Xin chào các độc giả, bài viết dưới đây sẽ đưa chúng ta trở về Trung Á đầu thế kỷ XX, nơi một nhóm trí thức Hồi giáo cấp tiến (Jadid) và những người Bolshevik đã cùng nhau xóa sổ Tiểu vương quốc Bukhara, khởi nguồn cho sự ra đời của Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Xô viết Uzbek. Mời quý vị cùng tìm hiểu về hành trình lịch sử đầy biến động này.
Sự ra đời của một quốc gia mới và bối cảnh lịch sử
Ngày 27 tháng 10 năm 1924 đánh dấu một bước ngoặt lớn trên con đường định hình Uzbekistan, khi Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Xô viết Uzbek chính thức được thành lập như một phần của Liên Xô. Thời điểm này xuất hiện chỉ bốn năm sau khi nhóm trí thức Hồi giáo cấp tiến cùng các nhà cách mạng cộng sản lật đổ Tiểu vương quốc Bukhara cổ xưa. Từ đống tro tàn của chế độ phong kiến nơi đây, một nhà nước hiện đại Bukharan mới ra đời – tuy chỉ tồn tại ngắn ngủi, nhưng lại được xem là tiền thân của quốc gia Uzbekistan ngày nay.
Mặc dù dự án xây dựng “quốc gia Bukhara độc lập” thất bại, nhưng tinh thần canh tân đất nước của nhóm trí thức ấy – thường được gọi là phong trào Jadid – đã để lại dấu ấn sâu đậm. Giờ đây, khi Uzbekistan kỷ niệm một thế kỷ cột mốc quan trọng này, những người cải cách trẻ tuổi năm xưa được vinh danh, còn chính quyền Xô viết từng ủng hộ họ một thời lại lặng lẽ lùi vào hậu trường của ký ức tập thể.
Cuộc đời của Fayzulla Khojayev và “quái thai lịch sử”
Một trong những câu chuyện tiêu biểu về cội nguồn dân tộc Uzbek gắn liền với nhân vật Fayzulla Khojayev (Fayzulla Xoʻjayev). Ông sinh năm 1896 tại một ngôi nhà cổ trong khu phố cũ của Bukhara, không xa pháo đài tráng lệ Ark và những mái vòm xanh ngọc của các đền thờ Hồi giáo, madrasa có niên đại đến thời vàng son Con đường Tơ lụa cả nghìn năm trước. Ngôi nhà này hiện là bảo tàng, tôn vinh “nhà chính trị kiệt xuất” của Uzbekistan, người đã ra đi khi còn ở độ tuổi sung sức. Thế nhưng, tôn vinh ông chưa phải lúc nào cũng là điều đương nhiên.
Khojayev sinh ra trong một gia đình thương nhân giàu có chuyên buôn bán da cừu karakul – một giống cừu quý ở địa phương. Cha ông từng đưa con trai sang Moskva (1907) để học với các gia sư riêng, giúp Khojayev tiếp thu tiếng Nga và tiếng Đức, bổ trợ cho vốn tiếng Ba Tư và Thổ ngữ (cộng thêm ít tiếng Ả Rập học trong madrasa). Chính bầu không khí sôi sục sau Cách mạng 1905 ở Nga đã mở rộng thế giới quan cho chàng thanh niên này. Đồng thời, cuộc Cách mạng Thanh Niên Thổ (1908) tại Đế chế Ottoman – nơi nhiều người Bukhara học tập và làm việc – cũng hun đúc khát vọng cải cách. Nhờ hoạt động thương mại ở London, Paris, Berlin, gia đình Khojayev tiếp tục cho ông cơ hội tiếp xúc với phương Tây, khiến ông ý thức rõ khoảng cách “tiến bộ” giữa châu Âu và quê hương Bukhara.
Tiểu vương Alim Khan cai trị Bukhara bằng quyền lực chuyên chế. Trong mắt Khojayev, đây là chế độ “phong kiến trung cổ” nơi tình trạng lạc hậu và giáo sĩ bảo thủ kìm hãm sự phát triển. Nhóm thương nhân, trí thức có điều kiện đi xa thường tỏ ra chán ghét chế độ cũ đầy áp bức và xa xỉ. Khi ấy, phong trào cải cách Jadid đã manh nha khắp các khu vực Hồi giáo thuộc Đế quốc Nga, bắt đầu từ Crimea. Nhóm Jadid chủ trương áp dụng “usul-i jadid” (phương pháp mới) trong dạy chữ Ả Rập, nhấn mạnh cách đọc theo âm vị, thay vì học thuộc lòng máy móc. Tinh thần “mới” ấy khơi mào một cuộc chiến văn hóa giữa những người tiến bộ và giới bảo thủ. Theo ghi chép của Khojayev, triều đình và các giáo sĩ bảo thủ Bukhara tìm mọi cách ngăn chặn trường học mới, đóng cửa báo chí, đưa Jadid vào hoạt động ngầm. Trong mắt ông, đó là một “quái thai lịch sử” nơi tiểu vương nắm trọn quyền sinh sát.
Cách mạng Nga và bước ngoặt ở Bukhara
Khi Cách mạng Nga bùng nổ (1917), những người Jadid ở Bukhara nắm lấy cơ hội. Họ tự gọi mình là “Những người Bukhara trẻ” (Young Bukharans) với mục tiêu xóa bỏ chế độ chuyên quyền. Trên lý thuyết, họ không hề muốn “cách mạng vô sản” kiểu Bolshevik. Như lời Khojayev thừa nhận, họ khát khao một hệ thống “dân chủ tư sản hiện đại” hơn là “xã hội cộng sản”.
Lợi dụng việc phe Bolshevik giành được chính quyền ở Tashkent, thủ phủ Turkestan (vùng thuộc Nga), nhóm Young Bukharans cử Khojayev đến tiếp xúc với Xô viết Tashkent để xin hỗ trợ vũ trang. Chủ tịch Xô viết Tashkent, Fyodor Kolesov, tỏ ý ủng hộ. Thế nhưng, lực lượng này trước tiên phải dập tắt một cuộc “nổi loạn” khác: Chính quyền tự trị Kokand (còn gọi là Turkestan Autonomy). Tháng 2/1918, Hồng quân nghiền nát chính quyền Kokand non trẻ này bằng sức mạnh tàn khốc, cảnh báo cho các đồng minh Bukhara thấy sự khốc liệt của Bolshevik.
Tháng 3/1918, khi quân Bolshevik kết hợp cùng vài trăm Young Bukharans, họ lao vào tấn công Bukhara quá vội vã để rồi thất bại ê chề. Tiểu vương Alim Khan, trong men say chiến thắng, thực hiện cuộc trả thù đẫm máu khiến các Young Bukharans phải rút chạy. Tuy nhiên, sức mạnh của phe đỏ ngày càng gia tăng sau Nội chiến Nga. Đến năm 1920, họ quay lại với lực lượng mạnh hơn hẳn, vừa lật đổ Khiva (tháng 2/1920), biến nơi đó thành “Cộng hòa Nhân dân Xô viết Khorezm” giáp ranh Bukhara. Lúc này, với sự chỉ huy của Mikhail Frunze, Hồng quân bắt đầu tấn công Bukhara lần hai, ném bom dữ dội vào thành cổ Ark. Alim Khan buộc phải bỏ trốn sang Afghanistan, kết thúc triều đại tiểu vương tồn tại suốt nhiều thế kỷ. Ngọn cờ đỏ của Xô viết giờ tung bay trên đỉnh tháp Kalon Minaret.
Cộng hòa Nhân dân Xô viết Bukhara: Thí nghiệm độc lập ngắn ngủi
Sau khi Tiểu vương quốc sụp đổ, Cộng hòa Nhân dân Xô viết Bukhara ra đời tại Đại hội đại biểu nhân dân Bukhara lần thứ nhất vào ngày 8/10/1920. Trên danh nghĩa độc lập, nhưng thực chất nước cộng hòa mới phụ thuộc nhiều vào Liên Xô. Nhóm Jadid, mà đứng đầu là Khojayev, xem đây là cơ hội “kéo Bukhara vào thời đại mới”: kiến tạo nhà nước, tái thiết kinh tế, xây dựng trật tự xã hội tiến bộ hơn thay thế chế độ phong kiến cũ, đồng thời đối phó với phong trào vũ trang Basmachi.
Basmachi (theo nghĩa “kẻ cướp”) là cách gọi miệt thị của người Xô viết dành cho lực lượng nổi dậy mang tinh thần Hồi giáo truyền thống, chống lại chủ trương vô thần của chính quyền Bolshevik. Với họ, nhóm Jadid liên kết với “người ngoại đạo” Nga ném bom chính quê hương mình chẳng khác nào “đám trí thức thành thị bán rẻ tín ngưỡng để đổi lấy miếng ăn”. Họ viết cho Khojayev: “Các người chỉ nói độc lập bằng lời, thực tế đâu có độc lập gì!”. Đó cũng là lời cảnh báo chính xác, bởi sau này Bukharan thực sự mất quyền tự chủ. (Ngày nay, khi Uzbekistan phục hồi danh dự cho những người Basmachi, coi họ là “chiến sĩ tự do” hơn là “tên cướp”, lịch sử đang có sự thay đổi góc nhìn thú vị.)
Đến giữa thập niên 1920, phần lớn các cuộc nổi dậy Basmachi bị dập tắt. Lúc này, sự “độc lập” của Bukhara cũng chấm dứt. Nhóm Bolshevik ở Moskva dần nghi ngại ý thức hệ “dân chủ tư sản” của chính quyền Khojayev và không mặn mà việc Bukhara theo đuổi con đường riêng. Liên Xô bắt đầu lôi kéo Bukhara gia nhập, bằng cả “cây gậy” lẫn “củ cà rốt”. Về hình thức, họ ủng hộ việc hình thành một thực thể “dân tộc Uzbek” trong Liên bang Xô viết. Về thực chất, họ can thiệp ngày càng sâu vào chính trị Bukhara, gây ra nhiều khủng hoảng nội bộ.
Xây dựng “quốc gia Uzbek” trong lòng Liên Xô
Khi dự án Bukhara độc lập không thể tiến xa, nhóm Jadid xoay sang một dự án mới: thành lập Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Xô viết Uzbek. Đây được xem như “đường lối sống còn” nhằm hiện thực hóa giấc mơ kiến tạo một thực thể hiện đại, mang bản sắc dân tộc Uzbek. Bukhara bấy giờ trở thành “hạt nhân” để xây dựng quốc gia mới.
Sự hình thành của Uzbekistan là một phần trong chính sách “quốc gia” của Liên Xô ở thập niên 1920, theo đó mỗi dân tộc được thành lập một nước cộng hòa tương ứng. Kết quả: tấm bản đồ Trung Á ngày nay mang dấu ấn đậm nét từ cuộc tái phân chia biên giới thời Xô viết. Tuy thường có câu chuyện rập khuôn rằng Stalin “vẽ bừa” đường biên chia để trị, nhưng sử gia Alexander Morrison cho rằng nhiều người Trung Á khi ấy vẫn có “chủ quyền quyết định” trong thương lượng ranh giới, chứ không phải chỉ bị áp đặt. Khojayev và đồng sự ủng hộ kế hoạch “xây dựng Uzbekistan trên cơ sở Bukhara”.
Tất nhiên, vấn đề tranh chấp đất đai với các “đối thủ” láng giềng như Tajikistan, Kazakhstan không hề đơn giản. Samarkand và Bukhara – hai thành phố mang di sản Ba Tư phong phú – cuối cùng vẫn ở lại với Uzbekistan, khiến người Tajik vô cùng nuối tiếc bởi đó là “viên ngọc quý” trong văn hóa Ba Tư.
Sau nhiều thương lượng, Cộng hòa XHCN Xô viết Uzbek được công bố ngày 27/10/1924, bao gồm phần lớn lãnh thổ của hai khanate cũ Bukhara và Khiva, thung lũng Fergana, các khu vực xung quanh Samarkand và Tashkent, cùng Cộng hòa Xô viết Xã hội Chủ nghĩa Tự trị Tajik. Vài năm sau (1929), Tajikistan tách khỏi sự quản lý của Uzbekistan để thành lập Cộng hòa riêng, còn vùng Karakalpakstan được sáp nhập vào Uzbekistan năm 1936. Như vậy, từ những cuộc cách mạng và nội chiến, từ sự sụp đổ của tiểu vương quốc phong kiến, người Jadid và Liên Xô đã phối hợp xây dựng nên “Uzbekistan hiện đại”, để rồi năm 1991, quốc gia này chính thức trở thành độc lập khi Liên Xô tan rã.
Fayzulla Khojayev và kết cục bi thảm thời Stalin
Fayzulla Khojayev trở thành lãnh đạo đầu tiên của Cộng hòa XHCN Xô viết Uzbek năm 1924. Thậm chí ban đầu, Bukhara còn được xem là thủ đô, trước khi chuyển sang Samarkand (1925) và Tashkent (1930). Trải qua mọi biến cố lớn nhỏ trong quá trình hình thành Uzbekistan Xô viết, Khojayev lại không thoát khỏi “bàn tay sắt” của Stalin. Năm 1937, ông bị bắt, rồi bị đưa ra xét xử công khai với tội danh “phản bội, gián điệp và phá hoại” trong các đợt “Đại Khủng Bố”. Năm 1938, ông bị xử bắn, trở thành “kẻ thù của nhân dân” trong mắt chính quyền Xô viết.
Suốt nhiều thập niên, chủ nghĩa Stalin ở Liên Xô đã bôi xóa danh tiếng của Khojayev. Dù ngôi nhà bảo tàng của ông mở cửa ngay sau khi Uzbekistan độc lập, giai đoạn đầu dưới thời Tổng thống Islam Karimov (nhiệm kỳ 1991–2016), Khojayev vẫn chưa được chính thức tôn vinh mạnh mẽ. Karimov – vị tổng thống đầu tiên thời hậu Xô viết – muốn khẳng định bản thân như “cha lập quốc” duy nhất, do ông chính là Bí thư thứ nhất của Uzbekistan Xô viết cuối thập niên 1980 và nắm chức Tổng thống khi Liên Xô tan rã. Thời kỳ cầm quyền kéo dài 25 năm của Karimov cũng đi kèm với nhiều cáo buộc “độc tài”, “đàn áp, giết hại và cầm tù đối lập”.
“Jadid mania” và sự trở lại của tinh thần cải cách
Mọi chuyện có nhiều thay đổi từ khi Shavkat Mirziyoyev kế nhiệm Karimov (2016). Mirziyoyev, trong nỗ lực đổi mới và “mở cửa”, chọn tôn vinh phong trào Jadid như một biểu tượng cải cách cấp tiến. Con gái ông, Saida Mirziyoyeva, từng khẳng định: “Chính sách của Tổng thống Mirziyoyev phản ánh ước mơ và khát vọng của các nhà Jadid ngày xưa.” Bản thân Mirziyoyev cũng nhấn mạnh rằng “giành độc lập không hề dễ dàng”; tuy đến tận năm 1991 mới được công nhận, nhưng “tổ tiên chúng ta đã nỗ lực điều này hơn một trăm năm trước”. Họ bị chính quyền Xô viết ngăn cản vì sợ mất quyền thống trị thuộc địa.
Dù vậy, Mirziyoyev vẫn duy trì quan hệ khá thân thiết với Nga, không để việc “chỉnh sửa lịch sử” ảnh hưởng tiêu cực quá mức đến quan hệ song phương. Một ví dụ tiêu biểu của phong trào tôn vinh Jadid là bộ phim tài liệu “Armon” (tạm dịch “Giấc mơ”) ra mắt năm 2023, ca ngợi Young Bukharans, lược bớt các chi tiết “nhạy cảm” như việc họ từng hợp tác với Hồng quân lật đổ tiểu vương Bukhara, hay chuyện họ tự nguyện tham gia Liên Xô thay vì bền bỉ đòi độc lập.
Đọc thêm:
- Sự hình thành 12 chi tộc Israel
- Người Israel cổ đại: Vài nét lịch sử
- Ả Rập Xê Út: Cuộc chuyển mình ngoạn mục
- Thư Viện Ashurbanipal – Kho Tàng Tri Thức Lừng Danh Của Lịch Sử Cổ Đại
Khôi phục sự thật lịch sử và cái nhìn công bằng
Tại Bảo tàng Nhà Fayzulla Khojayev ở Bukhara, vào một chiều hè oi bức năm ngoái, cụ ông 80 tuổi Sulayman Inoyatov – hậu duệ của dòng họ Khojayev (ông cố của Inoyatov là anh em với ông nội của Khojayev) – chia sẻ rằng nhiều thập kỷ nghiên cứu về Khojayev từng bị cản trở dưới thời Xô viết, nhưng hiện nay thời thế đã khác. Từ sau khi độc lập, nhất là dưới thời Mirziyoyev, giới học giả được khuyến khích tái khám phá lịch sử Uzbekistan từ góc độ “nội bộ”, thay vì “khuôn mẫu Liên Xô”. Theo Inoyatov, “lịch sử đã bị bóp méo”, cần trả lại tính khách quan: “Giờ chúng ta có cơ hội, và phải hé lộ mọi sự thật như chúng vốn có.”
Tất nhiên, vẫn còn đó lo ngại rằng xu hướng chính trị hiện tại có thể thay thế sự bóp méo cũ bằng sự bóp méo mới. Hình ảnh Liên Xô và người Nga dễ dàng bị “đóng vai ác”, còn các nhà Jadid lại trở thành anh hùng “vẹn toàn”. Inoyatov thừa nhận nguy cơ này, nhưng ông tin rằng sử gia nên kiên trì theo đuổi một cái nhìn công bằng. Trong bối cảnh Uzbekistan muốn khẳng định bản sắc dân tộc, câu chuyện về quá trình hình thành và vai trò của các nhà cải cách trẻ tuổi có thể sẽ được “tái tạo” dưới ánh sáng lạc quan hơn – hoặc đôi khi tô hồng một chiều. Song, niềm hy vọng là tương lai sẽ chứng kiến một nền sử học phản ánh đúng thực tế, thay vì chỉ phục vụ lợi ích chính trị.
Tóm lại
Bước ngoặt của Bukhara năm 1920 và sự ra đời của Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Xô viết Uzbek năm 1924 đánh dấu những biến đổi sâu sắc trong lịch sử Trung Á. Trong tầm nhìn của thế kỷ XXI, chúng ta càng thấy rõ rằng giấc mơ cải cách của nhóm Jadid, dẫu bị gián đoạn và méo mó bởi nhiều yếu tố, rốt cuộc vẫn để lại ảnh hưởng không thể phủ nhận trên bản đồ Trung Á hiện đại.
Uzbekistan ngày nay, sau một thế kỷ, đang tiếp tục tìm cách “chỉnh trang” quá khứ để hướng đến tương lai. Câu hỏi đặt ra là liệu họ có thể dung hòa giữa “tái khám phá lịch sử” và giữ vững sự thật, hầu xây dựng một nền tảng vững chắc cho quốc gia non trẻ nhưng đầy tiềm năng này.
