Văn Minh Lưỡng Hà

Lịch sử Jerusalem: Thánh địa của ba tôn giáo lớn

Jerusalem có lịch sử lâu đời và phức tạp khi là trung tâm và thánh địa của ba tôn giáo lớn nhất thế giới hiện nay.

Nguồn: World History
lich su thanh jerusalem

Jerusalem là một thành phố linh thiêng bậc nhất đối với ba tôn giáo phương Tây gồm Do Thái giáo, Kitô giáo và Hồi giáo. Nằm trên vùng đồi sa thạch giữa Địa Trung Hải và khu vực Biển Chết, Jerusalem tọa lạc tại vùng có địa hình khá đặc biệt với ba hẻm núi bao bọc lần lượt ở phía đông, nam và tây. Từ khu vực phía bắc và tây của thành phố, các triền đồi thoai thoải nối dần về Thung lũng Jezreel và các đồi Galilee; phía nam giáp sa mạc Judea. Phía đông của Jerusalem, băng qua thung lũng Kidron, là Núi Olives (Mount of Olives), một địa điểm cũng có ý nghĩa tôn giáo và lịch sử sâu sắc.

Dưới đây, chúng ta sẽ cùng điểm qua bức tranh tổng quan của thành phố với bề dày 5.000 năm lịch sử, những thành phần đã hình thành nên văn hóa cũng như kiến trúc của Jerusalem, cùng ý nghĩa to lớn của nó đối với ba tôn giáo lớn.

Phục dựng thành phố Jerusalem vào thế kỷ thứ 1 TCN
Phục dựng thành phố Jerusalem vào thế kỷ thứ 1 TCN

Jerusalem qua dòng chảy lịch sử

Jerusalem đã có lịch sử đô thị hóa chừng 5.000 năm. Tên gọi ban đầu của Jerusalem gây nhiều tranh luận, có thể liên quan đến từ gốc Sumer (“nền móng” hoặc “đặt viên đá góc”), hoặc gốc Semitic (“xây dựng”, “thành lập”). Bên cạnh đó, cũng có giả thuyết cho rằng tên thành phố bắt nguồn từ vị thần hoàng hôn của người Canaan, “Shalem,” mà các ký tự s-l-m có nghĩa là “hòa bình” (tương tự salam trong tiếng Ả Rập hay shalom trong tiếng Do Thái). Trớ trêu thay, ngay cả khi ý nghĩa tên gọi Jerusalem gắn với khái niệm “hòa bình,” thành phố này lại không mấy khi được bình yên trong suốt chiều dài lịch sử.

Hiện tại, Jerusalem được chia thành hai khu vực chính:

  • Jerusalem hiện đại, ở phía tây, phát triển mạnh mẽ sau khi nhà nước Israel được thành lập vào năm 1948.
  • Khu Thành Cổ (Old City) được bao bọc bởi những bức tường và cổng thành từ thời Ottoman, dưới triều đại của Suleiman I (1494–1566).

Trong Khu Thành Cổ, có bốn khu vực (quarter) phân chia rõ ràng: Khu Do Thái, Khu Kitô giáo, Khu Hồi giáo và Khu Armenia. Chính sự giao thoa giữa bốn khu vực này đã tạo nên bức tranh văn hóa – tôn giáo đa dạng của Jerusalem.

Đền thờ Solomon
Đền thờ Solomon

Khảo cổ học thời Kinh Thánh (Biblical Period)

Phần lớn thông tin về lịch sử cổ đại của Jerusalem đến từ Kinh Thánh và các trước tác của Flavius Josephus (36–100 Công nguyên). Vào thế kỷ 19, những cuộc khai quật khảo cổ ở Jerusalem chủ yếu tập trung vào việc cố gắng “chứng minh” các câu chuyện Kinh Thánh, xác nhận sự tồn tại của các nhân vật như Vua David và Solomon. Dần dần, giới khảo cổ học mở rộng việc nghiên cứu sang tất cả các thời kỳ của thành phố, chứ không riêng gì thời Kinh Thánh.

Jerusalem 1839
Jerusalem 1839

Các dấu ấn khảo cổ

  • Đường hầm Siloam (Hezekiah’s Tunnel): Kết nối các mạch nước tại hồ Siloam với khu vực nội thành Jerusalem. Theo 2 Các Vua 20:20, Vua Hezekiah (khoảng năm 701 TCN) cho đào đường hầm này để tăng cường khả năng phòng thủ trước cuộc vây hãm của quân Assyria dưới thời vua Sennacherib.
  • Di chỉ thời Chalcolithic (4500–3400 TCN)Thời kỳ Đồ Đồng Trung (1800–1500 TCN): Tìm thấy dấu vết sinh sống của con người. Vào cuối Thời kỳ Đồ Đồng (khoảng năm 1200 TCN), quân Ai Cập từ triều đại Tuthmose III xâm chiếm; các cổ vật Ai Cập còn sót lại trong tầng khai quật cho thấy ảnh hưởng đậm nét của nền văn minh sông Nile.
  • Thời kỳ Đồ Sắt (từ 1200 TCN): Có sự xuất hiện của nhóm “Sea Peoples” hay người Philistine (theo Kinh Thánh) ở phía Đông Địa Trung Hải, mang đến kỹ nghệ sắt và xe ngựa (chariot). Hầu hết di chỉ vật chất liên quan đến Philistine tập trung ở Dải Gaza, nơi họ định cư.
  • Nguồn gốc Canaanite: Cư dân cổ xưa ở vùng đất Israel thường được gộp chung vào khái niệm “người Canaan,” gồm nhiều bộ lạc khác nhau. Sách Sáng Thế (Genesis) ghi lại việc Thiên Chúa kêu gọi Abraham (St 12) đến Canaan, rồi Abraham gặp Melchizedek – “vua của Salem.” Có rất ít dấu tích thời Canaanite tại Jerusalem, khi thành này được cho là do bộ lạc Jebusite chiếm đóng (1500–1000 TCN).
  • Công trình “Ophel”: Khu vực tường bậc thang lớn dưới chân Núi Đền (Temple Mount). Tên gọi “Ophel” xuất hiện trong bia đá Mesha (Moabite Stone) năm 840 TCN. Các nhà nghiên cứu vẫn đang tranh cãi chức năng và niên đại, liên quan đến thời kỳ của Vua David (khoảng năm 1000 TCN).

Phát hiện khảo cổ ủng hộ Kinh Thánh

  • Ống nước Warren: Được Charles Warren (1840–1927) khám phá năm 1867. Theo 2 Samuel 5:1–12, quân David đã đột nhập vào thành Jebus (Jerusalem) qua đường ống nước để chiếm thành. Phát hiện này phần nào khớp với mô tả trong Kinh Thánh.
  • Dòng chữ khắc trong đường hầm Siloam: Mô tả quá trình xây dựng đường hầm, kể lại việc hai nhóm thợ đào từ hai đầu gặp nhau ở giữa. Văn bản khắc này được viết bằng kiểu chữ “Paleo-Hebrew,” một biến thể sớm của bảng chữ Phoenicia, có giá trị lịch sử ngôn ngữ rất lớn.

Hệ thống mộ cổ & di chỉ thời Kinh Thánh

  • Mộ cắt vào đá từ thời Canaan (3100–2900 TCN): Thể hiện truyền thống chôn cất người chết trong lòng núi đá.
  • Mộ thời Israel (từ khoảng 800 TCN): Cũng được phát hiện, chủ yếu ở ven các triền núi xung quanh.
  • Thời Đền Thờ Thứ Hai (Second Temple Period), thời La Mã – Byzantine: Các lăng mộ quy mô lớn hơn, mang dấu vết pha trộn giữa kiến trúc Do Thái cổ, Hellenistic (Hy Lạp hóa), La Mã và Byzance.

Gần cổng Zion của Thành Cổ, có một lăng mộ được xem là nơi an táng Vua David, nhưng nhiều nhà khảo cổ cho rằng kiến trúc đó thực ra là công trình thời Thập Tự Chinh (Crusader).

Trong thung lũng Kidron, có những ngôi mộ với khắc chữ bằng tiếng Do Thái và tiếng Hy Lạp. Nổi bật có mộ của Hoàng hậu Helena xứ Adiabene (quốc gia thuộc Iraq ngày nay) – người đã cải sang Do Thái giáo và từng gửi lương thực cứu trợ Jerusalem khi thành phố bị nạn đói (45–46 CN). Một khu mộ lớn khác, được gọi là “Mộ của Thượng Hội Đồng” (Sanhedrin), nằm ở phía bắc thành phố, tương truyền có 70 phòng vì Thượng Hội Đồng Do Thái gồm 70 thành viên. Có thể đây là nơi chôn cất nhiều gia đình Do Thái theo thời gian.

Jerusalem & Do Thái giáo

Sách Đệ Nhị Luật (Deuteronomy) chương 12 câu 5 (và nhiều chỗ khác) dặn người Israel chỉ được thờ phụng Thiên Chúa ở nơi Ngài chọn. Sau khi Vua David chinh phục Jerusalem, nơi này được xác định là núi Moriah – chốn Abraham hiến tế con trai theo lệnh Chúa (Sáng Thế 22). Theo truyền thống Do Thái, Vua Solomon (970–931 TCN) đã xây Ngôi Đền Thứ Nhất (Đền Thờ Solomon) trên núi này.

  • Đền Thờ Thứ Nhất cùng Jerusalem bị đế quốc Babylon (thời Nebuchadnezzar II) phá hủy năm 587/586 TCN. Nhiều tư tế và tầng lớp quý tộc Do Thái bị lưu đày sang Babylon, đánh dấu giai đoạn gọi là “thời Lưu Đày” (Exile).
  • Thời Ba Tư: Sau khi Cyrus Đại Đế (khoảng 600–530 TCN) chinh phục Babylon, ông cho phép người Do Thái hồi hương và tái thiết Đền Thờ (Đền Thờ Thứ Hai, xây dựng khoảng năm 515 TCN).
  • Sự thống trị của Hy Lạp: Năm 330 TCN, Alexander Đại Đế kiểm soát khu vực này. Sau khi ông mất (323 TCN), đế quốc bị chia cắt, và Jerusalem liên tục bị tranh giành giữa triều Seleucid và nhà Ptolemy.
  • Maccabee khởi nghĩa: Năm 167 TCN, Vua Seleucid Antiochus Epiphanes IV cấm đoán người Do Thái hành lễ, xúc phạm Đền Thờ khi buộc họ thờ các vị thần Hy Lạp. Gia đình tư tế Mattathias khởi nghĩa (được gọi là cuộc nổi dậy Maccabee), giành lại độc lập, lập nhà Hasmonean.
  • Thời La Mã: Năm 63 TCN, tướng Pompey chinh phục Jerusalem. Roma cài Herod làm “vua chư hầu” ở Judea. Herod nổi tiếng với công trình xây dựng quy mô lớn, gồm việc tu bổ mở rộng Đền Thờ Thứ Hai và nền móng Núi Đền. Một phần bức tường phía tây còn sót lại đến nay chính là “Western Wall” (hay “Bức Tường Than Khóc”), nơi linh thiêng của Do Thái giáo.
  • Cuộc khởi nghĩa Do Thái chống La Mã (66–73 CN): Vespasian và Titus vây hãm Jerusalem. Năm 70 CN, Đền Thờ bị phá hủy. Hiện nay, du khách có thể tham quan “Ngôi Nhà Cháy” (Burned House) trong Khu Do Thái, nơi còn lại tàn tích của một khu nhà giàu bị tàn phá năm 70 CN. Bên cạnh đó, đường hầm Rabbinic (Rabbinic Tunnel) dưới Khu Hồi giáo cũng hé lộ nền móng Đền Thờ và pháo đài Antonia của La Mã.
  • Cuộc khởi nghĩa Bar-Kochba (135–137 CN): Thời Hoàng đế Hadrian (117–138 CN), người Do Thái khởi nghĩa nhưng thất bại. Hadrian cấm họ sống tại Jerusalem, đổi tên thành phố thành Aelia Capitolina.

Các dấu tích La Mã – Byzantine (thế kỷ 2–4) còn thấy ở những đoạn đường Cardo (phố chính) chạy xuyên Khu Do Thái và Kitô giáo, với nhiều vết tích cửa tiệm, công trình kiến trúc còn sót lại.

Jerusalem & Kitô giáo

Dù Kitô giáo chia sẻ Cựu Ước của Do Thái giáo, việc Jerusalem trở nên đặc biệt thánh thiêng với Kitô hữu chủ yếu gắn với cuộc đời Chúa Giêsu (Jesus) qua bốn sách Tin Mừng (phúc âm).

Hồ Bethesda: Được tìm thấy trong quá trình khai quật, bao quanh bởi tàn tích các đền thờ ngoại giáo La Mã (Asclepius, Serapis) và sau đó là các nhà thờ Byzantine, Thập Tự Chinh. Đây được coi là nơi Chúa Giêsu chữa bệnh cho một người bại liệt (Gioan 5).

Nhà Thờ Mộ Thánh (Church of the Holy Sepulcher): Công trình nổi tiếng nhất, nơi gắn liền với câu chuyện Chúa Giêsu bị đóng đinh và phục sinh. Hoàng hậu Helena – mẹ của Hoàng đế Constantine I – đến thánh địa năm 324 CN, cho rằng mình tìm thấy “Thánh Giá” và mộ Chúa Giêsu ở góc tây-bắc Thành Cổ. Một nhà thờ được dựng lên, sau mở rộng thời Thập Tự Chinh. Hiện nay, khách hành hương có thể viếng:

Đồi Canvê (Calvary): Nằm bên phải cửa vào.

Phiến đá xức xác: Tương truyền là nơi thi hài Chúa Giêsu được đặt sau khi hạ xuống khỏi thập giá.

Mộ Chúa (Edicule): Ở trung tâm, dưới mái vòm lớn.

Con đường Thương Khó (Via Dolorosa): Đường hành hương tái hiện hành trình Chúa Giêsu vác thánh giá, kết thúc tại Nhà Thờ Mộ Thánh.

Lăng Mộ Vườn (Garden Tomb): Một mộ cắt đá phía bắc Thành Cổ (đường Damascus) được phát hiện 1894. Nhiều Kitô hữu, đặc biệt dòng Tin Lành, cho rằng đây có thể là mộ Chúa Giêsu. Tuy nhiên, khảo cổ học niên đại mộ này vào thế kỷ 8 hoặc 7 TCN; việc “tái sử dụng” mộ cũng gây tranh cãi về tính “mới” như Kinh Thánh nêu.

Các địa điểm Kitô giáo khác:

  • Nhà thờ Các Dân Tộc (Church of All Nations): Ở núi Olives, ghi dấu vườn Gethsemane.
  • Nhà thờ Chúa Thăng Thiên (Church of Ascension): Trên đỉnh núi Olives, nơi Chúa Giêsu “lên trời.”
  • Tu viện Dormition: Nơi Công giáo tin rằng Đức Maria “an giấc,” được thiên thần đưa về trời.
  • Mộ Đức Maria: Gần Gethsemane, nơi Chính Thống giáo Đông phương lưu giữ niềm tin về việc Đức Maria yên nghỉ tại đây.
  • Phòng Tiệc Ly (Upper Room): Tương truyền là nơi diễn ra Bữa Tiệc Ly cuối cùng. Công trình hiện nay thuộc kiến trúc Thập Tự Chinh, chung khu với “lăng mộ David” ở tầng dưới.
  • Khu Armenia: Người Armenia khẳng định họ là cộng đồng Kitô giáo đầu tiên định cư ở Jerusalem sau lệnh cấm người Do Thái của Hadrian. Tại đây có Nhà thờ Thánh Giacôbê (St. James) – thánh bổn mạng của người Armenia, cùng các trường học và trung tâm sinh hoạt cộng đồng.

Jerusalem cũng là khởi điểm cho các cuộc hành hương Kitô giáo đến Bethany, Ein Karem, và đặc biệt Bethlehem (cách khoảng 25 dặm về phía nam), nơi Chúa Giêsu chào đời.

Năm 330 CN, Hoàng đế Constantine dời đô từ Rome sang Byzantium, đặt tên mới là Constantinople. Đế quốc La Mã phương Đông tồn tại thêm khoảng 1000 năm nữa sau khi La Mã phương Tây sụp đổ. Giai đoạn này, Jerusalem được xây dựng nhiều nhà thờ.

Bản đồ Madaba: Phát hiện tại một nhà thờ Byzantine ở Madaba (Jordan), có niên đại thế kỷ 6 CN. Đây là tấm bản đồ ghép bằng tranh khảm (mosaic), mô tả từ Lebanon đến Jordan, và đặc biệt mô tả chi tiết Jerusalem với các thánh tích thời đó. Madaba Map là một trong những bản đồ cổ xưa nhất còn tồn tại.

Jerusalem & Hồi giáo

Jerusalem rơi vào tay lực lượng Hồi giáo năm 638 CN. Đến 691 CN, Caliph Abd al-Malik (vương triều Umayyad) cho xây Đền Mái Vòm (Dome of the Rock) trên tàn tích Đền Thờ Thứ Hai. Công trình này còn gọi là Haram-esh Sharif (“Thánh Địa Cao Quý”), được xem là thánh địa quan trọng thứ ba của Hồi giáo, chỉ sau Mecca và Medina.

Bên trong Dome of the Rock, có một lan can gỗ bao quanh tảng đá gốc được tin là Núi Moriah. Từ góc nhìn Hồi giáo, họ cũng tin vào Abraham (Ibrahim), do đó có mối liên hệ với truyền thống Do Thái và Kitô. Dome of the Rock là một đền thờ (shrine), mở cửa cho mọi người, không chỉ người Hồi giáo.

Ngoài ra, Đền thờ Al-Aqsa nằm ở mạn nam của khu vực Núi Đền, gắn với truyền thuyết về chuyến “du hành trong đêm” (night journey) của Tiên tri Muhammad. Thuở ban đầu, các tín đồ Hồi giáo còn hướng về Jerusalem khi cầu nguyện, trước khi Mecca trở thành trung tâm chính thức.

Thời Thập Tự Chinh (Crusader Period)

Cuộc Thập Tự Chinh thứ nhất (1095–1102): Các nước Kitô giáo phương Tây tiến về “Đất Thánh” để giành lại Jerusalem từ tay lực lượng Hồi giáo. Năm 1099, Jerusalem bị quân Thập Tự chiếm, lập Vương quốc Jerusalem, do Raymond IV và Godfrey de Bouillon cai trị. Vương quốc này tồn tại đến 1187 thì thất thủ trước Saladin (1137–1193).

Thời kỳ này đánh dấu việc tái thiết nhiều công trình tại thành phố, tiêu biểu như mở rộng Nhà Thờ Mộ Thánh, xây các công sự, đồn trú.

Nếu đứng trên tường Thành Cổ nhìn về hướng đông, du khách sẽ thấy Thung lũng Kidron và Núi Olives. Sẽ có cảm giác như hàng ngàn tảng đá trắng nằm la liệt, nhưng thực chất đó là những tấm bia mộ. Từ thời Trung Cổ (thậm chí sớm hơn), cả người Do Thái lẫn người Hồi giáo qua đời ở xa đều muốn đem linh cữu về chôn cất ở Jerusalem, với niềm tin rằng khi Ngày Phán Xét xảy ra, việc “sống lại” sẽ bắt đầu tại đây.

Tính phức tạp của Jerusalem

Jerusalem là trung tâm lịch sử của ba tôn giáo lớn: Do Thái giáo, Kitô giáo và Hồi giáo. Chưa kể, thành phố còn mang tầm quan trọng chiến lược, biểu tượng về chủ quyền của cả người Do Thái (Israel) lẫn người Palestine.

Những cuộc xung đột về quyền kiểm soát không gian linh thiêng vẫn liên tục bùng phát. Vấn đề khảo cổ ở Jerusalem không chỉ thuần túy khoa học, mà nhiều khi bị sử dụng để khẳng định “quyền” chiếm hữu lâu đời. Bất cứ phát hiện nào cũng dễ bị chính trị hóa.

Từ sau năm 1948, Israel tuyên bố Jerusalem (phía tây) là thủ đô. Người Palestine cũng coi Đông Jerusalem là thủ đô tương lai. Cộng đồng quốc tế nhiều lần tranh luận, Liên Hiệp Quốc và các tổ chức khác đặt câu hỏi về quy chế của thành phố.

Số liệu năm 2016 cho thấy dân số Jerusalem khoảng 850.000 người, trong đó 60% là Do Thái, 36% Hồi giáo, 1,8% Kitô giáo, và 1,2% không xác định. Thống kê từ năm 2000 ghi nhận trong nội thành có 1204 giáo đường Do Thái, 158 nhà thờ Kitô giáo, 73 đền thờ Hồi giáo. Cộng đồng Kitô hữu thiểu số thường “kẹt ở giữa” các tranh chấp về tiếp cận thánh địa giữa người Do Thái và người Hồi giáo.

Jerusalem trong hiện tại và tương lai

Với bề dày lịch sử 5.000 năm, Jerusalem hiện là nơi giao thoa nhiều sắc tộc, tôn giáo và văn hóa hơn bất cứ thành phố nào khác trên thế giới. Đây vẫn là điểm đến hành hương của hàng triệu tín đồ Do Thái, Kitô, Hồi giáo mỗi năm.

Tuy nhiên, những mâu thuẫn về lãnh thổ, tôn giáo, chính trị khiến bầu không khí căng thẳng chưa có dấu hiệu hạ nhiệt. Việc thỏa hiệp về chủ quyền, phân chia quyền kiểm soát những khu vực linh thiêng (Núi Đền, Bức Tường phía Tây, Nhà Thờ Mộ Thánh…) vẫn là bài toán khó giải.

Dẫu vậy, một du khách đến Jerusalem có thể chứng kiến các nghi thức tôn giáo đặc sắc: tiếng tù và (shofar) của Do Thái giáo, tiếng chuông nhà thờ Kitô, tiếng muezzin gọi lễ của Hồi giáo. Thành Cổ với những con ngõ nhỏ, tường đá cổ kính, chợ hương liệu cùng đủ loại quầy hàng nhộn nhịp chính là một trải nghiệm văn hóa không thể quên. Jerusalem là nơi để ta chiêm nghiệm về cội nguồn của ba tôn giáo lớn, về lịch sử nhân loại và các bài học về hòa bình, khoan dung.

Khó có thể dự đoán chính xác tương lai của Jerusalem, nhưng chắc chắn tầm quan trọng của nó với ba tôn giáo vẫn không thay đổi. Với những ai quan tâm đến lịch sử, khảo cổ, hoặc chỉ đơn giản là muốn tìm hiểu các nền văn hóa, thì một lần đặt chân đến Jerusalem sẽ là hành trình đầy cảm hứng, cho ta nhìn rõ sự đan xen giữa quá khứ và hiện tại, giữa mơ ước hòa bình và thực tế bất ổn.

Jerusalem, vì thế, vừa là đô thị cổ kính, vừa là nơi biểu tượng của đức tin và hy vọng. Từng viên đá, từng con đường ở đây đều lưu giữ dấu ấn của hàng ngàn năm nhân loại. Dù tương lai có ra sao, Jerusalem vẫn mãi là “trái tim” tôn giáo và văn hóa đặc biệt trong lịch sử loài người.

Rate this post

ĐỌC THÊM

Kim Lưu
Chào mọi người, mình là Kim Lưu, người lập Blog Lịch Sử này. Hy vọng blog cung cấp cho các bạn nhiều kiến thức hữu ích và thú vị.