Khi nhắc đến kiến trúc Ai Cập cổ đại, hình ảnh đầu tiên xuất hiện trong tâm trí hầu hết mọi người là những kim tự tháp khổng lồ tại Giza. Tuy nhiên, di sản kiến trúc của nền văn minh Ai Cập không chỉ giới hạn ở các kim tự tháp.
Suốt chiều dài hơn 6000 năm, người Ai Cập cổ đã xây dựng nhiều công trình đa dạng: từ đền thờ, lăng mộ, cung điện cho đến nhà ở của hoàng tộc và dân thường. Mỗi công trình đều mang những đặc trưng riêng về phong cách, vật liệu và kỹ thuật thi công, phản ánh rõ nét tầm nhìn, đời sống tôn giáo cũng như trình độ kỹ thuật của họ.
Kim tự tháp đương nhiên là dấu ấn kiến trúc gây ấn tượng mạnh nhất, trở thành biểu tượng gắn liền với Ai Cập trong tâm thức nhân loại. Dù nhiều nền văn minh khác cũng từng sử dụng dạng tháp hình chóp (như người Maya hay người Trung Quốc), kim tự tháp Giza vẫn được xem là “chuẩn mực” và là hình ảnh đại diện khi nói đến kim tự tháp. Đáng kinh ngạc hơn, khối công trình khổng lồ này đã tồn tại vững chãi qua hàng nghìn năm, chứng tỏ người xưa không chỉ có ý tưởng táo bạo mà còn sở hữu kỹ năng kỹ thuật bậc thầy.
Tuy nhiên, kim tự tháp không phải là đỉnh cao duy nhất trong kho tàng kiến trúc Ai Cập cổ. Vẫn còn rất nhiều công trình khác thể hiện trọn vẹn khả năng sáng tạo cùng nghệ thuật thiết kế tinh xảo, đặc biệt là những đền thờ vĩ đại về sau, với quy mô không hề kém cạnh các kim tự tháp và mang đậm triết lý tôn giáo, đời sống văn hóa của người Ai Cập.
6000 năm lịch sử thăng trầm
Lịch sử Ai Cập cổ đại bắt đầu từ thời Tiền triều đại (khoảng 6000 – 3150 TCN) và kéo dài cho đến khi vương triều Ptolemy kết thúc (323 – 30 TCN). Những vết tích khảo cổ cùng dấu hiệu về hoạt động chăn nuôi, trồng trọt từ rất sớm đã cho thấy có người sinh sống tại khu vực này ít nhất từ 8000 TCN. Đến thời Kỳ Sơ triều đại (khoảng 3150 – 2613 TCN), người Ai Cập đã kế thừa và phát triển các kỹ thuật xây dựng, nghệ thuật trang trí từ giai đoạn trước, tạo nên bước tiến lớn.
Kim tự tháp bậc thang đầu tiên ở Saqqara, do vua Djoser xây dựng, nằm ở cuối Kỳ Sơ triều đại. Sự so sánh giữa kim tự tháp này và các ngôi mộ mastaba cùng thời cho thấy trình độ kiến trúc tăng tiến vượt bậc. Bên cạnh kim tự tháp, người Ai Cập tiếp tục hoàn thiện, sáng tạo nên những công trình hành chính, đền thờ, lăng mộ và nhà cửa với quy mô, cấu trúc và phong cách trang trí ngày càng tinh vi hơn.
Kim tự tháp bậc thang thời Saqquara do vua Djoser xây dựng, đây là tiền thân của những kim tự tháp vĩ đại sau này
Các kim tự tháp tại Giza được hoàn thiện vào thời Cựu Vương quốc (khoảng 2613 – 2181 TCN), có thể coi là đỉnh cao trình độ kỹ thuật xây dựng lúc bấy giờ. Song, sau đó, khi kim tự tháp không còn được ưa chuộng, người Ai Cập chuyển trọng tâm sang đền thờ. Nhiều di tích vẫn tồn tại đến ngày nay, ví dụ như khu đền của Amun-Ra tại Karnak, luôn khiến du khách kinh ngạc trước sự kỳ vĩ. Không chỉ là nơi thờ phụng, các đền thờ Ai Cập còn được thiết kế và trang trí sao cho hài hòa cả về tính thẩm mỹ lẫn tính chức năng, phản chiếu sâu sắc tinh thần của người Ai Cập: duy trì trật tự và cân bằng (ma’at) trong mọi khía cạnh của cuộc sống.
Vũ trụ quan và cảm hứng tôn giáo trong kiến trúc
Theo thần thoại Ai Cập, khởi nguyên thế giới là sự hỗn mang ngập nước. Từ nơi đó vươn lên gò đất khô ráo gọi là ben-ben, và thần Atum đã an vị trên đỉnh gò, khởi tạo vạn vật. Mọi thứ trên đời, từ bầu trời, trái đất cho đến con người, đều do các vị thần sinh ra. Trong trí tưởng tượng của người Ai Cập, thiên nhiên và thế giới thần linh là một.
Khi sông Nile dâng nước, đem lại phù sa màu mỡ, ấy là thần Osiris ban ơn. Khi mặt trời lặn, đó là hành trình của thần Ra đi vào thế giới bên dưới. Thần Hathor có mặt trong cây cối, thần Bastet bảo vệ gia đình, thần Thoth ban cho con người khả năng đọc viết, còn nữ thần Isis – từng là một người mẹ đơn thân nuôi Horus trong đầm lầy – cũng đồng hành che chở các bà mẹ khác trên trần thế.
Vì lẽ đó, việc xây dựng công trình kiến trúc cũng mang ý nghĩa thiêng liêng, thể hiện mối quan hệ mật thiết giữa người với thần. Mỗi thiết kế, mỗi hình vẽ và mỗi ký tự khắc trên tường đều có chủ đích gợi nhắc đến sự cân bằng, sự hài hòa mà các thần đã ban cho con người. Đó cũng là lý do tại sao những công trình kiến trúc Ai Cập, dù quy mô lớn hay nhỏ, đều toát lên vẻ bề thế, đối xứng chặt chẽ, và giàu tính biểu tượng.
Hình thành lối xây dựng
Trước thời Cựu Vương quốc, vật liệu xây dựng chủ yếu là gạch bùn phơi nắng. Nhà cửa của người dân thường được dựng bằng lau sậy, trét bùn, tạo thành những kiến trúc hình tròn hoặc bầu dục. Dần dần, kỹ thuật làm gạch thủ công từ bùn được phát minh, giúp họ xây nên nhà có hình khối rõ ràng hơn (chữ nhật hoặc vuông). Ở giai đoạn tiếp theo, các công trình có thêm cửa sổ, khung cửa bằng gỗ, sân trong, vườn và mái vòm, cho phép không gian sinh hoạt trở nên kiên cố, dễ chịu hơn.
Với lăng mộ, người Ai Cập bắt đầu xây mastaba (một loại mộ hình khối chữ nhật) bằng gạch bùn, sau đó dần chuyển sang đá để phục vụ việc tạc bia (stelae), cột trụ, trang trí. Đến cuối Kỳ Sơ triều đại, những công trình đá quy mô lớn như đền thờ, trụ biểu (obelisk) đã xuất hiện. Cột trụ biểu (được người Ai Cập gọi là “tekhenu”) thường được đặt thành từng cặp, thể hiện niềm tin rằng mọi thứ xây dựng dưới trần gian đều có “bản sao” tương ứng trên cõi trời, duy trì sự liên kết giữa thế giới thần linh và con người. Khả năng tạc đá khổng lồ, vận chuyển và dựng trụ biểu tại Heliopolis lúc này cho thấy kỹ thuật đáng kinh ngạc của người Ai Cập, về sau trở thành nền tảng cho việc xây dựng kim tự tháp.
Kim tự tháp bậc thang Saqqara và dấu ấn Imhotep
Kim tự tháp bậc thang của vua Djoser tại Saqqara là công trình đầu tiên mang hình dáng kim tự tháp, do Tể tướng Imhotep thiết kế. Thực ra, nó là sáu mastaba chồng lên nhau, nhưng đổi mới quan trọng nằm ở chỗ toàn bộ được làm bằng đá. Người ta vẫn thấy các họa tiết trang trí mô phỏng cây sậy, hoa sen, lau sậy… giống như trên các công trình gạch bùn trước đó, nhưng nay được chạm khắc tinh xảo trên đá cứng. Với chiều cao khoảng 62 mét, Kim tự tháp bậc thang nổi bật trên toàn vùng, bao quanh là tường cao 10,5 mét, với duy nhất một cổng vào thật, 13 cổng còn lại đều là cổng giả.
Bên dưới kim tự tháp là cả một mê cung hành lang, căn phòng và lối đi “giả” để đánh lạc hướng kẻ trộm mộ, kết hợp với phòng chôn cất chính sâu gần 28 mét dưới mặt đất. Công trình này không chỉ đánh dấu bước ngoặt về kỹ thuật xây dựng bằng đá, mà còn thể hiện quan niệm tôn giáo – xã hội của người Ai Cập: tôn vinh vị pharaoh như hiện thân của thần linh, xứng đáng có “ngôi nhà vĩnh hằng” quy mô nhất.
Đỉnh cao kim tự tháp Cựu Vương quốc
Nhà kiến trúc sư vĩ đại Imhotep đã mở đường cho các pharaoh triều đại thứ 4, đặc biệt là vua Sneferu, người tiếp tục thử nghiệm và hoàn thiện hình thái kim tự tháp “thật sự” (có mặt phẳng mịn, không còn bậc thang lộ rõ). Kim tự tháp Meidum được xem là nỗ lực đầu tiên, nhưng do một số điều chỉnh kỹ thuật khiến phần ngoài bị sụp đổ, tạo thành đống đá xung quanh.
Dựa trên kinh nghiệm đó, con trai Sneferu là Khufu (Kheops) cho dựng nên Kim tự tháp Lớn ở Giza, công trình được xem là kỳ quan vĩ đại bậc nhất lịch sử nhân loại. Cao khoảng 146 mét và chứa hơn 2,3 triệu khối đá (mỗi khối trung bình nặng hơn 2 tấn rưỡi), Kim tự tháp Lớn khiến người ta kinh ngạc cả về quy mô lẫn độ chuẩn xác trong thiết kế (căn chỉnh chính xác theo bốn phương).
Hai kim tự tháp khác ở Giza do Khafre và Menkaure xây dựng, tạo thành quần thể kim tự tháp lừng danh. Tương truyền, việc xây dựng các kim tự tháp này không phải do nô lệ bị ép buộc, mà do người dân Ai Cập tự nguyện hoặc được trả công, nhất là vào mùa nước lụt không canh tác được.
Tuy Giza ngày nay trơ trọi bên rìa sa mạc, song vào thời Cựu Vương quốc, đây là một quần thể sầm uất với đền thờ, xưởng chế tác, chợ, khu dân cư, vườn tược… Vỏ ngoài kim tự tháp từng được ốp đá vôi trắng, phản chiếu ánh mặt trời rực rỡ. Lâu dần, nguồn lực cạn kiệt, triều đại suy yếu, các vua sau phải thu gọn quy mô, quay về kiểu mộ mastaba hoặc chú trọng xây đền thờ hơn là kim tự tháp.
Thời kỳ Chuyển tiếp và Trung Vương quốc
Khi Cựu Vương quốc sụp đổ (khoảng 2181 TCN), Ai Cập bước vào Thời kỳ Chuyển tiếp thứ Nhất, các vùng tự trị (nome) hoạt động riêng rẽ, còn vua ở Memphis không đủ quyền lực để kiểm soát. Kiến trúc đỉnh cao của nhà nước trung ương không còn, nhưng thay vào đó, nghệ thuật và kiến trúc địa phương lại nở rộ theo những phong cách riêng.
Đến thời Trung Vương quốc (khoảng 2040 – 1782 TCN), Ai Cập được tái thống nhất dưới sự trị vì của Mentuhotep II, đóng đô ở Thebes. Hoạt động xây dựng trở lại hưng thịnh, tiêu biểu như lăng mộ, đền thờ được tạc vào vách đá ở Beni Hassan, với hành lang, hàng cột, tranh vẽ tường lộng lẫy.
Đáng chú ý là ngôi đền Amun-Ra tại Karnak (bắt đầu từ thời Senusret I) mang cấu trúc đặc trưng của đền Ai Cập: cổng vào, sân mở, hành lang có cột, và khu vực thánh điện thờ thần. Kiến trúc đền thờ biểu trưng “điểm giao” giữa cõi trần và thần linh, mô phỏng gò đất nguyên thủy ben-ben, nơi sự sống bắt đầu, do đó luôn được thiết kế có tính biểu tượng cao. Bên trong, các loại cột như cột hình bó sậy, cột hoa sen nở, cột hoa sen búp, hay cột djed (tượng trưng sự vững chãi) đều sắp đặt khéo léo, hài hòa.
Với mục đích bền bỉ ngàn đời, đền thờ, công trình tôn giáo tiếp tục sử dụng đá (vôi, sa thạch hoặc granite), còn nhà ở vẫn đa phần bằng gạch bùn. Một công trình ấn tượng thời Trung Vương quốc là khu lăng mộ Amenemhat III tại Hawara, với 12 sân lớn và các dãy hành lang đan xen phức tạp đến mức Herodotus gọi là “mê cung”. Người ta cho rằng một phòng chôn cất bên trong được khoét từ một khối đá granite nặng tới 110 tấn, bảo vệ bởi vô vàn cửa giả, cột trụ, hành lang cụt nhằm ngăn trộm mộ.
Thời kỳ Chuyển tiếp thứ Hai và Tân Vương quốc
Khi vương triều Trung Vương quốc suy tàn, người Hyksos nổi lên ở vùng châu thổ phía bắc, trong khi Nubia chiếm đất phía nam. Đây là Thời kỳ Chuyển tiếp thứ Hai (1782 – 1570 TCN). Chỉ khi Ahmose I từ Thebes đánh đuổi được Hyksos, thống nhất đất nước, Ai Cập mới bước sang thời hoàng kim của Tân Vương quốc (1570 – 1069 TCN).
Ở Tân Vương quốc, Ai Cập trở thành đế chế hùng mạnh, kéo theo nguồn của cải dồi dào đầu tư vào các công trình đền thờ, lăng tẩm. Đền Amun-Ra tại Karnak là công trình tiêu biểu, thường xuyên được mở rộng, tôn tạo bởi hầu hết pharaoh suốt triều đại. Chỉ tính khu đền chính, nó đã trải dài hơn 200 mẫu Anh, nối tiếp nhau bởi các cổng pylon hoành tráng, dẫn vào sân, hành lang cột, rồi đến khu thánh điện bên trong.
Sảnh Hypostyle ở Karnak (dài 103 mét, rộng 52 mét) quy tụ 134 cột đá cao 22 mét, đường kính hơn 3 mét, khiến quy mô nơi đây vượt xa nhiều công trình tôn giáo khác trên thế giới. Từng pharaoh khi nối ngôi đều thêm “dấu ấn” của mình, chạm khắc các bức phù điêu, bia kỷ niệm ghi chép chiến công, miêu tả nghi lễ, hoặc tôn vinh thần Amun.
Các kiến trúc nổi bật ở Tân Vương quốc
Nữ hoàng Hatshepsut (1479 – 1458 TCN) nổi danh với những công trình tráng lệ, có thể kể tới ngôi đền tang lễ tại Deir el-Bahri, gồm ba tầng nối nhau bằng dốc, lộ ra những hàng cột cân xứng, tạo ấn tượng hài hòa với vách núi đằng sau.
Pharaoh Amenhotep III (1386 – 1353 TCN) được cho là đã ủy thác xây hơn 250 công trình khắp Ai Cập. Lăng tẩm của ông có cặp tượng khổng lồ Colossi of Memnon cao 21 mét (mỗi tượng nặng khoảng 700 tấn). Cung điện Malkata của ông trên diện tích 30 hecta có vô số phòng tiếp khách, phòng hội nghị, thư viện, sân vườn, tạo thành quần thể cung đình cực kỳ xa hoa.
Nổi tiếng trong văn hóa đại chúng nhất có lẽ là Ramesses II (1279 – 1213 TCN), thường bị nhầm là “pharaoh trong sách Xuất Hành” của Kinh Thánh. Bỏ qua câu chuyện chưa có bằng chứng rõ ràng ấy, Ramesses II thực sự vĩ đại ở khả năng quân sự và xây dựng. Ông cho xây kinh đô Pi-Ramesses (Per-Ramesses) ở phía bắc, đồng thời để lại kiệt tác đền Abu Simbel cắt sâu vào vách núi, với bốn bức tượng ngồi khổng lồ cao 20 mét của nhà vua ở mặt tiền. Từng chi tiết từ dáng ngồi oai nghiêm, những bức tượng nhỏ hơn đại diện cho kẻ thù bị khuất phục, cho đến trang trí bên trong đều khắc họa rõ quyền lực tuyệt đối của pharaoh.
Đáng chú ý, đền Abu Simbel được sắp đặt theo hướng mặt trời chiếu vào tận nơi thờ tượng hai lần mỗi năm (21/2 và 21/10), soi sáng các tượng Ramesses II và thần Amun. Các đền thờ Ai Cập thường được định hướng chặt chẽ theo bốn phương, hoặc theo các sự kiện thiên văn như điểm phân hay điểm chí. Kim tự tháp cũng vậy, vốn tượng trưng cho “nơi thăng thiên” của vua, nên được quy hoạch cẩn thận để mặt nghiêng hướng đúng về bốn hướng chính.
Giai đoạn Hậu kỳ và triều đại Ptolemy
Sau thời Tân Vương quốc, Ai Cập bước vào giai đoạn Hậu kỳ với sự xâm lược của Assyria, rồi Ba Tư. Đến năm 331 TCN, Alexander Đại đế đến Ai Cập, thành lập thành phố Alexandria. Thành phố này nhanh chóng trở thành trung tâm văn hóa và học thuật rực rỡ, được các sử gia như Strabo khen ngợi vì có nhiều cung điện, đền thờ, công trình tráng lệ.
Triều đại Ptolemy (323 – 30 TCN) tiếp tục xây dựng và mở rộng Alexandria với thư viện danh tiếng và ngọn hải đăng Pharos – một trong bảy kỳ quan thế giới cổ đại. Ở giai đoạn này, các pharaoh gốc Hy Lạp kết hợp tinh hoa kiến trúc Ai Cập với ảnh hưởng kiến trúc Hy Lạp, tạo nên những công trình độc đáo vừa hoành tráng vừa mang nét giao thoa văn hóa. Tuy nhiên, giai đoạn huy hoàng này khép lại khi Nữ hoàng Cleopatra VII qua đời (năm 30 TCN), và Ai Cập trở thành tỉnh của La Mã.
Kết luận
Kiến trúc Cổ đại Ai Cập là một hành trình kéo dài hàng ngàn năm, phản ánh rõ nét sự kết hợp giữa tín ngưỡng, quyền lực chính trị và trình độ kỹ thuật. Từ những ngôi nhà bùn đơn sơ tới kim tự tháp vĩ đại, từ các đền thờ ẩn mình trong đá đến cung điện nguy nga, tất cả đều được thiết kế để trường tồn với thời gian, thể hiện niềm tin mãnh liệt vào vòng đời bất tận và mối liên hệ khăng khít giữa thần linh và con người.
Đến tận hôm nay, kim tự tháp Giza, đền Karnak, đền Hatshepsut, đền Abu Simbel hay di chỉ thành Alexandria vẫn lôi cuốn hàng triệu du khách tới chiêm ngưỡng. Dấu ấn hoành tráng, tính mỹ thuật tinh xảo cùng hàng loạt câu chuyện thần thoại khắc trên tường đá đã biến chúng thành “cuốn sách” lịch sử sống động, cho thấy khát vọng “chiến thắng” thời gian của người Ai Cập đã thực sự thành hiện thực. Mỗi phiến đá, mỗi dòng chữ, mỗi cột trụ còn lại đều là minh chứng hùng hồn cho một nền văn minh không chỉ rực rỡ về văn hóa – tôn giáo, mà còn xuất sắc về kỹ thuật, đặt nền móng cho nhiều phát kiến kiến trúc vĩ đại của nhân loại về sau.
