vấn đề nóng bỏng. Mặc cho lệnh cấm bàn luận công khai, các phe phái vẫn âm thầm xuất bản và tán phát nhiều “luận thuyết về thừa kế”. Trong đó, cuốn A Conference About the Next Succession to the Crowne of Ingland (1594) của Robert Persons nổi lên như một ngòi nổ. Bài viết này sẽ điểm qua bối cảnh bất ổn lúc bấy giờ, cách các tác giả lẫn chính đương kim vương James VI của Scotland sử dụng “cuộc chiến bằng sách vở” để khẳng định quyền kế vị, cũng như tác động sâu rộng của những tranh luận này đối với nền chính trị Anh cuối thế kỷ 16.
Mầm mống lo âu về người kế vị
Từ khi Elizabeth I lên ngôi năm 1558 ở tuổi 25, nhiều chính khách Anh hy vọng bà sẽ lấy chồng và sinh con, kéo dài dòng họ Tudor. Nhưng những cuộc thương thảo hôn nhân liên tiếp đổ vỡ khiến nỗi lo về việc “vương triều sẽ thuộc về ai?” càng tăng theo năm tháng. Trong quá khứ, Anh quốc thường áp dụng nguyên tắc truyền ngôi cha truyền con nối (primogeniture). Tuy nhiên, không hề có quy tắc cố định bắt buộc nữ hoàng phải chỉ định công khai người kế vị.
Những người thân cận của Elizabeth, kể cả các thành viên Hội đồng Cơ mật (Privy Council), từng muốn bà dựa vào tiền lệ của vua cha Henry VIII – người đã ban hành ba Đạo luật về thừa kế (succession Acts) – để dứt khoát chỉ định người kế vị. Song, Elizabeth một mực từ chối, lấy lý do chuyện kế vị là đặc quyền hoàng gia. Bà rút kinh nghiệm từ chính thời gian sống dưới triều Mary I, khi mình bị biến thành “đầu mối” tập trung cho mọi mưu đồ chống lại hoàng quyền. Nữ hoàng không muốn một gương mặt được chính thức công nhận là “thái tử” lại sớm trở thành tâm điểm khuấy động phe đối lập.
Cuộc tranh luận về luật thừa kế
Dù Elizabeth cố gắng ngăn chặn, đề tài kế vị vẫn trở thành chủ đề âm ỉ trong xã hội Anh. Từ năm 1562 đến 1571, có ít nhất sáu “bản thảo về kế vị” được soạn thảo, điển hình như tác phẩm của John Hales, Roger Edwardes hay John Leslie. Các tác phẩm này xoay quanh việc áp dụng luật tập quán (common law) vào ngôi vua, bàn cãi xem di chúc của Henry VIII có giá trị pháp lý hay không, rồi băn khoăn liệu Scotland – quê hương của James VI – có được coi là “nước ngoài” hay không, vì nó không nằm “bên kia biển”.
Triều đình và Nữ hoàng càng lúc càng khó chịu. Để dập tắt làn sóng công khai bàn cãi, một Đạo luật Phản quốc (Treasons Act) được thông qua năm 1571, cấm xuất bản hay viết bất cứ tài liệu nào công khai tên người kế vị, với hình phạt hết sức nghiêm khắc. Điều này tạm ngăn chặn các “bản thảo về kế vị” suốt hơn 20 năm. Tuy nhiên, lệnh cấm chỉ áp dụng trong phạm vi nước Anh; nó không ngăn được việc xuất bản ở nước ngoài, nhất là khi bước sang thập niên 1590, nỗi bất an về tình trạng không người thừa kế lại bùng lên.
“Hội nghị” của Robert Persons và ảnh hưởng chính trị
Vào tháng 12/1593, Robert Persons – một nhân vật quan trọng của Dòng Tên (Jesuits) người Anh sống lưu vong – gần hoàn thành bản thảo A Conference About the Next Succession to the Crowne of Ingland. Tác phẩm miêu tả một “hội nghị giả tưởng” giữa các quý ông Anh quốc tại Amsterdam, bàn về ứng viên xứng đáng thay Elizabeth I. Các nhân vật trong sách lần lượt cân nhắc những người có khả năng thừa kế: James VI của Scotland, Arbella Stuart, con trai của Katherine Grey (Edward và Thomas Seymour), Henry Hastings (Bá tước Huntingdon), thậm chí cả Infanta Tây Ban Nha, Isabella Clara Eugenia.
Tuy “hội nghị” chỉ là hư cấu, nhưng vấn đề kế vị mà Persons nêu ra lại rất thật. Vào cuối thế kỷ 16, ai cũng thấy Elizabeth đang có tuổi và chưa hề “chỉ mặt gọi tên” người kế vị, mà bên ngoài thì nhiều cá nhân và thế lực quan tâm sẵn sàng ra tay tạo ưu thế cho phe mình.
Năm 1594, Persons cho in 2.000 cuốn A Conference tại Antwerp, bất chấp sự cảnh báo từ Claudius Aquaviva (Tổng quyền Dòng Tên) rằng tác phẩm có thể làm hại các hoạt động của Dòng nếu triều đình Anh phát hiện tác giả. Cuốn sách nhanh chóng được buôn lậu vào Anh, đến tay William Cecil (Lord Burghley) – cố vấn thân tín của Elizabeth, và sớm đến tai James VI ở Scotland.
Cuốn sách có vẻ ngoài thiên về “luận giải luật pháp”, nhưng lại cố tình bóp méo căn cứ luật để gợi ý rằng James không hợp lệ, thay vào đó, Infanta Isabella Clara Eugenia (con gái Philip II) mới là ứng viên đủ điều kiện kế vị. Từ góc nhìn của Persons, James bị “mất quyền” thừa kế do liên quan đến vụ án xử tử Mary, Nữ hoàng Scotland (mẹ của James), cùng những diễn giải khắc nghiệt về “Bond of Association” và Đạo luật An toàn cho Nữ hoàng (1585). Màn lý luận này khiến James hết sức giận dữ và lo lắng, vì đe dọa trực tiếp tham vọng của ông.
James VI đáp trả: cuộc chiến bằng ngòi bút
Khi hay tin A Conference phổ biến tại Anh, James VI nhận thấy không thể khoanh tay đứng nhìn. Ông bắt đầu “đánh trả” theo đúng cách Persons đã làm: dùng sách báo để nêu rõ luận điểm rằng ông mới là người thừa kế hợp pháp. Vì lệnh cấm thảo luận kế vị còn hiệu lực ở Anh, James chọn in ấn công khai tại Scotland, tận dụng kẽ hở ngoài phạm vi cai quản của Elizabeth.
Trước đó, năm 1584, sự việc William của Orange – thủ lĩnh kháng chiến Hà Lan theo đạo Tin Lành – bị ám sát khiến nước Anh lo sợ Elizabeth cũng có thể bị sát hại. Đó là lúc “Bond of Association” ra đời, do Francis Walsingham và William Cecil khởi xướng, yêu cầu tất cả thần dân cam kết trung thành với Elizabeth. Song, nó cũng hàm ý “tiêu diệt kẻ âm mưu chống Nữ hoàng” lẫn ngăn chặn hậu duệ của kẻ ấy kế vị. Về sau, Đạo luật An toàn cho Nữ hoàng (1585) sửa đổi phần cực đoan này, nhưng Persons vẫn lợi dụng “Bond of Association” để lập luận rằng James VI “thừa hưởng” vị thế từ Mary (bị kết án tử), nên mất luôn quyền kế vị.
Để đối phó, James cần bác bỏ luận điệu của Persons. Ông quyết định tìm đến những tác giả có đủ uy tín để viết sách chứng minh tính hợp pháp của dòng máu Stuart, đồng thời chính ông cũng tự cầm bút. Từ khoảng 1594 đến 1600, năm cuốn sách hoặc tài liệu tranh luận về quyền kế vị của James được in ấn, hầu hết tại xưởng in ở Edinburgh do nhà in “hoàng gia” Robert Waldegrave điều hành.
Sự hậu thuẫn từ những tác giả cận thần
Một trong những bản thảo đầu tiên thuộc chiến lược của James là tác phẩm của Alexander Dickson, Of the Right of the Crowne. Dickson, người Scotland, từng sống tại London, ủng hộ Mary Stuart và được James “bật đèn xanh” để viết sách phản bác A Conference. Tương truyền năm 1598, người ta đều biết rằng Dickson sắp ra sách “đối đầu” trực diện luận điệu “tiền hậu bất nhất” của Robert Persons.
Dickson lập luận: dựa trên luật, di chúc và nguyên tắc kế vị, James VI xứng đáng lên ngôi Anh. Tuy vậy, cuốn sách không được in chính thức; có lẽ chính James ngăn cản xuất bản vì Dickson trách móc Elizabeth quá nặng nề, có thể gây phản tác dụng nếu nữ hoàng đọc được.
May mắn cho James, có tác phẩm khác hỗ trợ ông mạnh hơn: A Treatise Containing M. Wentworth’s Iudgement Concerning the Person of the True and Lawfull Successor của Peter Wentworth. Wentworth là một nghị sĩ Anh khá “bướng”, nhiều lần vào tù vì đòi Elizabeth chỉ định người kế vị. Trong cuốn sách, Wentworth khẳng định James vẫn hợp pháp kế thừa ngôi vua cả từ dòng máu mẹ (Mary) lẫn cha (Lord Darnley). Ông lý giải nếu thực sự Mary bị tước quyền, thì James vẫn có quyền thừa kế từ cha, “mà Quốc hội (Parliament) cũng không thể tước đoạt dòng máu chính thống”. Tác phẩm này bất hợp pháp tại Anh, nhưng sau khi Wentworth qua đời (1596), sách lọt vào tay James nhờ một người giấu tên mang đến Scotland. James vui mừng khi thấy một “tiếng nói” từ chính giới Anh ủng hộ mình, bèn cho in ấn (1598) để phô trương rằng cả người Anh chân chính cũng nghiêng về phía ông.
Hoàng tử cầm bút: James VI xuất hiện
James VI không chỉ dựa vào người khác viết hộ. Ông là vị vua được giáo dục theo phong cách nhân văn (humanist) nghiêm ngặt ở Stirling Castle, có tài viết lách. Năm 1598, ông xuất bản The True Lawe of Free Monarchies, nêu rõ quan điểm về tính “tối thượng” của nhà vua. Ông khẳng định rằng “vua ở trên cả luật pháp”, vì dòng máu hoàng gia vốn tự nhiên nối ngôi, không thể bị “một mớ luật lệ con người” ngăn cản. Đây chính là đòn phản bác trực tiếp các thủ thuật “bóp méo luật” mà Persons sử dụng.
Được nhà in hoàng gia Robert Waldegrave xuất bản, The True Lawe of Free Monarchies thể hiện rõ khao khát của James: bảo vệ nguyên tắc thừa kế tự nhiên (primogeniture). Khi đọc cuốn sách, nhiều người hiểu ngay James muốn khẳng định dòng máu hợp pháp của ông, đồng thời gạt bỏ ý nghĩ rằng Quốc hội Anh hay bất kỳ đạo luật thời Elizabeth nào đủ sức cản trở ông trở thành vua.
“Chiêu bài” tranh luận từ phía Scotland
Sự xuất hiện ồ ạt các tác phẩm ủng hộ James không dừng lại ở đó. Năm 1599, một cuốn sách nữa ra đời tại Edinburgh, mang tên khá dài: A treatise declaring, and confirming against all obiections the just title and right of the moste excellent and worthie prince, Iames the sixt…. Tác giả ký tên giả là “Irenicus Philodikaios” (tự nhận mình là người Anh), nhưng danh tính thực sự không rõ.
Nội dung chính vẫn khẳng định James VI sở hữu “quyền thừa kế” qua cả hai dòng cha mẹ, và nguyên tắc này phù hợp luật di truyền lâu đời của Anh. Tác phẩm cũng được in tại xưởng Waldegrave hoặc do chỉ thị trực tiếp từ James. Tương tự, năm 1600, John Colville – một giáo sĩ Scotland lưu vong từng vu cáo James là con “ngoài giá thú” – lại đột ngột “quay xe” với cuốn The palinod of Iohn Coluill, thừa nhận James là vị thừa kế chính đáng và kêu gọi người Anh “chấp nhận lẽ phải.” Colville gửi bản thảo về Scotland; James hoan hỉ, giao cho Robert Charteris in ấn, tạo thêm một “mảnh ghép” quan trọng trong chuỗi sách ủng hộ ông.
Như vậy, chỉ trong vòng vài năm (từ 1594 đến 1600), James VI đã châm ngòi một phong trào xuất bản sách khắp Scotland nhằm bác bỏ lập luận của Persons và bồi đắp niềm tin ông mới là người kế vị đúng nghĩa. Trong bối cảnh Anh vẫn cấm triệt để xuất bản bàn chuyện kế vị, loạt ấn phẩm in ở Scotland hoặc lén mang sang Anh trở nên cực kỳ đắc dụng. Các tư liệu cho thấy chính quyền Elizabeth biết về các sách này, nhưng không đủ khả năng hoặc thiện chí can thiệp “tận gốc,” nhất là khi triều đại đang dần đi đến cuối.
Đọc thêm:
- Cuộc đời Nữ hoàng Elizabeth I của nước Anh
- Thập Tự Chinh: Nguyên nhân và Mục đích
- Hiệp sĩ Trung cổ giao chiến như thế nào?
- Cuộc Đời Phi Thường Của Charles Dickens
James lên ngôi
Dù khó đo lường hết hiệu quả của những “cuộc chiến bằng ngòi bút,” thực tế cho thấy khi Elizabeth I qua đời năm 1603, James VI của Scotland lên ngôi Anh khá êm thấm, trở thành James I của Anh. Những tài liệu do ông hoặc những người ủng hộ in ấn đã góp phần quan trọng khẳng định vị thế “đương nhiên” của James trong mắt giới quý tộc, chính khách lẫn một phần dân chúng Anh. Vì thế, các luận điệu nghiêng về Infanta Tây Ban Nha hay dòng họ khác gần như không còn chỗ đứng.
Đối với cuốn A Conference của Robert Persons, nó tạo nên chia rẽ cả trong cộng đồng Công giáo Anh lưu vong, vì có người cho rằng Persons thiên vị Tây Ban Nha quá mức. Thế nhưng, tác phẩm này lại xuất hiện một cách kỳ lạ nhiều năm sau, được sử dụng để ủng hộ ý niệm “chế độ quân chủ bầu cử” (elective monarchy) khi các biến động chính trị nổ ra dưới triều Charles I và James II.
Quan sát tổng quan, chưa khi nào việc in ấn luận thuyết đóng vai trò quyết định số phận một triều đại như vào giai đoạn trước năm 1603. Lệnh cấm xuất bản của Elizabeth khiến những tác phẩm ủng hộ James VI càng nổi bật, vì nó như “tiếng nói khác” được tung ra từ bên ngoài biên giới. Cuối cùng, thế thượng phong thuộc về James, người vừa có lý lẽ thừa kế vững chắc, vừa biết cách vận dụng “công cụ in ấn” để xây dựng danh tiếng như một vị vua tương lai xứng đáng.
Tóm lại
Chặng cuối của triều đại Elizabeth I chứng kiến một “cuộc chiến” đặc biệt: cuộc chiến giành ngôi báu diễn ra trên trang sách, thay vì diễn ra trên chiến trường. Tác phẩm của Robert Persons châm ngòi cho vô số phản biện nhằm khẳng định James VI xứng đáng kế vị, và chính James cũng trở thành một “nhà văn” hăng hái không kém. Cuối cùng, lịch sử ghi nhận chiến thắng nghiêng về phía James, mở ra triều đại Stuart ở cả hai vương quốc Anh – Scotland, đồng thời minh chứng sức mạnh của “luận thuyết chính trị” trong bối cảnh vận mệnh hoàng gia chỉ còn tính bằng năm tháng.
