Ngày 3 tháng 12 vừa qua, Tổng thống Hàn Quốc Yoon Suk-yeol bất ngờ tuyên bố thiết quân luật vào đêm muộn trên sóng truyền hình, áp đặt chính quyền quân sự lên toàn quốc. Ông ta cấm mọi hoạt động chính trị, đình chỉ tự do ngôn luận và báo chí, đồng thời yêu cầu đóng cửa Quốc hội – nơi đảng Dân chủ đối lập (Democratic Party) đang nắm quyền kiểm soát. Động thái “tự đảo chính” (autocoup) này khiến người dân Hàn Quốc phẫn nộ, dẫn đến làn sóng biểu tình chống lại mệnh lệnh của tổng thống, cũng như thúc đẩy các nỗ lực lập pháp khẩn cấp nhằm vô hiệu hóa sắc lệnh thiết quân luật. Chưa đầy hai tháng sau, Yoon bị Quốc hội bỏ phiếu luận tội với kết quả 204 phiếu thuận và 85 phiếu chống. Từ một Tổng thống được bầu ra chính danh, ông có nguy cơ bị phế truất nếu Tòa án Hiến pháp giữ nguyên quyết định luận tội này.
Những sự kiện “nóng” trên chính trường Hàn Quốc không chỉ cho thấy sức sống của nền dân chủ xứ kim chi, mà còn bộc lộ tính mong manh của nó. Bài viết này sẽ tập trung phân tích bối cảnh dẫn tới “đêm dài” 3 tháng 12, phản ứng của các đảng phái và người dân, cũng như những thách thức dài hạn mà dân chủ Hàn Quốc đang đối mặt. Đồng thời, chúng ta sẽ xem xét liệu Hàn Quốc có thể thực hiện cải cách từ dưới lên (bottom-up) – tức trao quyền nhiều hơn cho xã hội dân sự, thay vì chỉ dừng lại ở các biện pháp xử lý khủng hoảng tạm thời.
Khủng hoảng đêm 3/12: Tổng thống “tự đảo chính”
Chiều muộn ngày 3 tháng 12, Tổng thống Yoon Suk-yeol xuất hiện đột ngột trên truyền hình toàn quốc, với lời tuyên bố “tình trạng khẩn cấp” kèm thiết quân luật. Về mặt pháp lý, tổng thống Hàn Quốc được phép ban bố thiết quân luật trong trường hợp “chiến tranh hoặc tình trạng khẩn cấp tương đương.” Tuy nhiên, Yoon không đưa ra bất kỳ bằng chứng cụ thể nào về chiến tranh hay mối đe dọa rõ rệt; ông chỉ nhắc đến những cụm từ chung chung về “mối đe dọa từ lực lượng cộng sản Triều Tiên,” đồng thời cam kết “xóa sổ các phần tử thân Bình Nhưỡng để bảo vệ trật tự tự do hiến định.”
Đây được xem là hành vi “tự đảo chính,” vì Yoon đang cố tình lật đổ thể chế dân chủ mà chính ông ta là người đứng đầu. Ông yêu cầu lực lượng an ninh đóng cửa tòa nhà Quốc hội và ngăn cản các nghị sĩ đảng Dân chủ (Democratic Party) – vốn nắm quyền đa số – tiến vào. Dù vậy, giới lập pháp và đông đảo người dân đã phản ứng cực kỳ mạnh mẽ:
- Biểu tình bên ngoài Quốc hội: Những đám đông người dân kéo đến tòa nhà lập pháp, bao vây, không cho binh sĩ tiếp cận.
- Các nghị sĩ tìm cách xông vào: Họ trèo qua hàng rào để tiến vào bên trong, tranh thủ bỏ phiếu hủy bỏ lệnh thiết quân luật, bởi luật pháp Hàn Quốc cho phép Quốc hội vô hiệu hóa sắc lệnh của Tổng thống.
- Sự ủng hộ của công chúng: Người dân Hàn Quốc, vốn quen với lịch sử đấu tranh chống độc tài, đã xuống đường biểu tình hàng đêm. Chỉ trong vòng hai tuần, tỉ lệ ủng hộ Tổng thống Yoon rơi tự do, với 75% người dân đòi ông từ chức.
Kết quả: Quốc hội tiến hành luận tội (impeach) ông Yoon với đa số áp đảo (204/85). Ông bị tước quyền Tổng thống tạm thời, chờ Tòa án Hiến pháp phán quyết. Cùng lúc đó, công tố viên nhà nước bắt giữ Yoon để điều tra tội “nổi loạn” (insurrection). Đây là lần đầu tiên trong lịch sử Hàn Quốc, một đương kim Tổng thống bị truy tố ngay trong nhiệm kỳ.
Sự kiện đêm 3/12 cho thấy nền dân chủ Hàn Quốc vẫn tràn đầy sinh lực, bởi các thể chế lập pháp, tư pháp và người dân đã phối hợp, phản đối mạnh mẽ lệnh thiết quân luật vô lý. Nhưng nó cũng bộc lộ một hiện thực: dù có nền tảng dân chủ sau thập niên 1980, Hàn Quốc vẫn tồn tại những nguy cơ lặp lại “bóng ma độc tài” trong bối cảnh chia rẽ chính trị sâu sắc.
Phe Cực Hữu thắng thế
Một trong những yếu tố quan trọng tạo điều kiện cho hành động cực đoan của Yoon Suk-yeol là sự ủng hộ từ phe cực hữu trong xã hội Hàn Quốc. Nhóm này phần lớn gồm những người lớn tuổi mang tư tưởng truyền thống “chống cộng” mạnh mẽ và một bộ phận nam thanh niên bất mãn (angry young men), tiếp nhận thông tin chủ yếu qua các kênh YouTube, diễn đàn cực hữu. Họ tin vào thuyết âm mưu rằng Triều Tiên can thiệp bầu cử Hàn Quốc, và bất cứ ai bất đồng với chính quyền cánh hữu đều là “thân Bình Nhưỡng.”
Chính nhóm cực hữu này trở thành “thành trì” ủng hộ Tổng thống Yoon bất chấp hành động phi pháp của ông. Các video tuyên truyền khẳng định Yoon chỉ “bảo vệ” quốc gia khỏi gián điệp Triều Tiên. Trong khi đó, ngay cả các chính trị gia bảo thủ kỳ cựu, giới chuyên gia, và báo chí dòng chính (bao gồm cả bảo thủ) đều lên án hành vi của Tổng thống.
Thế nhưng, đảng Sức Mạnh Nhân Dân (PPP) cánh hữu của Yoon lại ngày càng chịu sự chi phối của phe cực hữu. Đáng ra, trong một nền dân chủ khỏe mạnh, đảng cầm quyền có thể đóng vai trò “thắng phanh,” kiềm chế các lãnh đạo cực đoan. Thay vào đó, PPP chọn cách bênh vực tổng thống hoặc giữ im lặng, tiếp tục khai thác sự ủng hộ của nhóm cử tri cực đoan.
- Trước sự kiện bỏ phiếu luận tội Yoon, chủ tịch đảng PPP công khai ủng hộ quá trình luận tội đã bị thay thế ngay lập tức bằng một chính trị gia thân Yoon.
- Những nghị sĩ bảo thủ “dám” bỏ phiếu ủng hộ luận tội bị giáng chức hoặc gạt ra ngoài lề.
- Các nhóm cực hữu vẫn tổ chức tuần hành trước nhà Tổng thống, giương cả cờ Hàn Quốc lẫn cờ Mỹ, hô khẩu hiệu “Stop the Steal” (một cách vay mượn từ chính trường Mỹ).
Hành động này đối lập với hàng trăm ngàn người khác thuộc mọi lứa tuổi, giới tính, đang cầm nến (hoặc gậy phát sáng) xuống đường kêu gọi “luận tội Yoon Suk-yeol.” Sự so kè giữa “thiểu số ồn ào” và “đa số im lặng” của công chúng tạo ra chia rẽ nghiêm trọng, trong đó PPP vì lợi ích ngắn hạn, chấp nhận dựa vào phe cực hữu thay vì điều chỉnh hướng đi về trung dung.
Khủng hoảng kép
Tình trạng bế tắc chính trị xảy ra vào lúc Hàn Quốc phải đối mặt với vô vàn thách thức:
1. Biến động kinh tế:
- Đồng won mất giá, chạm mức thấp kỷ lục kể từ khủng hoảng tài chính toàn cầu 2008.
- Thị trường chứng khoán Hàn Quốc nằm trong nhóm giảm điểm nhiều nhất châu Á.
2. Quan hệ thương mại với Mỹ và Trung Quốc:
- Donald Trump đã quay lại Nhà Trắng ở Mỹ, từng nổi tiếng với chính sách “Nước Mỹ trên hết” và chiến tranh thương mại.
- Hàn Quốc có thể đối mặt nguy cơ bị áp thuế nếu tiếp tục duy trì thặng dư mậu dịch lớn với Mỹ.
- Ngoài ra, nếu Trump tái khởi động chiến tranh thương mại với Trung Quốc, Hàn Quốc ở thế “kẹt giữa,” có thể bị thiệt hại nghiêm trọng về chuỗi cung ứng và quan hệ xuất nhập khẩu.
3. An ninh bán đảo Triều Tiên:
- Triều Tiên đang tăng cường quan hệ quân sự với Nga. Có thông tin cho rằng binh sĩ Triều Tiên có thể tham gia cuộc chiến của Nga ở Ukraine, tích lũy kinh nghiệm chiến trường.
- Trong khi đó, phía Hàn Quốc “thiếu” tổng tư lệnh (vì Yoon đang bị tạm đình chỉ), tiềm ẩn rủi ro trong điều hành quốc phòng.
- Mỹ có thể đòi Hàn Quốc chi trả nhiều hơn để duy trì lực lượng đồn trú, làm tăng căng thẳng nội bộ về phân bổ ngân sách quốc phòng.
Trong bối cảnh đó, chính quyền lâm thời cũng rơi vào bế tắc. Sau khi Yoon bị Quốc hội tước quyền, Thủ tướng – cũng đến từ đảng PPP – tạm thời nắm quyền Tổng thống. Lẽ ra ông có thể giảm căng thẳng bằng cách thúc đẩy đoàn kết, nhưng lại từ chối phê duyệt các đề cử thẩm phán Tòa án Hiến pháp do Quốc hội giới thiệu. Hệ quả là chính ông Thủ tướng cũng bị Quốc hội luận tội. Người kế nhiệm ông – Bộ trưởng Tài chính – chấp nhận bổ nhiệm hai trong ba thẩm phán nhưng lại phủ quyết việc thành lập ban công tố đặc biệt để điều tra Yoon với cáo buộc “nổi loạn” – một trọng tội có thể dẫn đến án tử hình.
Việc giằng co trên chính trường khiến quá trình điều tra ông Yoon thêm rối ren. Tổng thống bị bắt tạm giam lần đầu tiên sau cuộc đối đầu giữa cảnh sát và lực lượng an ninh Phủ Tổng thống. Ông liên tục kêu gọi “các ủng hộ viên chiến đấu đến cùng,” từ chối hợp tác với cơ quan điều tra chống tham nhũng và không chấp nhận trả lời thẩm vấn. Dù đã bị áp giải tới Tòa án Hiến pháp để bảo vệ quan điểm chống lại luận tội, Yoon vẫn phớt lờ cơ quan công tố. Tình trạng “liệt” ở đỉnh cao quyền lực tiếp diễn, đẩy đất nước vào khủng hoảng kép về chính trị – kinh tế.
Đảng dân chủ
Nhiều người cho rằng cục diện hỗn loạn này sớm muộn cũng sẽ ngã ngũ tại Tòa án Hiến pháp. Hàn Quốc có sáu tháng để phán quyết về tính hợp hiến của hành động luận tội. Dự đoán phổ biến: tòa sẽ giữ nguyên quyết định của Quốc hội, buộc Yoon Suk-yeol phải từ chức chính thức. Lúc đó, Hàn Quốc phải tổ chức bầu cử tổng thống trong vòng 60 ngày. Đảng Dân chủ có ưu thế lớn, vì họ đang nắm gần 2/3 số ghế Quốc hội và dư luận khát khao thay đổi. Nếu thắng cử, đảng này sẽ có cơ hội thực hiện nhiều cải cách sâu rộng, từ kiểm soát giá sinh hoạt, giải quyết đình công của bác sĩ, tới triệt phá nạn lũng đoạn chính trị và tham nhũng.
Tuy nhiên, bản thân phe cấp tiến (tức đảng Dân chủ) cũng đối mặt nhiều rắc rối. Lãnh đạo đảng – nghị sĩ Lee Jae-myung – hiện vướng loạt cáo buộc liên quan đến một dự án phát triển hạ tầng từ thời ông còn là thị trưởng. Ông đã bị tòa kết tội “phát ngôn sai sự thật” trong chiến dịch tranh cử trước đây. Dù Lee kháng cáo, song nếu tòa cấp trên giữ nguyên bản án, ông sẽ mất tư cách tranh cử trong kỳ bầu cử có thể diễn ra sắp tới. Điều này đặt đảng Dân chủ vào thế “trống ghế,” không có ứng viên sáng giá rõ rệt.
Bất chấp scandal, nhiều người ủng hộ Lee vì cho rằng ông là chính trị gia “dân túy” cánh tả, xuất thân nghèo khó, từng là luật sư lao động. Ông được xem như “phiên bản kết hợp” giữa Donald Trump (về lối diễn đạt trực diện, đôi khi gây sốc) và Thượng nghị sĩ Bernie Sanders (về chính sách tiến bộ). Nếu Lee không thể ra tranh cử, đảng Dân chủ phải tìm ứng viên mới, đồng nghĩa với việc mất thời gian tổ chức bầu cử sơ bộ và có nguy cơ chia rẽ nội bộ.
Trao quyền cho xã hội dân sự
Bài học lớn nhất từ “đêm 3/12” chính là: nền dân chủ Hàn Quốc không đặt vận mệnh vào tay một cá nhân, mà dựa vào tổng thể các thể chế và đặc biệt là sức mạnh nhân dân.
- Vai trò người dân: Đám đông tụ tập trước Quốc hội, giúp các nghị sĩ chui qua hàng rào, cản trở binh lính đuổi theo. Họ cũng xuống đường hàng loạt vào buổi tối, cầm nến và ca hát, yêu cầu tổng thống từ chức.
- Báo chí: Dù bị cấm đưa tin, nhiều phóng viên vẫn tiếp tục tường thuật. Xã hội Hàn Quốc, vốn đề cao tự do báo chí, đã ủng hộ họ mạnh mẽ.
- Cảnh sát và binh lính: Tuy buộc phải thi hành lệnh, song nhiều người thể hiện thái độ “không nhiệt tình,” né tránh sử dụng bạo lực với dân thường.
Đây chính là tinh thần của “chế độ dân chủ,” nơi người dân sẵn sàng bảo vệ và duy trì thể chế. Để củng cố điều này, Hàn Quốc không thể chỉ trông chờ vào các lần “chữa cháy” khi khủng hoảng bùng nổ, mà cần những cải cách lâu dài, mang tính “từ dưới lên.” Nhà nghiên cứu Erik Mobrand, trong cuốn sách Top-Down Democracy in South Korea, đã chỉ ra rằng dân chủ Hàn Quốc mang tính “trên xuống,” nơi các nhóm tinh hoa chính trị thường lợi dụng khủng hoảng để hạn chế sự tham gia của quần chúng. Đã đến lúc phải đảo ngược xu thế này.
Cải cách quy trình bầu cử và hệ thống đảng phái
Cần mở rộng cơ hội tham gia chính trị cho người dân, tăng tính minh bạch trong đề cử ứng viên, tạo điều kiện cho các tiếng nói độc lập và cấp tiến tham gia tranh cử. Hệ thống Hàn Quốc hiện nay có nhiều quy định hạn chế, từ tài chính tranh cử đến điều kiện thành lập đảng, vô hình trung ngăn trở các lực lượng chính trị mới. Nếu muốn dân chủ “sống động” hơn, cần giảm bớt rào cản này, cho phép xã hội dân sự và cử tri có tiếng nói quyết định.
Nâng cao vai trò báo chí và giáo dục
Báo chí chính thống cần cố gắng tiếp cận những nhóm cử tri đang bị cuốn vào vòng xoáy thông tin sai lệch trên YouTube và mạng xã hội. Các nhà báo không chỉ đưa tin, mà còn phải có phương pháp “giải độc” (fact-checking), giúp công chúng hiểu rõ sự thật. Song song, giáo dục công dân (civics education) trong nhà trường phải được tăng cường, dạy thế hệ trẻ kỹ năng phân tích, tư duy phản biện, chống lại những “thuyết âm mưu” vô căn cứ, đồng thời phát huy tinh thần giải quyết vấn đề thay vì cuốn vào đối đầu đảng phái.
Thu hẹp khoảng cách thế hệ và giới tính
Hàn Quốc hiện đối mặt với mâu thuẫn giữa người trẻ và người già, cũng như giữa nam và nữ:
- Người trẻ tuổi thường bị áp lực kinh tế, bất mãn với mức lương, giá nhà đắt đỏ, dẫn đến tâm lý cực đoan hoặc ngả sang các nội dung kích động.
- Vấn đề bất bình đẳng giới, đặc biệt là tỷ lệ thất nghiệp và sự phân biệt trong tuyển dụng, vẫn là điểm nóng.
Để giải quyết, cần có các chương trình quốc gia gắn kết các thế hệ, thúc đẩy bình đẳng giới trên thị trường lao động, và nâng cao nhận thức về vai trò của phụ nữ trong chính trị. Chính quyền tiếp theo, dù thuộc đảng nào, cũng nên phân bổ ngân sách và thiết kế chính sách để tạo không gian gặp gỡ, đối thoại liên thế hệ, qua đó xóa dần định kiến.
Xem xét sửa đổi Hiến pháp
Hiến pháp Hàn Quốc ra đời năm 1948, dưới sự hiện diện quân sự của Mỹ, rồi được sửa đổi vào năm 1987 dưới sức ép phong trào dân chủ, thời điểm chế độ độc tài quân sự vẫn kiểm soát đáng kể. Nhiều chuyên gia cho rằng đã đến lúc Hàn Quốc cần một bản Hiến pháp “hậu độc tài” hoàn thiện hơn, dựa trên sự tham gia của nhiều thành phần trong xã hội. Một số cải tổ quan trọng có thể bao gồm:
- Cơ chế cân bằng quyền lực giữa Tổng thống, Quốc hội và Thủ tướng.
- Quy định rõ ràng hơn về điều kiện áp dụng thiết quân luật, để ngăn chặn lạm dụng như trường hợp của Yoon.
- Trao quyền chủ động hơn cho địa phương và tổ chức dân sự.
Quá trình sửa đổi Hiến pháp, tất nhiên, đòi hỏi đồng thuận chính trị rất lớn, không dễ đạt được khi đất nước còn chia rẽ. Song đây là bước trung hạn – dài hạn cần thiết để tạo ra nền tảng dân chủ vững chắc hơn.
Tương lai dân chủ Hàn Quốc
Vụ việc thiết quân luật vào đêm 3/12 có thể rồi sẽ trở thành “kỷ niệm đen tối” nhanh chóng được khép lại, một khi Tòa án Hiến pháp thông qua quyết định phế truất. Khi đó, Hàn Quốc sẽ bầu một Tổng thống mới và niềm tin của người dân vào thể chế sẽ được hồi sinh phần nào. Đảng Sức Mạnh Nhân Dân (PPP) có thể phải cải tổ, điều chỉnh lập trường, trao cơ hội cho các gương mặt ôn hòa. Đảng Dân chủ (Democratic Party) có ưu thế nhưng cũng phải vượt qua những lùm xùm nội bộ và tìm cách đáp ứng nguyện vọng sâu xa của người dân thay vì chỉ đấu đá phe phái.
Song, quá trình tái thiết nền dân chủ Hàn Quốc cần nhiều hơn các biện pháp quản lý khủng hoảng. Đó phải là sự dấn thân đồng bộ giữa các chủ thể:
- Người dân: Duy trì tinh thần tham gia chính trị tích cực, tiếp tục sử dụng quyền biểu tình ôn hòa và quyền bầu cử để đòi hỏi minh bạch, công bằng.
- Báo chí – Truyền thông: Đầu tư vào nghiệp vụ chống tin giả, phát triển nền tảng đa phương tiện để thu hút giới trẻ, cạnh tranh với “các kênh cực hữu” trên mạng.
- Giáo dục và các tổ chức xã hội: Gia tăng nhận thức về dân chủ, đào tạo kỹ năng phản biện, xây dựng văn hóa đối thoại giữa các thế hệ, giới tính, và vùng miền.
- Giới tinh hoa chính trị: Thay vì lợi dụng khủng hoảng để củng cố vị thế cá nhân hay phe nhóm, hãy nghiêm túc nghiên cứu, đề xuất và thực hiện cải cách thể chế từ gốc rễ.
Viễn cảnh xấu nhất là nếu Yoon Suk-yeol được tái nhiệm do Tòa án Hiến pháp phủ quyết luận tội (khả năng tuy không cao nhưng không thể loại trừ), thì Hàn Quốc lại rơi vào vòng xoáy bất ổn. Song chính bài học lịch sử cho thấy người dân Hàn Quốc có truyền thống đứng lên chống độc tài. Họ từng lật đổ chế độ Park Chung-hee, Chun Doo-hwan những thập niên 1980. Họ cũng dẫn đến việc Tổng thống Park Geun-hye bị phế truất năm 2017. Nếu họ có thể dập tắt thiết quân luật chỉ sau một đêm, họ hoàn toàn đủ năng lực định hướng tương lai đất nước.
Mục tiêu cuối cùng của dân chủ Hàn Quốc không chỉ là “sống sót,” mà là vượt qua giai đoạn khủng hoảng để trở nên bền vững, hòa nhập hơn. Muốn thế, phải chuyển từ mô hình dân chủ trên xuống – nơi tầng lớp tinh hoa chính trị đưa ra quyết định và dân chúng chỉ phản ứng – sang một mô hình dân chủ dưới lên (bottom-up), trong đó sự tham gia của người dân là nền tảng.
Tóm lại, sự kiện Tổng thống Yoon Suk-yeol tuyên bố thiết quân luật ngày 3/12 đã làm bộc lộ cả sức mạnh lẫn lỗ hổng của nền dân chủ Hàn Quốc. Trong ngắn hạn, quá trình luận tội và các cuộc điều tra hình sự đối với Yoon sẽ tiếp diễn. Trong trung hạn, đất nước có thể phải tiến hành bầu cử sớm, hứa hẹn thay đổi cán cân quyền lực đáng kể. Nhưng về lâu dài, đòi hỏi quan trọng hơn cả là thực hiện cải cách thể chế nhằm mở rộng không gian cho xã hội dân sự, nâng cao chất lượng giáo dục công dân, đưa báo chí trở lại vị trí dẫn dắt dư luận thay vì để “kênh cực hữu” lấn át, và giải quyết căn cơ các bất bình đẳng xã hội.
“Dân chủ là một quá trình, không phải là một trạng thái tĩnh,” và Hàn Quốc đang chứng minh điều đó. Họ đã tạo được kỳ tích phát triển kinh tế, giờ đây phải tiếp tục định hình một mô hình chính trị dân chủ vững mạnh, tránh bị cuốn vào vòng xoáy tạm bợ của các cuộc khủng hoảng chính trị – quân sự. Lịch sử Hàn Quốc cho thấy ý chí kiên cường của người dân trong mỗi lần thử thách. Có cơ sở để tin rằng dù con đường phía trước khó khăn, dân chủ Hàn Quốc vẫn có thể vững vàng tồn tại và thậm chí tiến lên một tầm cao mới, nếu xã hội dân sự được tạo điều kiện tham gia, nếu người dân dám dùng quyền lực của mình để xây dựng một thể chế thực sự đại diện và mang lại lợi ích chung.
