Ayutthaya là một trong những điểm đến tiêu biểu tại Thái Lan cho những ai yêu thích lịch sử, văn hóa, và kiến trúc cổ. Dù từng tồn tại gần 417 năm (1350-1767), ngày nay Ayutthaya chỉ còn là tàn tích nhưng vẫn đủ để cho thấy vẻ huy hoàng một thời của một vương quốc hùng mạnh. Bài viết này sẽ đưa bạn quay ngược thời gian, tìm hiểu về hành trình lịch sử, khám phá những đền chùa tiêu biểu và những “giai thoại” thú vị của vùng đất được mệnh danh là “Venice phương Đông.”
Vương quốc Ayutthaya
Ayutthaya (đọc là “a-du-ta-ya”) từng là một vương quốc nhỏ ở Xiêm (tức Thái Lan hiện đại), hoạt động như một cường quốc thương mại và hàng hải từ thế kỷ 14 đến thế kỷ 18. Được thành lập vào năm 1350 và chính thức trở thành kinh đô thứ hai của Xiêm vào năm 1438 (sau khi sát nhập vương quốc Sukhothai), nơi đây nhanh chóng phát triển thành một trong những trung tâm giao thương thịnh vượng bậc nhất khu vực.
Ayutthaya nằm trong thung lũng sông Chao Phraya, nơi sông chính hợp lưu với ba nhánh sông nhỏ khác, tạo ra một địa thế hình tròn lý tưởng cho việc xây dựng thành trì. Tương truyền, ý tưởng xây dựng đô thành mới nảy sinh do một trận dịch bệnh đậu mùa, khiến vua Ramathibodi I (trị vì 1351-1369) quyết định rời kinh đô từ Lop Buri về đây. Vị vua đầu tiên này đã cho xây dựng Ayutthaya như một pháo đài-đảo, gọi là Dvaravati Sri Ayudhya – hay quen thuộc hơn với tên Ayutthaya, lấy cảm hứng từ Ayodhya ở miền bắc Ấn Độ, quê hương của anh hùng Rama trong sử thi Ấn Độ giáo Ramayana.
Người dân Ayutthaya thường gọi mình là “Tai,” còn vương quốc của họ được gọi bằng tiếng Thái là “Krung Tai.” Ayutthaya thiết lập mối quan hệ thương mại mật thiết với Trung Quốc – vừa cung cấp hàng hóa quý hiếm (như hương liệu, đồ trang sức), vừa là trung tâm trung chuyển (entrepôt) cho lụa và đồ gốm sứ Trung Hoa. Ngoài ra, Ayutthaya còn mở rộng quan hệ với nhiều nước châu Âu và châu Á, xây dựng hình ảnh một đô thị quốc tế sôi động thời bấy giờ.
Người Bồ Đào Nha là những người châu Âu đầu tiên thiết lập quan hệ thương mại với Ayutthaya vào năm 1511. Sự hiện diện của Bồ Đào Nha đã để lại dấu ấn sâu đậm trong ngôn ngữ và ẩm thực Thái, chẳng hạn từ “xà bông” trong tiếng Thái (sbū̀) có nguồn gốc từ “sabão” (tiếng Bồ Đào Nha). Đến thế kỷ 17, Ayutthaya trở thành một trung tâm hàng hải và ngoại giao tầm cỡ thế giới. Triều đình Versailles của Vua Louis XIV (1643-1715) thậm chí đã tiếp đón Ngoại trưởng Ayutthaya, Kosa Pan (1633-1699), khi ông được cử sang Pháp năm 1686 để tìm kiếm khả năng liên minh quân sự và thương mại.
Bên cạnh đó, Ayutthaya còn thu hút nhiều nhân vật nổi tiếng đến định cư hoặc làm việc, tiêu biểu như Constantine Phaulkon (1647-1688) – nhà phiêu lưu người Hy Lạp, cố vấn của vua Narai Đại đế (trị vì 1656-1688); Cha Guy Tachard (1651-1712) – nhà truyền giáo Dòng Tên người Pháp; hay George White (1648-khoảng 1707) – thương gia người Anh, đồng sáng lập Công ty Đông Ấn “tái cơ cấu.”
Dù vang danh là “Venice phương Đông” (theo lời nhà thám hiểm Bồ Đào Nha Fernao Mendez Pinto, khoảng 1509-1583), Ayutthaya cuối cùng bị quân Miến Điện (nay là Myanmar) xâm chiếm và phá hủy năm 1767. Phần lớn tài liệu chính thức, nghệ thuật và văn học của vương quốc đã bị thiêu rụi, buộc hậu thế phải chắp nối lịch sử Ayutthaya và triều đại của 34 vị vua thông qua ghi chép của thương nhân nước ngoài và các bản đồ xưa.
Công viên lịch sử Ayutthaya
Những gì còn sót lại của Ayutthaya ngày nay hầu hết được bảo tồn trong Công viên lịch sử Ayutthaya, một di sản thế giới được UNESCO công nhận năm 1991. Trải rộng khoảng 289 héc-ta (714 mẫu Anh), công viên này là điểm đến không thể bỏ qua cho du khách muốn tìm hiểu kiến trúc Thái cổ. Bạn sẽ thấy những ngôi đền với tòa tháp (prang) cao vút giống như bánh kem chồng tầng, gợi nhắc phong cách đặc trưng thời Ayutthaya.
Nếu yêu thích chụp ảnh, đây chính là thiên đường “sống ảo.” Công viên lịch sử Ayutthaya có vô số tàn tích chùa chiền (wat), các tu viện cổ và tượng Phật bằng đồng. Đặc biệt, bạn sẽ bắt gặp một đầu tượng Phật kẹt trong rễ cây bồ đề – hình ảnh được xem là biểu tượng của di tích này.
Để hiểu thêm về bối cảnh lịch sử và văn hóa trước khi dạo quanh khu cổ thành, bạn có thể ghé thăm Bảo tàng Chao Sam Phraya trên đường Rojana. Tại đó, du khách được chiêm ngưỡng các bộ sưu tập gốm sứ, trang phục, cùng nhiều cổ vật quý hiếm, nổi bật là thanh bảo kiếm bằng vàng gọi là “Phra Saeng Khan Chai Sri,” tương truyền thuộc về vua Intharacha (trị vì 1409-1424). Kiếm có cán làm bằng pha lê thạch anh, vỏ kiếm nạm đầy đá quý. Hiện nay, bạn cũng có thể “tham quan ảo” Ayutthaya trên website Bảo tàng Quốc gia Bangkok hoặc qua Facebook, rất thuận tiện để chuẩn bị hành trình.
Nhờ có hệ thống quy hoạch ô bàn cờ, bạn có thể dạo bộ hoặc đạp xe để thăm thú từng ngõ ngách. Tuy nhiên, một trải nghiệm thú vị hơn là thuê xe tuk tuk (loại xe ba bánh đặc trưng của Thái), vừa di chuyển nhanh vừa ngắm cảnh. Nếu sợ lạc lối hoặc muốn hiểu sâu hơn, bạn có thể thuê hướng dẫn viên riêng để nghe thêm nhiều giai thoại lịch sử hấp dẫn.
Bốn ngôi đền tiêu biểu
Ayutthaya có hơn 60 công trình đền, chùa, phế tích rải rác khắp nơi, nhưng bốn ngôi đền dưới đây luôn nằm trong danh sách “phải đến” với bất kỳ ai ghé thăm:
1. Wat Phra Mahathat
Wat Phra Mahathat (“Chùa Đại Xá Lợi”) tọa lạc ngay trước Hoàng cung, gần cầu Pa Than, và cũng thường là điểm dừng chân đầu tiên cho du khách. Được xây vào giai đoạn trị vì của vua Borommaracha I (1370-1388) và vua Ramesuan (1388-1395), nơi đây từng lưu giữ một phần xá lợi của Đức Phật. Theo biên niên sử Ayutthaya, vua Ramesuan sau khi có linh cảm đặc biệt đã quyết định xây tháp trung tâm (prang) để đặt xá lợi, cùng rất nhiều vàng bạc, châu báu. Tháp này cao khoảng 50 mét, mang đậm phong cách Khmer.
Wat Phra Mahathat cũng là một hoàng tự (royal monastery), nơi ngự tọa của Tăng thống (Supreme Patriarch). Trải qua thời gian, tháp chính sụp đổ nhiều lần, được trùng tu rồi lại hư hại trong cuộc chiến với Miến Điện năm 1767. Lúc đó, quân Miến Điện cắt bỏ đầu tượng Phật với quan niệm tước đoạt quyền năng của đối phương, khiến nhiều bức tượng Phật bị hủy hoại.
Điểm nhấn “sống ảo” nổi tiếng tại đây là đầu tượng Phật bị ôm chặt trong rễ cây cổ thụ. Nguồn gốc vẫn là đề tài tranh cãi: có thể do thiên nhiên xâm lấn sau khi thành bị bỏ hoang, hoặc có thể do những kẻ săn lùng cổ vật đánh rơi vì quá nặng. Dù lý do là gì, bức tượng này mang vẻ huyền bí và thu hút hàng triệu lượt check-in mỗi năm. Lưu ý, để chụp ảnh một cách tôn kính, bạn nên ngồi hoặc cúi thấp để đầu mình không cao hơn đầu tượng Phật.
2. Wat Ratchaburana
Wat Ratchaburana (“Chùa Hoàng Gia Phục Hưng”) nằm đối diện Wat Phra Mahathat, được vua Borommaracha II (1424-1448) xây dựng năm 1424 ngay nơi hỏa thiêu thi thể hai người anh của ông. Hai vị hoàng tử này quyết đấu trên lưng voi để giành ngai vàng sau khi vua Intharacha băng hà. Đến khi cả hai tử trận, người em út mới lên ngôi và cho xây ngôi đền để tưởng nhớ anh trai.
Wat Ratchaburana có tháp chính (prang) phong cách Khmer, xung quanh là các tháp nhỏ (chedi) hình chuông tuyệt đẹp. Trong thời gian dài, đền hầu như không được chú ý, cho đến năm 1957 khi có một vụ đào trộm bất hợp pháp, người ta phát hiện kho vàng nặng đến 100kg cùng nhiều báu vật khác. Phần lớn vẫn “không cánh mà bay,” chỉ còn số ít được thu hồi và trưng bày ở Bảo tàng Chao Sam Phraya.
Tháp chính của Wat Ratchaburana có một “cella” (phòng chính), bên trong là hai tầng hầm có tranh tường được tiếp cận bằng ba cầu thang dốc hẹp (đã khôi phục từ năm 1958). Nếu mắc chứng sợ không gian hẹp, bạn có thể dừng lại bên ngoài, ngắm kiến trúc cổ và tưởng tượng vẻ uy nghi của nơi từng cất giữ hài cốt hoàng tộc.
3. Wat Lokayasutharam
Ayutthaya cũng sở hữu nhiều tượng Phật khổng lồ mặc y vàng (như một dấu hiệu tôn kính trong Phật giáo Thái). Nổi tiếng ở Bangkok có tượng Phật Ngọc trong hoàng cung, nhưng tại Wat Lokayasutharam ở phía tây bắc công viên lịch sử, bạn sẽ được chiêm ngưỡng bức tượng Phật nằm (Phra Buddhasaiyat) dài khoảng 42 mét và cao 8 mét, làm bằng gạch và thạch cao.
Nhiều khả năng tượng này thuộc giai đoạn giữa thời Ayutthaya (thế kỷ 16 trở đi), bởi phần tay dựng thẳng đỡ đầu Phật – đầu tựa trên bông sen khổng lồ. Xưa kia, tượng nằm trong một đại sảnh (viharn), nhưng hiện chỉ còn nền cột hình bát giác (24 cột) sót lại. Dù may mắn không bị phá hủy trong cuộc tấn công của Miến Điện, tượng Phật vẫn cần nhiều lần trùng tu (gần đây nhất vào năm 1954 và 1989) do mưa nắng bào mòn. Thông thường, người ta phủ vải vàng lên tượng, còn du khách, Phật tử có thể dán những miếng vàng lá nhỏ để cầu may và tích lũy công đức.
Nếu bạn muốn chiêm ngưỡng tượng Phật vàng khổng lồ cao 19 mét, có từ năm 1334, hãy ghé Wat Phananchoeng ngay tại Ayutthaya để hoàn thiện chuyến đi tâm linh của mình.
4. Wat Phra Si Sanphet
Wat Phra Si Sanphet, được xây năm 1492 trên nền Cung điện Hoàng gia cũ, là ngôi đền Hoàng gia khi xưa, chỉ dành cho hoàng tộc làm lễ. Ba bảo tháp (chedi) chính là nơi lưu giữ tro cốt của ba vị vua Ayutthaya: vua Borommatrailokanat (1448-1488) cùng hai người con. Đây cũng là nơi đánh dấu việc vua Borommatrailokanat sở hữu một con voi trắng hiếm có, biểu tượng linh thiêng trong văn hóa Thái.
Năm 1499, người ta xây một gian “viharn” để đặt bức tượng Phật cao 16 mét, toàn thân mạ hơn 150kg vàng. Khi quân Miến Điện tràn vào đốt phá, tượng Phật này bị nung chảy, phần lớn vàng bị chiếm đoạt. Hiện tại, chỉ còn ba tòa tháp kiểu Tích Lan đứng sừng sững giữa cỏ cây, nhắc nhở hậu thế về một thời kỳ đỉnh cao của Ayutthaya.
Mười sự thật thú vị về Ayutthaya
Để chuyến khám phá thêm thú vị, hãy bỏ túi ngay mười sự thật sau đây về vùng đất lịch sử này:
- Ayutthaya từng sử dụng vỏ ốc (cowrie) làm tiền tệ. Loại vỏ ốc nhỏ này phổ biến khắp châu Á và châu Phi trong nhiều thế kỷ trước khi tiền kim loại xuất hiện.
- Hệ thống sakdi na quy định mỗi giai cấp trong xã hội Ayutthaya được cấp một lượng ruộng đất nhất định, do nhà vua ấn định. Ví dụ, nô lệ được tính 5 đơn vị trong khi nhà vua được 100.000 đơn vị. Đây là cách phân chia quyền lực và địa vị.
- Khi diện kiến nhà vua, người hầu (phrai luang) phải tự xưng mình là “bụi dưới chân Đức Vua.” Điều này cho thấy tôn ti khắc nghiệt của xã hội Ayutthaya.
- Wat Ayodhya tại Ayutthaya là một ngôi đền vẫn được các nhà sư sử dụng và tu tập cho đến nay.
- Sau khi quân Miến Điện rời đi, rừng rậm bao phủ nhiều khu vực bỏ hoang, nhưng đến đầu thế kỷ 19, các thợ săn kho báu đã quay lại đào bới, tìm kiếm vàng bạc. Thậm chí, nhiều người còn lặn xuống sông Chao Phraya, nơi từng tấp nập thương nhân Bồ Đào Nha, Tây Ban Nha, Hà Lan, Trung Quốc, để mò tìm cổ vật.
- Truyền thuyết về vua Naresuan (1590-1605) kể rằng khi chiến trận, voi của vua bị vấp rễ cây táo ta (gọi là pud sa), vua sống sót và liền ra lệnh trồng loài cây này khắp hoàng cung để tạ ơn. Giờ đây, bạn có thể nghỉ chân dưới bóng mát của những cây táo trăm năm đó.
- Người Bồ Đào Nha từng lập một khu định cư ở phía nam Ayutthaya vào năm 1540, nơi có đến 3.000 cư dân gồm binh lính, thương nhân, linh mục. Sau trận xâm lược năm 1767, khu dân cư này cũng bị phá hủy. Hiện tại, di chỉ nhà thờ Dominican đã được khai quật, tìm thấy khoảng 200 bộ hài cốt.
- Đến năm 1700, Ayutthaya trở thành một trong những thành phố đông dân nhất thế giới, với dân số được ước tính trên 1 triệu người, vượt xa nhiều đô thị châu Âu đương thời.
- Ở Wat Lokayasutharam, tất cả các ngón chân của tượng Phật nằm đều bằng nhau – một đặc điểm thú vị trong điêu khắc tượng Phật Thái.
- Người nước ngoài (gọi là “farang”) không được phép sinh sống trong tường thành Ayutthaya. Họ chỉ có thể trú ngụ bên ngoài, thường tại các khu thương mại và bến cảng.
Chính những chi tiết lịch sử, văn hóa và phong tục này đã góp phần làm nên bức tranh đa sắc về một thời Ayutthaya huy hoàng.
Tóm lại
Ayutthaya tuy chỉ còn là tàn tích, nhưng vẫn đủ sức kể câu chuyện hào hùng của một vương quốc từng chiếm vị trí then chốt trên bản đồ hàng hải và thương mại thế giới. Bằng việc tham quan Công viên Lịch sử Ayutthaya, ghé thăm các ngôi chùa danh tiếng và tìm hiểu về những giai thoại thú vị, bạn sẽ có dịp chạm tay vào quá khứ, đồng thời thêm trân trọng giá trị di sản vô giá mà người Thái đã gìn giữ qua nhiều thế kỷ. Hãy để chuyến đi Ayutthaya khơi gợi cảm hứng, để khi trở về, bạn mang theo không chỉ những bức ảnh ấn tượng, mà còn cả một hành trang tri thức quý báu về lịch sử và văn hóa Thái Lan.
