Tháng Tư vừa qua, Mỹ bất ngờ áp đặt thuế quan tràn lan, khiến mạng lưới sản xuất toàn cầu bị chấn động. Hơn 300 triệu doanh nghiệp, được kết nối bởi 13 tỷ chuỗi cung ứng khắp hành tinh, rơi vào trạng thái bất định.
Nhưng thực ra, đây không phải là cú sốc đầu tiên. Từ khi đại dịch COVID-19 bắt đầu vào năm 2020, thế giới đã liên tục hứng chịu những “nút thắt cổ chai” bất ngờ trong chuỗi cung ứng: từ việc thiếu nước rửa tay do phụ thuộc hóa chất nhập khẩu, đến việc Airbus không thể giao máy bay vì thiếu linh kiện trong năm 2024.
Những sự cố ấy không chỉ gây chậm trễ sản xuất, mà còn khiến giới kinh tế học phải đặt lại câu hỏi: Chúng ta thực sự hiểu kinh tế toàn cầu đến đâu?
📉 Hệ thống cũ, thế giới mới
Ngày nay, GDP vẫn là chỉ số “thần thánh” để đánh giá tăng trưởng kinh tế. Nhưng bạn có biết, nó được phát minh từ thời Thế chiến II – khi Mỹ và Anh cần theo dõi khả năng sản xuất để phục vụ chiến tranh? Được xây dựng bởi Keynes và các đồng sự, bộ khung “Hệ thống Tài khoản Quốc gia” (System of National Accounts – SNA) sau đó trở thành tiêu chuẩn toàn cầu. Nhưng tiêu chuẩn này lại tập trung gần như hoàn toàn vào cầu – tức tiêu dùng và đầu tư – mà bỏ qua nhiều khía cạnh của cung.
Trong một thế giới mà sản phẩm vượt biên giới nhiều lần trước khi đến tay người tiêu dùng, hệ thống này ngày càng tỏ ra lạc hậu. Khoảng 80% sản lượng ở các nền kinh tế phát triển hiện nay thuộc nhóm “khó đo lường,” vì chúng nằm ngoài phạm vi của những ngành dễ tính như sản xuất hay xây dựng.
🛠️ Những thay đổi mà hệ thống không thể bắt kịp
Cách chúng ta sản xuất và kinh doanh đã thay đổi chóng mặt. Ngày xưa, một nhà máy có thể vừa thiết kế, sản xuất, bán buôn và phân phối. Ngày nay, các “nhà sản xuất không nhà máy” chỉ giữ khâu thiết kế và bán hàng, còn sản xuất thuê ngoài. Rolls-Royce bán động cơ máy bay, nhưng kèm theo là dịch vụ theo dõi từ xa – một dạng “dịch vụ hóa” sản phẩm.
Hệ thống đo lường hiện tại không đủ sức phản ánh sự phân mảnh đó. Khi các công ty phụ thuộc vào một vài nhà cung cấp then chốt từ bên kia địa cầu, chỉ cần một cú sốc nhỏ – như dịch bệnh, chiến tranh hay thuế quan – là toàn bộ chuỗi đứt đoạn. Thế nhưng, không có công cụ nào để đo lường và cảnh báo điều đó.
Tương tự, những thứ như hạ tầng số (đám mây, AI, dữ liệu lớn) góp phần tăng năng suất khổng lồ, nhưng trong thống kê lại bị xem nhẹ hoặc bỏ qua vì… khó quy đổi thành tiền.
📦 Kinh tế không còn chỉ là hàng hóa
Từ sau đại dịch, các ngân hàng trung ương như Fed (Mỹ) bắt đầu xây dựng các chỉ số áp lực chuỗi cung ứng. Nhưng những chỉ số này vẫn chỉ ở mức tổng quan. Chúng ta không có dữ liệu chi tiết để theo dõi rủi ro trong các sản phẩm cụ thể như iPhone hay thuốc men.
Trong khi đó, các công nghệ như AI đang biến đổi toàn bộ mô hình kinh doanh, nhưng vẫn “vô hình” trong thống kê chính thức.
🧩 Cần một bộ công cụ mới
Làm sao để thế giới không bị “bịt mắt” khi điều hành nền kinh tế?
Câu trả lời nằm ở một khái niệm đang dần được quan tâm: “tổng tài sản quốc gia” (comprehensive wealth) – một bản cân đối kế toán cho cả nền kinh tế. Nó không chỉ tính đến nhà máy hay đường sá, mà còn bao gồm:
- Hạ tầng số: server, mạng viễn thông, hệ thống định danh công dân.
- Dữ liệu: chính phủ và doanh nghiệp nắm giữ bao nhiêu dữ liệu? Có sử dụng hiệu quả không?
- Lao động: kỹ năng và sức khỏe người lao động góp bao nhiêu vào năng suất?
- Tài nguyên thiên nhiên: từ đất đai, khoáng sản đến đa dạng sinh học.
- Thể chế: các thiết chế chính trị có hỗ trợ phát triển hay chỉ bóp nghẹt sáng tạo?
Chúng ta cần đo được những thứ vô hình nhưng cực kỳ quan trọng – từ lòng tin vào pháp luật cho đến chất lượng giáo dục và y tế. Bởi một đất nước có thể có GDP cao, nhưng nếu bị điều hành bởi nhóm thiểu số trục lợi, thì đó vẫn là một nền kinh tế rủi ro.
📊 Một cuộc cách mạng thống kê
Việc chuyển từ điều tra truyền thống sang sử dụng dữ liệu thuế, chi tiêu, cảm biến, vệ tinh, và dữ liệu thanh toán là một cuộc cách mạng. Nó đòi hỏi nguồn lực, sự đồng thuận quốc tế và cả thay đổi tư duy.
Điều đáng mừng là: dữ liệu đã có sẵn. Vấn đề là làm sao dùng nó hiệu quả và minh bạch.
⏳ Không còn thời gian để chần chừ
Giống như thời chiến tranh đã thúc đẩy sự ra đời của GDP, thì ngày nay, cuộc khủng hoảng chuỗi cung ứng, thương chiến, và cách mạng công nghệ đang kêu gọi một bộ thống kê mới.
Nếu các nhà hoạch định chính sách tiếp tục dựa vào các chỉ số cũ, họ đang “lái máy bay trong sương mù.” Không chỉ nền kinh tế dễ gãy đổ, mà cả an ninh quốc gia và ổn định toàn cầu cũng sẽ bị đe dọa.
