Ba mươi năm qua, thế giới chỉ chứng kiến ba quốc gia mới được công nhận: Đông Timor, Montenegro và Nam Sudan. Còn lại, hàng chục phong trào độc lập – từ Kurdistan đến Catalonia – đều bị chặn đứng bởi một rào cản tưởng chừng bất khả xâm phạm: nguyên tắc toàn vẹn lãnh thổ. Thế nhưng, trong thời đại mới, rào cản ấy đang rạn nứt. Và người mở đường chính là cựu Tổng thống Mỹ – Donald Trump.
Biên giới chỉ là “đường vẽ tạm”
Trong mắt nhiều người, biên giới quốc gia là thiêng liêng. Nhưng với Donald Trump, chúng chỉ là những đường mực trên bản đồ có thể gạch lại nếu thấy… tiện lợi.
Năm 2022, khi Nga mở cuộc xâm lược nhằm xóa sổ Ukraine khỏi bản đồ, phần lớn thế giới phản ứng đầy phẫn nộ. Nhưng Trump thì không. Trái lại, ông gọi việc để Nga giữ lại phần lãnh thổ chiếm được là “có thể cân nhắc”.
Cũng trong nhiệm kỳ của mình, ông từng đùa – hoặc không hẳn là đùa – về chuyện sáp nhập Canada hay mua lại Greenland từ Đan Mạch. Biên giới, trong mắt ông, là những thứ có thể thương lượng. Và chính thái độ đó đã khiến Mỹ – quốc gia có ảnh hưởng nhất đến việc công nhận chủ quyền trên thế giới – chuyển dần từ luật pháp quốc tế sang địa chính trị vụ lợi.
Trong thế giới ấy, cái gọi là “quốc gia” không còn được xác lập bằng nguyên tắc hay hiệp ước, mà bởi vị trí chiến lược và khả năng mặc cả.
BÀI LIÊN QUAN:
Cơ hội mới cho ly khai
Đối với các phong trào ly khai, thời đại Trump vừa là mối đe dọa vừa là cơ hội. Họ không còn phải chứng minh lý tưởng cao đẹp hay lịch sử bị áp bức. Cái cần, đôi khi chỉ là chiếm giữ một vị trí quan trọng trong bàn cờ thế giới, hoặc biết cách lọt vào mắt xanh của người quyền lực.
Hãy thử nhìn vào vài cái tên:
- Kurdistan ở Iraq – nơi giàu dầu mỏ.
- Somaliland – gần vịnh Aden, cửa ngõ của tuyến hàng hải toàn cầu.
- Greenland – băng giá, nhưng là vùng đất lý tưởng cho căn cứ quân sự và khai khoáng.
Nếu các phong trào tại đây cam kết ủng hộ lợi ích chiến lược của Hoa Kỳ, họ có thể đạt được một dạng “bán công nhận” nào đó – dù không chính thức, nhưng đủ để giao dịch và sinh tồn.
Và trong một thế giới mà ngoại giao cá nhân thay thế thể chế – nơi Trump từng trò chuyện riêng với Kim Jong Un – thì lãnh đạo ly khai chỉ cần đủ cuốn hút, đủ lọc lõi để tiếp cận trực tiếp, chứ không cần đi qua hàng chục vòng đối thoại quốc tế. Đó chính là con đường tắt – tuy hẹp, nhưng thật sự tồn tại – trong trật tự mới.
Kẻ mạnh thắng, kẻ yếu bị bỏ rơi
Nhưng cánh cửa mở ra không dành cho tất cả. Nếu bạn là một phong trào ly khai nhỏ bé, nghèo nàn, lại nằm ở nơi chẳng mấy ai quan tâm – thì cái gọi là “cơ hội” ấy cũng chẳng khác gì một trò may rủi khắc nghiệt.
Donald Trump không hề giấu giếm sự ngưỡng mộ với những nhà lãnh đạo mạnh tay như Putin hay Erdogan – những người đàn áp các nhóm ly khai như Chechnya hay người Kurd bằng bạo lực. Ông không quan tâm đến những người đấu tranh nghèo khổ nếu họ không mang lại lợi ích tức thời cho nước Mỹ.
Phong trào Biafra ở Nigeria từng hy vọng Trump sẽ là người ủng hộ quyền tự quyết. Lãnh đạo của họ – Nnamdi Kanu – thậm chí gửi thư trực tiếp đến Nhà Trắng. Nhưng kết quả chỉ là sự im lặng. Biafra chẳng có giá trị chiến lược nào – và thế là đủ để bị lãng quên.
Ly khai thành cuộc mặc cả quyền lực
Trong trật tự thế giới kiểu Trump, ly khai không còn là một tuyên ngôn đạo lý, mà trở thành một quân cờ để mặc cả – nếu không mang lại điều gì hữu ích, bạn sẽ bị gạt sang bên lề.
Có thể sẽ có thêm nhiều vùng đất được công nhận “một nửa”, như Kosovo, Palestine hay Tây Sahara. Nhưng công nhận ấy không đến từ đồng thuận quốc tế, mà từ mối quan hệ đổi chác với các cường quốc. Nếu bạn cho họ căn cứ quân sự, tài nguyên, hoặc một vị trí chiến lược, bạn có thể được “bán phần” quyền tồn tại.
Và trong một thế giới thiếu đi luật chơi rõ ràng, xung đột sẽ tăng lên. Khi không còn bị ràng buộc bởi các chuẩn mực, cả chính phủ trung ương lẫn phe ly khai đều dễ dàng chọn bạo lực làm ngôn ngữ chính. LHQ và EU – từng là những lực cản đối với leo thang – giờ đây dần yếu thế, khi chính những nước thành viên lớn nhất quay lưng với họ.
Tóm lại
Tương lai của các phong trào ly khai sẽ không còn dựa vào lý lẽ hay công lý. Họ sẽ sống – hay chết – tùy vào việc ai đứng sau họ, và họ có gì để đổi lấy sự công nhận.
Đó không còn là một cuộc đấu vì tự do. Mà là một phiên chợ, nơi ai trả giá cao hơn sẽ định nghĩa được biên giới.
