Vào ngày 15 tháng 3 năm 44 TCN, một sự kiện rung chuyển cả nền Cộng hòa La Mã: Julius Caesar, vị thống lĩnh quyền lực bậc nhất lúc bấy giờ, bị ám sát trong một cuộc họp của Thượng viện. Chính vụ ám sát này đã biến “Ides of March” – vốn là ngày lễ trong lịch La Mã cổ – trở thành một điềm báo chẳng lành, vang vọng từ thời cổ đại đến tận hôm nay.
Ides of March & Vụ ám sát Julius Caesar
Người La Mã cổ đại gọi ngày 15 trong các tháng là “Ides” (từ gốc Etruscan, nghĩa là “chia đôi tháng”). Tuy nhiên, “Ides of March” (15/3) lại đặc biệt nổi tiếng, gắn liền với cái chết của Julius Caesar vào năm 44 TCN. Caesar khi ấy đã được tôn xưng làm “Nhà độc tài vĩnh viễn” (Dictator in Perpetuity) sau nhiều chiến công chinh phạt. Quyền lực ngày càng mở rộng cũng đồng nghĩa với việc ông tạo ra vô số kẻ thù, bao gồm cả những đồng minh thân cận như Marcus Junius Brutus và Gaius Cassius Longinus.
Trước ngày ám sát, một thầy bói (soothsayer) đã cảnh báo Caesar hãy “coi chừng Ides of March”. Vợ ông – Calpurnia – cũng mơ thấy điềm dữ, van nài chồng đừng đến dự phiên họp Thượng viện hôm đó. Dẫu Caesar vốn không quá mê tín, ông biết rõ nguy cơ bị hãm hại đang rình rập. Dù vậy, ông vẫn quyết định xuất hiện trước Thượng viện – và chính thời khắc ấy đã dẫn đến cái chết của ông ngay tại Curia of Pompey. Cú sốc này khơi mào chuỗi biến động mới, cuối cùng chấm dứt nền Cộng hòa La Mã và mở ra thời đại Đế chế.
Từ một ngày lễ tôn giáo, “Ides of March” bỗng gắn liền với sự suy vong của Cộng hòa La Mã. Về sau, William Shakespeare đưa sự kiện này vào kịch “Julius Caesar” của mình, với câu thoại bất hủ “Beware the Ides of March!” (Hãy coi chừng ngày Ides of March!). Câu nói này trở thành biểu tượng cảnh báo sự phản bội và điềm gở.
Nguồn gốc và Ý nghĩa trong văn hóa La Mã
Trước khi bị phủ bóng bởi vụ ám sát Caesar, “Ides of March” vốn dĩ là một ngày quan trọng trong hệ thống lịch La Mã. Người La Mã không đánh số ngày theo cách hiện đại (1, 2, 3…), mà chia tháng thành ba mốc chính:
- Kalends: Ngày đầu tiên của tháng
- Nones: Ngày thứ 5 hoặc 7 của tháng (tùy độ dài)
- Ides: Ngày 13 hoặc 15, là thời điểm trăng tròn hoặc gần tròn
Đặc biệt, Ides of March (15/3) gắn liền với vị thần tối cao Jupiter. Để đánh dấu ngày này, người La Mã thường tổ chức lễ hiến tế “Ides sheep” (cừu vào ngày Ides) và ăn mừng lễ hội Anna Perenna – nữ thần gắn liền với chu kỳ năm mới của người La Mã (vì tháng 3 từng được coi là tháng đầu tiên trong năm dương lịch cổ). Thời điểm ấy ngập tràn niềm vui, tiệc tùng, rượu nho, và các cuộc tụ tập ngoài trời. Bên cạnh đó, ngày 15/3 cũng là lúc người dân La Mã thường kết toán sổ nợ, thanh toán tài chính, đánh dấu sự khởi đầu chu kỳ mới.
Vì thế, “Ides of March” ban đầu thực chất có không khí tích cực, là ngày lễ tạ ơn các vị thần, vừa chứa đựng niềm vui sum vầy cộng đồng, vừa là dấu mốc quan trọng về mặt kinh tế.
Vì sao Ides of March trở thành điềm gở?
Câu chuyện về “Ides of March” nhuốm màu bi kịch bắt đầu từ sự kiện Julius Caesar bị ám sát. Trong mắt dân chúng La Mã, hành động này là đỉnh điểm của sự chia rẽ quyền lực giữa các thế lực chính trị. Những kẻ ám sát tự xưng là “Liberatores” (những nhà giải phóng), do Brutus và Cassius đứng đầu. Họ lên kế hoạch hạ sát Caesar với mục đích “cứu” Cộng hòa khỏi một “nhà độc tài” đang lấn át Thượng viện và giành hết quyền lực về tay mình.
Tuy nhiên, chính cái chết của Caesar lại mở ra một giai đoạn hỗn loạn chưa từng thấy. Ngay sau vụ ám sát, Rome chìm trong bầu không khí mập mờ và sợ hãi. Nhiều người khóc thương Caesar, cho rằng ông là “anh hùng” vừa góp công lớn khai sinh đế chế rộng lớn. Nhiều người khác thì xem đây là cơ hội để phục hồi nền Cộng hòa. Kết quả, đế chế La Mã rơi vào nội chiến liên miên, hình thành nên Tam Đầu Chế (Triumvirate) lần hai gồm Octavian (sau này là Augustus), Marc Antony và Lepidus. Các cuộc đối đầu đẫm máu giữa phe này với phe khác đẩy nền Cộng hòa đến bờ vực sụp đổ. Cuối cùng, Octavian giành chiến thắng tuyệt đối, xóa bỏ thể chế Cộng hòa và tự xưng Hoàng đế Augustus, sáng lập Đế chế La Mã (Roman Empire).
Một ngày mang không khí lễ hội (Ides of March) nay được phủ lên hình ảnh bạo lực, phản bội, và chính Shakespeare đã lưu giữ sự kiện ấy trong tâm trí hậu thế với sự nổi tiếng của vở “Julius Caesar”.
Đồng xu “EID MAR”: Biểu tượng phản bội
Sau khi Caesar bị ám sát, Brutus cùng Cassius nhanh chóng tuyên bố đây là hành động “cứu nước”. Trong truyền thống La Mã, việc kỷ niệm, tuyên truyền chiến công hay sự kiện lớn thường gắn liền với việc đúc tiền xu. Vì thế, Brutus đã cho phát hành một mẫu tiền đặc biệt mang tên “EID MAR” denarius (hoặc dạng vàng), trên đó khắc chân dung Brutus ở mặt trước. Mặt sau là hai thanh đoản kiếm (daggers) biểu tượng cho hành động ám sát, cùng với chiếc mũ pileus – một loại mũ dành cho nô lệ được trả tự do, hàm ý “giải phóng” Cộng hòa khỏi sự “chuyên quyền”.
Đây là một sự mỉa mai lịch sử: Caesar từng gây tranh cãi khi cho in chân dung mình lên tiền khi còn sống, điều chưa từng có tiền lệ. Giờ đây, Brutus cũng làm điều tương tự để kỷ niệm hành động lật đổ Caesar. Dẫu vậy, Mark Antony (bạn thân của Caesar) về sau đã cho rút đồng “EID MAR” ra khỏi lưu thông, khiến nó trở thành món đồ hiếm có vô cùng giá trị đối với giới sưu tập tiền cổ hiện nay.
“Ides of March” và bước ngoặt lịch sử
Brutus cùng Cassius cho rằng, chỉ cần diệt trừ Caesar, Cộng hòa sẽ trở lại huy hoàng. Nhưng họ đã lầm: cuộc ám sát châm ngòi cho nhiều biến động dẫn đến sự kết thúc của chế độ Cộng hòa hàng trăm năm tuổi. Tiếp nối cuộc nội chiến, Octavian – cháu và con nuôi của Caesar – cùng Marc Antony và Lepidus lập nên Tam Đầu Chế lần hai. Họ đánh bại phe Cộng hòa, rồi nhanh chóng xâu xé lẫn nhau. Rốt cục, Octavian trở thành người thắng cuối cùng, phong hiệu Augustus, chính thức bước lên đỉnh cao quyền lực. Nền Cộng hòa La Mã cáo chung, Đế chế La Mã bắt đầu và rồi kéo dài, biến đổi qua nhiều giai đoạn mãi đến tận năm 1453 (khi Constantinople sụp đổ).
Chính vì chuỗi sự kiện mang tính bước ngoặt ấy, “Ides of March” được nhớ đến như một khoảnh khắc thay đổi cục diện lịch sử. Nó không chỉ kết thúc cuộc đời vĩ đại của Julius Caesar, mà còn khởi đầu cho thời đại Hoàng đế cùng cơ chế chính trị tập quyền mới.
Hỏi đáp
1. Những nghi lễ tôn giáo đặc trưng gắn liền với Ides of March trước khi ngày này nổi tiếng vì vụ ám sát Caesar là gì?
Trước khi gắn với cái chết của Julius Caesar, Ides of March là thời điểm diễn ra nhiều nghi lễ quan trọng trong văn hóa La Mã, đặc biệt là lễ hiến tế cho thần Jupiter và lễ hội Anna Perenna. Dịp này, dân chúng thường tụ tập ăn uống, uống rượu, ca hát ngoài trời và tiến hành các nghi thức tạ ơn thần linh. Họ cũng tranh thủ thanh toán nợ nần, khởi đầu một giai đoạn mới trong năm.
2. Phản ứng của dân chúng và Thượng viện La Mã ngay sau vụ ám sát Caesar như thế nào?
Bầu không khí Rome ngay lập tức trở nên hỗn loạn. Thượng viện bị chia rẽ: một số tán thành cái chết của Caesar với hy vọng khôi phục chính quyền cộng hòa, số khác thì khiếp sợ trước hành động bạo lực. Về phía dân chúng, nhiều người thương tiếc vị lãnh tụ tài năng, nhiều kẻ khác lại coi đây là chiến thắng cho tự do. Sự hỗn độn này dẫn đến hàng loạt thỏa hiệp, xung đột mới, cuối cùng đẩy La Mã vào nội chiến đẫm máu.
3. Lý do cụ thể khiến Brutus và Cassius quyết định ám sát Caesar, ngoài mục đích “cứu” Cộng hòa, là gì?
Brutus và Cassius tin rằng Caesar có tham vọng lập chế độ quân chủ, đe dọa trực tiếp đến giá trị cốt lõi của nền Cộng hòa La Mã. Họ bất bình trước việc Caesar tự tôn vinh bản thân qua những chức tước, danh hiệu, cùng với việc ông liên tục tập trung quyền lực. Dù muốn bảo vệ truyền thống và quyền lực của Thượng viện, họ lại không lường được rằng hành động ám sát sẽ tạo phản ứng ngược, dẫn đến sự diệt vong của chính nền Cộng hòa.
Tóm lược
Ngày 15 tháng 3 năm 44 TCN mãi mãi khắc tên trong lịch sử như một “ngày định mệnh” – Ides of March. Ban đầu, nó là ngày lễ truyền thống, tràn ngập niềm vui và nghi lễ tôn giáo, nhưng rồi gắn với vụ ám sát rúng động khiến cả Rome chìm trong biến động. Câu chuyện về Ides of March cho thấy, đôi khi chính những sự kiện bi thảm lại trở thành bước ngoặt thay đổi cả cấu trúc quyền lực và đời sống chính trị của một đế chế. Và như Shakespeare đã cảnh báo qua lời thầy bói với Caesar: “Beware the Ides of March” – đôi lúc, chỉ một khoảnh khắc cũng đủ định đoạt số phận của cả một thời đại.
