Thái Lan nằm ở trung tâm của Đông Nam Á lục địa, nhưng lịch sử hiện đại của đất nước này lại khác biệt hoàn toàn so với lịch sử đầy biến động của khu vực. Trừ ba tỉnh cực nam, dân số 64 triệu người của Thái Lan tương đối đồng nhất; không có sự phân chia lớn nào về khu vực, sắc tộc, ngôn ngữ hoặc tôn giáo đe dọa đến sự gắn kết của quốc gia. Thái Lan vẫn có những nhóm dân tộc thiểu số, nhưng đất nước đang tiến gần tới việc đồng hóa cộng đồng thiểu số quan trọng nhất là người gốc Hoa. Đây là một điểm đặc biệt ở Đông Nam Á khi Thái Lan tránh được sự tàn phá của chế độ thực dân phương Tây, từ đó cũng không vướng vào những bất ổn sau thời kỳ thuộc địa. Chiến tranh thế giới thứ hai cũng không gây ra xung đột nghiêm trọng trên đất Thái. Sau chiến tranh, khác với tình hình tại khu vực Đông Dương, chủ nghĩa cộng sản chưa bao giờ thu hút được sự ủng hộ rộng rãi ở Thái Lan. Trong khi Việt Nam, Lào và Campuchia bị xé nát bởi các cuộc cách mạng, còn Miến Điện thì bị bóp nghẹt bởi “chủ nghĩa xã hội kiểu Miến Điện”, Thái Lan đã bắt tay vào con đường phát triển tư bản chủ nghĩa. Mặc dù có cuộc khủng hoảng kinh tế châu Á năm 1997 bắt nguồn từ Thái Lan, mô hình này vẫn giúp họ trở thành một trong những nền kinh tế mạnh nhất Đông Nam Á.
Tuy nhiên, người Thái cũng phải đối mặt với những vấn đề nghiêm trọng trong lịch sử. Vào thế kỷ 18, xã hội Thái Lan đã phải tự xây dựng lại khi gần như bị phá hủy hoàn toàn bởi quân đội Miến Điện, chấm dứt vương quốc Ayudhya kéo dài 4 thế kỷ. Trong thế kỷ 19 và đầu thế kỷ 20, áp lực từ phương Tây đã buộc vương triều Thái Lan phải thực hiện những điều chỉnh lớn, nhưng cũng cần phải hết sức khéo léo với chính phủ, kinh tế và tổ chức xã hội truyền thống. Trong Chiến tranh thế giới thứ hai, Thái Lan phải thích nghi với sức ép quân sự của Nhật Bản và chịu tổn thất kinh tế nặng nề. Sau đó, Thái Lan trở thành nơi hứng chịu nhiều sức ép trong Chiến tranh Lạnh, số phận của họ gắn liền với lợi ích của Mỹ.
Cho đến năm 1932, Thái Lan là một chế độ quân chủ chuyên chế. Sau đó, đất nước này trải qua một loạt các chính phủ độc tài do quân đội thống trị. Một cuộc đụng độ bạo lực giữa quân đội và những người biểu tình ủng hộ dân chủ trên đường phố Bangkok vào năm 1992 dường như đã mở ra một kỷ nguyên dân chủ đại diện, nhưng một cuộc đảo chính quân sự (ôn hòa) khác vào năm 2006 cho thấy điều này vẫn chưa chắc chắn. Thái Lan cần giải quyết khẩn cấp các xung đột trong bộ máy chính quyền khi đất nước lại phải đối mặt với những vấn đề lớn. Các thành tựu kinh tế mà nước này đạt được rất ấn tượng, nhưng cũng mang đến sự thay đổi chóng mặt cho xã hội Thái Lan. Những vấn đề cấp bách hiện tại bao gồm cơ sở hạ tầng chưa đầy đủ, thành phố Bangkok quá tải nghiêm trọng, tình trạng ô nhiễm và suy thoái môi trường đáng báo động, điều kiện sống tồi tệ của nhiều người lao động, và khoảng cách ngày càng lớn giữa thành thị và nông thôn, giữa giàu và nghèo.
Người Thái tóm gọn sự gắn kết xã hội của họ trong phương châm “Quốc gia, Tôn giáo (Phật giáo) và Hoàng gia”. Họ tự hào về lịch sử – nơi sản sinh các biểu tượng dân tộc thiêng liêng này.
Những Vương Quốc Thái Đầu Tiên
Vào thế kỷ 13, nhiều vương quốc nhỏ nổi lên ở các vùng mà ngày nay được biết đến như đông bắc Miến Điện, miền trung và bắc Thái Lan, và Lào. Đây có lẽ là những nỗ lực đầu tiên trong công cuộc xây dựng các quốc gia của cộng đồng người Thái. Người Thái là tổ tiên chính không chỉ của người Thái ngày nay mà còn của cả người Lào, người Shan ở Miến Điện, một loạt các cộng đồng vùng cao ở lục địa Đông Nam Á như người Thái Đen, Đỏ và Trắng ở Lào và miền bắc Việt Nam, và người Lự ở Vân Nam, Trung Quốc.
Nguồn Gốc Người Thái
Người ta từng nghĩ rằng trước thế kỷ 13, người Thái đã chiếm lĩnh một vương quốc tên là Nam Chiếu ở Vân Nam, nhưng đã bị người Mông Cổ đánh đuổi về phía nam vào năm 1253. Các học giả không còn giữ quan điểm này nữa. Thay vào đó, bằng chứng cho thấy sự di cư dài, chậm chạp của người Thái trong nhiều thế kỷ, bắt đầu ở miền tây Trung Quốc, hoặc thậm chí xa hơn về phía bắc, và lan rộng về phía nam từ thế kỷ thứ bảy.
Xã Hội Thái và Sự Nổi Lên Của Các Vương Quốc
Người Thái là những người nông dân trồng lúa nước tập trung thành các “mường” – một hoặc nhiều làng dưới sự lãnh đạo của một tù trưởng. Theo thời gian, một số mường phát triển mối quan hệ được gắn kết bởi mạng lưới thương mại, hôn nhân, nhu cầu an ninh và các nhà lãnh đạo quân sự tài năng. Nhưng bước nhảy vọt vào thế kỷ 13 từ các mường liên kết đến các vương quốc đã được thúc đẩy bởi sự thích nghi của người Thái với các tín ngưỡng, ý tưởng và kỹ thuật có nguồn gốc từ các quốc gia và đế chế mà họ gặp phải trong quá trình di chuyển về phía nam.
Người Thái có thể đã tiếp nhận Phật giáo Nguyên thủy từ các nước Mon ở vùng ngày nay là miền trung Thái Lan và từ vương quốc Pagan của người Miến Điện. Tôn giáo này tự thích nghi với truyền thống dân gian Thái và tín ngưỡng vật linh, đồng thời cũng là một tôn giáo mang tính thể chế với thế giới quan phổ quát, truyền tải nền văn minh của người Mon, Miến Điện và Tích Lan.
Ảnh Hưởng Từ Angkor
Tuy nhiên, hình mẫu chính cho những người xây dựng nhà nước Thái là Angkor, vương quốc Campuchia vĩ đại ở đỉnh cao từ thế kỷ 11 đến thế kỷ 13, thống trị một đế chế trải dài từ đồng bằng sông Cửu Long đến phía bắc bán đảo Mã Lai và xa về phía bắc tới đồng bằng Viêng Chăn. Từ Angkor, họ tiếp thu các tư tưởng được phỏng theo nguyên bản từ tư tưởng Brahmanical của Ấn Độ, đặc biệt là các khái niệm về xã hội như một hệ thống phân cấp được định sẵn bởi thần thánh và về “devaraj” – người cai trị là hiện thân vô cùng mạnh mẽ của một vị thần Hindu và / hoặc Bồ tát Phật giáo. Angkor cũng cung cấp các bài học về quản trị quần chúng lớn, rải rác trong nhiều vùng và nhiều loại hình nghệ thuật và công nghệ khác nhau.
Trong thế kỷ XIII, vương quốc nổi tiếng nhất trong số những nhà nước Thái non trẻ chính là Sukhothai. Người Thái hiện đại coi Sukhothai là nơi khai sinh của dân tộc Thái Lan, đặc biệt là dưới thời Ramkhamhaeng (trị vì khoảng 1279-98). Bia đá Sukhothai – một cột tháp có khắc chữ được cho là do hoàng tử Thái Lan Mongkut, khi đó là một nhà sư và học giả, sau này trở thành vị vua hiện đại hóa đầu tiên của đất nước, khám phá vào năm 1833, miêu tả Sukhothai như một vùng đất bình dị, được cai trị bởi một vị vua công minh, từ phụ và sùng đạo Phật một cách thành kính.
Sự suy tàn của Sukhothai và sự trỗi dậy của Ayudhya
Sau khi vua Ramkhamhaeng qua đời, tầm quan trọng của Sukhothai bắt đầu sụt giảm. Năm 1351, một vương quốc mới mang tên Ayudhya (hay Xiêm La) được thành lập về phía Nam đất nước, đặt nền móng lâu bền hơn cho nhà nước Thái. Là thủ đô của Xiêm La, Ayudhya tồn tại qua bốn thế kỷ cho tới năm 1767. Người sáng lập Ayudhya là U Thong, một thương nhân gốc Hoa tích lũy của cải và uy tín từ mối quan hệ thương mại với triều đình Trung Quốc. Ông có quan hệ họ hàng với một gia đình Thái nổi tiếng và luôn thể hiện sự tận tâm với đạo Phật theo truyền thống của người Thái. Có thể xem U Thong như một minh chứng ban đầu cho xu hướng xuyên suốt lịch sử Thái Lan: sự sẵn sàng tiếp nhận người Trung Quốc tài năng cũng như người nước ngoài khác vào lòng xã hội Thái. Những con người mà U Thong tuyên bố mình sẽ cai trị vào năm 1351 phần lớn là người Thái, thế nhưng “chất Thái” cũng được hình thành từ người Môn, Khơ-me, Hoa và nhiều dân tộc khác.
Thời kỳ hoàng kim của Ayudhya
Ayudhya dần trở nên thịnh vượng nhờ vào vị thế chiến lược. Nằm cách cửa biển chỉ 70km dọc theo dòng sông Chao Phraya rộng lớn, thành phố phát triển thành một trong những cảng giao thương trọng yếu của Đông Nam Á. Đồng thời, Ayudhya kiểm soát vùng đồng bằng Chao Phraya rộng lớn, màu mỡ, cung cấp gạo cho dân số ngày càng tăng và để xuất khẩu. Quyền lực thành phố còn dựa trên sự quan tâm sâu sắc của triều đình tới quản lý chính quyền và kiểm soát xã hội. Ngay từ thủa lập quốc, các vị vua đã yêu cầu nam giới trong nước dành nhiều tháng mỗi năm để phục vụ cho triều đình, làm lính hay lao động. Vua Trailok, người trị vì từ năm 1448 đến 1488, tỉ mỉ quy định vị trí và trách nhiệm của mỗi thân phận trong một xã hội được phân cấp chặt chẽ. Bằng cách hệ thống hóa bộ máy chính quyền và luật dân sự, Vua Trailok đã phát triển hệ thống “sakdina” phân chia cẩn thận thứ bậc cho mọi người trong vương quốc. Kim tự tháp phân tầng xã hội này nhằm mục đích duy trì trật tự và huy động nguồn nhân lực dễ dàng. Chế độ này được tăng cường hợp pháp hóa thông qua việc triều đình bảo trợ và giám sát tổ chức tăng lữ (Tăng đoàn Phật giáo) với phân cấp tương ứng.
Một vài yếu tố trong mô hình sakdina vẫn tồn tại trong tư duy của người Thái, và thực sự đã thấm sâu vào chính ngôn ngữ tiếng Thái. Tuy nhiên, có lẽ dân chúng Ayudhya không hoàn toàn răm rắp tuân phục trật tự xã hội. Việc phân định thứ bậc một cách phức tạp khiến cho ngay cả người dân thường cũng ý thức sâu sắc phẩm giá của bản thân, và ít nhất cũng có xu hướng phản kháng thụ động trước những cấp trên bất công. Ngoài ra, sự gắn kết trong xã hội Ayudhya có thể bị đặt dấu hỏi bởi việc phân tán quyền lực hành chính và quân sự, và những rắc rối xoay quanh việc kế vị ngai vàng. Lịch sử Ayudhya bị ghi dấu bởi những mâu thuẫn giữa các gia đình quyền lực, mỗi gia đình có căn cứ ở các tỉnh, cũng như bởi xung đột tranh giành ngôi báu.
Những thách thức và cú ngã của Ayudhya
Dù vậy, các cấu trúc xã hội của Ayudhya đã chứng tỏ sức bền bỉ và mạnh mẽ. Chế độ trưng dụng nhân lực cho phép các vị vua hiếu chiến đánh tan tác Angkor, tham chiến tranh giành ảnh hưởng tại các khu vực khác, và mở rộng đế chế, đôi khi trải dài tới phần lớn lãnh thổ Lào ngày nay, vương quốc Lan Na của người Thái đóng đô tại Chiang Mai, và các tiểu quốc trên bán đảo Mã Lai. Trong thế kỷ 15 và 16, Campuchia vẫn là một đối trọng đáng kể, nhưng thách thức chính mà Ayudhya phải đối mặt đến từ người Miến Điện (Burma). Chỉ có bộ máy vững mạnh của xã hội Ayudhya mới giúp vương quốc chịu được những đòn giáng từ Miến Điện.
Năm 1568, đế chế Miến Điện trỗi dậy khi vua Bayinnaung mở rộng sức mạnh quân sự và chiếm đóng Ayutthaya thành công vào năm 1569. Tuy nhiên, những biến động chính trị liên tục xảy đến. Hoàng tử Narasuan đã dần khôi phục lại vương quốc, và với tư cách là vị vua mới đã kiên quyết đẩy lùi cuộc tấn công mới của người Miến Điện vào năm 1593. Sau nhiều năm miệt mài, Ayutthaya dần lấy lại vị thế cũ và trở thành một thế lực lớn vào đầu thế kỷ 17.
Biến Động và Sụp Đổ
Các ghi chép từ thương nhân châu Âu mô tả Ayutthaya thế kỷ 17 là một trung tâm thương mại sầm uất và giàu có bậc nhất khu vực. Thương nhân từ Bồ Đào Nha, Tây Ban Nha, Hà Lan, Pháp và Anh, cùng với Trung Quốc, Nhật Bản, Ba Tư, Ấn Độ, Mã Lai… tấp nập giao thương tại Ayutthaya. Sự cởi mở với giao thương – và cả những ý tưởng mới mà thương nhân mang đến – có lẽ là một trong những yếu tố làm nên sức mạnh của vương quốc này.
Tuy nhiên, đến năm 1688, giới quý tộc chia rẽ sâu sắc về sự ảnh hưởng của người ngoại quốc đối với triều đình. Constantine Phaulkon, một nhà thám hiểm Hy Lạp, trở thành một vị quan quyền lực và những nhà truyền giáo dòng Tên người Pháp cũng có tiếng nói mạnh mẽ. Khi vua Narai qua đời, một quan chức cấp thấp tên Phetracha đã tổ chức đảo chính, trục xuất người Pháp và xử tử Phaulkon, tự xưng ngôi vua. Tranh chấp quyền lực cùng sự nghi ngờ về triều đại của Phetracha đã giày vò Ayutthaya trong suốt 80 năm tiếp theo.
Chính những tranh đấu nội bộ này đã khiến Ayutthaya yếu thế trước thử thách lớn nhất – một cuộc bao vây quy mô khác của Miến Điện vào năm 1766. Tháng 4 năm 1767, thành phố sụp đổ, quân Miến Điện đặt mục tiêu sẽ xóa sổ vĩnh viễn thế lực Thái Lan. Giới cầm quyền Ayutthaya thất thế, hàng chục ngàn người dân bị bắt giữ, của cải bị cuốn đi, thành phố bị thiêu rụi và lãnh thổ hoang tàn theo bước chân quân Miến Điện.
Đế quốc Bankok
Thời kỳ khủng hoảng này đã chứng kiến sự trỗi dậy của hai nhà lãnh đạo quân sự Thái Lan kiệt xuất: Taksin và tướng lĩnh đắc lực của ông, Chaophraya Chakri. Taksin có mẹ là người Thái và bố là người Hoa. Ông từng được đào tạo trong cung đình và đến năm 1767 đã trở thành một tỉnh trưởng. Trong cuộc khủng hoảng lãnh đạo sau sự sụp đổ của chế độ cũ, Taksin đã tập hợp một đội quân, áp đặt quyền lực của mình lên người dân, tự xưng là vua và thành lập một kinh đô mới tại Thonburi. Trong suốt những năm 1770, ông và quân đội của mình đã xây dựng lại một đế chế bao gồm cả Chiang Mai ở phía bắc. Năm 1778, quân đội dưới sự chỉ huy của Chaophraya Chakri đã chinh phục Luang Prabang và chiếm được Vientiane. Họ mang về từ thành phố này bức tượng Phật Ngọc Lục Bảo – sau này trở thành bức tượng Phật linh thiêng nhất và được cho là có quyền năng nhất của Thái Lan.
Trong những năm cuối đời, Taksin đã tự hủy hoại danh tiếng với những hành vi tàn bạo. Có thể ông đã mắc chứng cuồng tín tôn giáo, xa lánh giới tăng lữ. Năm 1782, một cuộc nổi dậy chống sưu thuế phát triển thành một cuộc đảo chính, Taksin bị phế truất và hành quyết. Các thủ lĩnh đảo chính đề nghị Chaophraya Chakri lên ngôi, đánh dấu triều đại các vị vua Thái Lan kéo dài cho đến tận ngày nay.
Rama I – Người có tài năng quân sự và hành chính lỗi lạc
Rama I (trị vì 1782-1809) có cha là người Thái — một quan chức nhỏ của triều đại Ayudhya, mặc dù thuộc dòng dõi quý tộc — và mẹ là người Hoa. Ông sở hữu cả kỹ năng quân sự lẫn năng lực hành chính và trí tuệ tuyệt vời. Về mặt quân sự, triều đại của ông chứng kiến sự đẩy lùi quân Miến Điện thắng lợi, dứt khoát vào các năm 1785 và 1786, đồng thời củng cố một đế chế Thái Lan rộng lớn hơn bất kỳ đế chế nào mà Ayudhya từng kiểm soát. Trên thực tế, đế chế này bao phủ toàn bộ vùng Đông Nam Á lục địa ngoại trừ lãnh thổ Miến Điện và Việt Nam, đồng thời bao gồm cả các bang miền bắc Malaysia. Các chức sắc địa phương cai trị các vùng biên giới của đế chế — ở Campuchia, Lào và các bang Mã Lai — nhưng đều phải theo lệnh của vua Thái.
Xây dựng đế chế và củng cố văn hóa
Trong nước, Rama I giám sát việc xây dựng kinh đô mới của mình, Bangkok, được thành lập vào năm 1782, nơi này nhanh chóng trở thành một hải cảng quốc tế quan trọng. Từ Bangkok, nhà vua xây dựng lại các bộ máy hành chính gợi nhớ đến Ayudhya nhưng thậm chí còn có thể mạnh hơn. Hệ thống kiểm soát lao động lúc này bao gồm việc đăng ký hàng loạt và xăm mình cho các đối tượng để chỉ ra nơi cư trú và cấp trên trực tiếp. Rama I tập hợp xung quanh mình các quan chức, luật gia, học giả và nghệ sĩ tài năng. Cùng họ, ông đã vực dậy văn hóa Thái Lan. Những thành tựu của họ bao gồm việc tái thiết và cải cách hệ thống phân cấp tăng lữ, tạo ra một bản kinh Phật giáo mới, chuẩn mực, sửa đổi hoàn toàn luật pháp của vương quốc và dịch nhiều tác phẩm văn học và lịch sử bao gồm sử thi Ấn Độ Ramayana (bản dịch gọi là Ramakian). Nhà vua và những người theo ông có ý thức đổi mới thay vì chỉ đơn giản là khôi phục các thể chế cũ. Do đó, triều đình Bangkok bước vào thế kỷ 19 cho thấy sự nhạy bén về trí tuệ và văn hóa sẽ có giá trị khôn lường trong những năm tiếp theo.
Thái Lan tiếp xúc phương Tây
Không giống như khu vực hải đảo Đông Nam Á, nơi người Hà Lan đã mở rộng đế chế của họ từ thế kỷ 17, phần đất liền của Đông Nam Á không phải chịu áp lực quá lớn từ phương Tây cho đến thế kỷ 19. Ngay cả những người kế vị vua Rama I là Rama II (trị vì 1809-1824) và Rama III (trị vì 1824-1851), phần lớn cũng phớt lờ những vấn đề phát sinh từ sự hiện diện ngày càng tăng của phương Tây trong khu vực.
Vua Rama III từng đạt được thỏa thuận mơ hồ với một sứ giả người Anh vào năm 1825 (vào thời điểm người Anh đang chinh phục miền đông nam của Miến Điện) về việc giảm và thống nhất thuế thương mại. Tuy nhiên, ông không sẵn sàng thực hiện các thay đổi lớn về mặt pháp lý và hành chính – đó vốn là những điều mà các doanh nhân phương Tây hết sức yêu cầu do họ cảm thấy bối rối trước phong tục của Thái Lan nói riêng và phương Đông nói chung.
Bangkok – một xã hội truyền thống trong nửa đầu thế kỷ 19
Vì những lý do then chốt kể trên, Bangkok vẫn giữ được tính “truyền thống” trong nửa đầu thế kỷ 19. Điều này thể hiện rõ nhất trong cách vương quốc này quyết tâm thực thi quyền lực của mình đối với đế chế rộng lớn. Bằng cách can thiệp quân sự vào bán đảo Mã Lai, Bangkok có nguy cơ làm căng thẳng với người Anh – những người đã bén rễ chắc chắn ở các khu định cư Eo biển và hạ Miến Điện từ những năm 1820. Trong những năm 1830 và 1840, Bangkok coi Việt Nam là mối đe dọa ngoại giao chính của mình chứ không phải bất kỳ cường quốc phương Tây nào. Từ năm 1841 đến năm 1845, Bangkok đã chiến đấu rất căng thẳng với Việt Nam để giành quyền kiểm soát Campuchia, cuộc chiến kết thúc trong bế tắc.
Những mầm mống của thay đổi
Tuy nhiên, ngay giữa lòng xã hội Bangkok, có một nhóm gồm các thanh niên hoàng gia và quý tộc đang tích cực nghiên cứu phương Tây. Dẫn đầu nhóm này là Hoàng tử Mongkut, anh trai của Rama III. Là một nhà sư vào thời điểm đó, Mongkut đã dành phần lớn sức lực của mình cho việc cải cách Phật giáo Thái Lan. Ông đã thành lập giáo phái Thammayutika với mục tiêu theo đuổi học tập tôn giáo một cách kĩ lưỡng và nghiêm túc nhằm gạt bỏ những thứ đã bám vào và che mờ giáo lý Phật giáo nguyên thủy. Mongkut và những người xung quanh ông cũng đang nghiên cứu ngôn ngữ phương Tây, khoa học và toán học phương Tây, cũng như các vấn đề như tổ chức quân đội và công nghệ phương Tây. Do đó, khi Mongkut lên ngôi, ông đã ở vị thế có thể xoay chuyển định hướng của Bangkok một cách tích cực hơn đối với phương Tây.
Bangkok tiếp cận với các cường quốc
Vua Mongkut (còn được gọi là Rama IV, trị vì 1851-1868) đã ký Hiệp ước Bowring với Anh vào năm 1855. Theo hiệp ước này, thuế nhập khẩu và xuất khẩu được giảm mạnh và cố định, chế độ độc quyền thương mại và hàng hóa của tầng lớp quý tộc cầm quyền bị bãi bỏ, và các đối tượng người Anh được cấp quyền pháp lý ngoài lãnh thổ. Trong những năm tiếp theo, Mongkut đã ký các hiệp ước tương tự với nhiều cường quốc phương Tây khác. Việc giao quyền pháp lý đối với các đối tượng nước ngoài là một đòn giáng mạnh, và phải đến những năm 1930, Thái Lan mới có thể thu hồi toàn bộ quyền này.
Quan trọng hơn, các điều khoản khác của các hiệp ước đã lấy đi phần lớn thu nhập của ngai vàng và của nhiều thế lực quyền quý. Tình hình tài chính này được cải thiện nhờ vào việc mở rộng thương mại và đánh thuế nặng vào thuốc phiện, rượu và cờ bạc. Còn việc những thay đổi lớn về tài chính không dẫn đến nổi loạn chính là minh chứng cho tài ngoại giao nội bộ của Mongkut và sự gắn kết của triều đình của ông.
Vua Mongkut không dám thực hiện những cải cách sâu rộng khác. Việc “hiện đại hóa” đất nước này thực sự chỉ bắt đầu dưới thời con trai ông là Chulalongkorn (Rama V, 1868-1910). Mặc dù vậy, quá trình hiện đại hóa được tiến hành thận trọng và đi kèm nhiều hạn chế.
Chulalongkorn và những cải cách thận trọng
Chulalongkorn sớm học được bài học về sự thận trọng ngay từ những năm đầu trị vì. Năm 1873, ở tuổi 21, ông tuyên bố một số biện pháp cải cách tài chính và luật pháp khiến phe bảo thủ lo lắng và dẫn đến một cuộc đảo chính bất thành vào năm 1874. Nhà vua trẻ tuổi may mắn sống sót, nhưng buộc phải kiềm chế nhiệt huyết cải cách của mình. Tuy nhiên, ông vẫn tiếp tục duy trì kế hoạch xóa bỏ chế độ nô lệ đã được công bố vào năm 1873. Chế độ nô lệ (cùng với đó là những ràng buộc về bảo trợ và nghĩa vụ trong xã hội Thái Lan) dần biến mất trong những thập kỷ tiếp theo. Sau đó, Chulalongkorn cũng bãi bỏ chế độ lao dịch (lao động cưỡng bức cho nhà nước), thay thế bằng thuế thân.
Những cải cách lớn và sự đe dọa từ phương Tây
Vị thế của Chulalongkorn ngày càng vững chắc khi thế hệ cũ qua đời và ông trưởng thành như một chính trị gia khôn ngoan, nuôi dưỡng một đội ngũ họ hàng hoàng gia sáng giá, được đào tạo theo kiểu phương Tây. Cùng với họ, ông bắt tay vào cải cách lớn về chính quyền vào giữa những năm 1880. Các bộ và cơ quan chuyên ngành bắt đầu xuất hiện. Chính phủ nội các được giới thiệu từ năm 1888 đến năm 1892. Sau đó, em trai của nhà vua, Hoàng tử Damrong, đã đảm nhận nhiệm vụ cải cách bộ máy hành chính tỉnh đầy tế nhị, vừa xoa dịu các gia đình lớn trong vùng, vừa tập trung quyền kiểm soát hành chính vào Bangkok.
Các cải cách này rất đúng lúc, vì sự cạnh tranh giữa các đế quốc phương Tây ở Đông Nam Á đang đạt đến đỉnh điểm. Ngoại trưởng tài ba của Chulalongkorn, Hoàng tử Devawongse, thuyết phục các nước phương Tây rằng Thái Lan không cần sự can thiệp của họ. Thái Lan lúc này ổn định, hướng tới hiện đại hóa và có thể phát triển kinh doanh quốc tế, không như các nước láng giềng của mình. Mặc dù vậy, các đế quốc phương Tây vẫn không ngừng “tỉa” lãnh thổ vốn thuộc đế chế Thái Lan ngày xưa. Trước đó, Vua Mongkut đã buộc phải từ bỏ yêu sách đối với Campuchia (trừ các tỉnh phía tây) theo yêu cầu của Pháp vào năm 1867. Các năm 1893 (khi tàu chiến Pháp đe dọa Bangkok) và 1902, 1904, Chulalongkorn phải chuyển giao chủ quyền các khu vực ngày nay là Lào cho Pháp. Năm 1907, ông buộc phải từ bỏ các tỉnh phía tây Campuchia. Năm 1909, ông trao quyền kiểm soát bốn bang phía bắc của Malaysia (nơi từng thuộc quyền lực của Thái Lan) cho người Anh. Trong khi đó, hiệp ước năm 1896 giữa Pháp và Anh đánh dấu một bước ngoặt quan trọng trong việc phân định lãnh thổ Thái Lan. Hiệp ước này, được thiết kế chủ yếu để ngăn chặn cuộc đối đầu giữa Anh-Pháp ở Đông Nam Á, cũng vô tình đảm bảo sự độc lập của phần lớn lãnh thổ Thái Lan ngày nay. Phần đất trung tâm của Thái Lan dưới thời vua Chulalongkorn đã được bảo vệ.
Những di sản của vua Chulalongkorn
Nhà vua tiếp tục công cuộc hiện đại hóa đất nước cho đến khi qua đời vào năm 1910. Ông đã đặt nền móng cho một quân đội hiện đại, cải thiện thông tin liên lạc, đặc biệt là với một hệ thống đường sắt rộng lớn, và tiếp tục cải cách luật pháp. Giáo dục kiểu phương Tây trở nên phổ biến đối với trẻ em hoàng gia và tầng lớp thượng lưu, và giáo trình cơ bản kiểu phương Tây được đưa vào các trường chùa.
Tuy nhiên, Chulalongkorn không tán thành việc hiện đại hóa toàn diện. Ông phản đối bất kỳ ý tưởng nào về việc áp dụng nền dân chủ. Về mặt kinh tế, ông tạo ra một nhà nước mang dáng dấp thuộc địa. Người dân Thái Lan trở thành nhà sản xuất hàng hóa cho thị trường thế giới, trong đó gạo chiếm hơn 70% xuất khẩu vào đầu thế kỷ 20. Các mặt hàng khác bao gồm thiếc, gỗ tếch và cao su. Không có quá trình công nghiệp hóa đáng kể nào diễn ra. Các công ty phương Tây và Trung Quốc chi phối đời sống tài chính và thương mại của đất nước. Số lượng người Trung Quốc tăng lên khoảng mười phần trăm dân số Thái Lan, làm dấy lên sự lo ngại của người dân bản xứ.
Nền quân chủ suy vi (1918-1932)
Dưới thời trị vì của các vị vua kế thừa Chulalongkorn, Vajiravudh (Rama VI, 1910-25) và Pradjahipok (Rama VII, 1925-35), tầng lớp trí thức nhỏ bé nhưng đang phát triển (dù tiếp xúc với văn minh phương Tây) ngày càng bất mãn với quá trình hiện đại hóa chệch choạc của Thái Lan và sự lệ thuộc của đất nước vào kinh tế nước ngoài. Cách trị vì “dilettante” (thiếu nghiêm túc) của Vajiravudh cũng bị chỉ trích dữ dội. Ông vua này chỉ thích chơi bời lêu lổng với mấy anh “trai cưng” ở triều đình. Thói quen tiêu xài hoang phí của ông còn góp phần gây ra thâm hụt ngân sách và khủng hoảng tài chính cho chính phủ Thái thập niên 1920.
Mặt khác, những đóng góp của Vajiravudh đối với sự hình thành của chủ nghĩa dân tộc Thái lại giúp củng cố chế độ. Chính ông là người đưa ra khẩu hiệu “Dân tộc – Tôn giáo (Phật giáo) – Vua” để làm tâm điểm đoàn kết nhân dân, đồng thời ông cũng nhiệt tình tổ chức các hoạt động nhằm khơi dậy lòng tự hào dân tộc. Vào những năm 1920, ông còn tài trợ cho hoạt động ngoại giao nhằm chấm dứt các hiệp ước bất bình đẳng do vua Mongkut ký kết và giành lại quyển kiểm soát thuế quan cho đất nước.
Prajadhipok (con thứ 76 của Chulalongkorn, lên ngôi sau khi Vajiravudh qua đời không con nối dõi) là một vị vua rất chăm chỉ, nhưng ông bị trói tay bởi những vấn đề tài chính mà người tiền nhiệm để lại, và tệ hơn nữa là cuộc Đại suy thoái. Đầu thập niên 1930, thu nhập quốc gia giảm mạnh, việc cắt giảm chi tiêu chính phủ làm tăng thêm sự bất mãn. Chủ nghĩa dân tộc lại trở thành con dao hai lưỡi đâm vào chính Prajadhipok. Bởi vì khi khái niệm “dân tộc” được đặt cạnh “nhà vua”, dân Thái bắt đầu học cách phân biệt hai cái đó. Ngày 24 tháng 6 năm 1932, một nhóm quân nhân và quan lại tiến hành đảo chính, nhân danh dân tộc họ đã buộc Prajadhipok phải trao bớt quyền lực cho giới lập pháp, chấp nhận sự cai trị theo Hiến pháp. Năm 1935, Prajadhipok thoái vị và nhường ngôi cho cháu trai Ananda (Rama VIII, 1935-46), người lúc đó đang đi học ở nước ngoài và sẽ không về cho đến năm 1945.
Chính quyền quân sự thắng thế (1932-1948)
Những người thúc đẩy cuộc cách mạng năm 1932 bao gồm cả dân thường và quân nhân. Mục tiêu đã tuyên bố của họ là từng bước đưa nền dân chủ nghị viện vào đất nước, và họ đã thành lập Quốc hội gồm các thành viên được bổ nhiệm và bầu cử. Tuy nhiên, vào cuối những năm 1930, quốc hội dường như đã mất đi sự ảnh hưởng và tầm quan trọng. Trong thực tế, 60 năm sau năm 1932, quân đội sẽ thống trị chính phủ Thái Lan.
Sự thống trị của quân đội: không hoàn toàn khắc nghiệt
Vì một số lý do, sự thống trị của quân đội sẽ không chứng tỏ sự ngột ngạt cũng như không tạo ra những ảnh hưởng hoàn toàn tiêu cực. Thứ nhất, các nhà lãnh đạo quân sự Thái Lan không phải đối mặt với những vấn đề nghiêm trọng về hội nhập dân tộc; lịch sử đã để lại cho họ một đất nước có tương đối ít căng thẳng về văn hóa, tôn giáo, ý thức hệ hoặc sắc tộc, và họ thường có thể thực thi ý chí của mình một cách tương đối nhẹ nhàng.
Thứ hai, họ thường sẵn sàng tạo chỗ cho các tầng lớp ưu tú khác trong quá trình nắm quyền lực, và các tầng lớp ưu tú đó – giới kinh doanh, quan chức và chính trị gia dân sự – thường sẽ chấp nhận vị trí vượt trội của quân đội. Thứ ba, việc xơ cứng cấu trúc quyền lực cũng được giảm thiểu, dù không hoàn toàn hiệu quả, bởi sự cạnh tranh trong quân đội và sự thay đổi chính phủ thông qua các cuộc đảo chính nội bộ quân đội.
Cuối cùng, các chính phủ do quân đội thống trị liên tiếp sẽ theo đuổi quá trình hiện đại hóa, tăng trưởng kinh tế và mở rộng giáo dục và các dịch vụ khác. Trong vài thập kỷ, điều này dường như biện minh cho sự cai trị của quân đội — mặc dù cuối cùng nó sẽ làm suy yếu sự cai trị này. Sự phát triển kinh tế và một xã hội có trình độ học vấn tốt hơn cuối cùng sẽ tạo ra áp lực to lớn từ cơ sở quần chúng cho một chính phủ đại diện hơn.
Vai trò của Phibun Songkhram
Vào những năm 1930, Thái Lan vẫn là một đất nước phần lớn là nông dân. Quân đội là tổ chức hiện đại có tổ chức tốt nhất và gắn kết nhất. Vai trò quan trọng của quân đội trong cuộc cách mạng năm 1932 được nhấn mạnh vào tháng 10 năm 1933, khi những người biểu tình ủng hộ hoàng gia tiến vào Bangkok. Họ đã bị đẩy lùi bởi quân đội do Trung tá Phibun Songkhram chỉ huy. Năm sau, Phibun trở thành bộ trưởng quốc phòng, và sẽ giữ nhiều chức vụ khác nhau cho đến khi ông trở thành thủ tướng vào năm 1938, thời điểm ông đứng đầu nội các gồm phần lớn là các quân nhân.
Phibun và những người ủng hộ ông, không bị ấn tượng bởi các nền dân chủ phương Tây đang bấp bênh trong giai đoạn này, bị thu hút bởi các mô hình chính trị khác — nước Ý, Đức phát xít và trên hết là Nhật Bản, quốc gia châu Á duy nhất dường như mang đến cho Thái Lan một mô hình hiện đại hóa. Phibun nhanh chóng áp dụng một số đặc điểm của chế độ độc tài, bắt giữ các đối thủ, tự nhận mình là nhà lãnh đạo vĩ đại của Thái Lan và khuấy động cảm xúc dân tộc. Một loạt các “sứ mệnh văn hóa” đã cố gắng tạo ra sự thay đổi kinh tế và xã hội tức thì.
Các chính sách nhắm vào người gốc Hoa
Trong nước, động thái gây ấn tượng nhất của ông là luật pháp nhắm vào người Trung Quốc ở Thái Lan. Các tập đoàn nhà nước đã tiếp quản các mặt hàng như gạo, thuốc lá và dầu, và các doanh nghiệp Trung Quốc phải chịu một loạt các loại thuế và kiểm soát mới. Trên thực tế, bí quyết kinh tế của người Trung Quốc quá có giá trị đối với các biện pháp chống Trung Quốc để có thể được thúc đẩy quá đà, nhưng các chính sách của Phibun sẽ có tác động lâu dài. Chúng kích thích sự đồng hóa của người Trung Quốc vào xã hội Thái Lan, thông qua quan hệ đối tác kinh doanh Trung-Thái, hôn nhân hỗn hợp và việc người Trung Quốc chấp nhận ngôn ngữ, giáo dục và văn hóa Thái Lan. Chúng cũng đặt nền tảng cho sự can thiệp sâu của nhà nước vào nền kinh tế, điều này sẽ làm mờ đi ranh giới giữa giới kinh doanh và những người nắm giữ quyền lực chính trị và quan liêu.
Trong kế hoạch xây dựng chủ nghĩa dân tộc, năm 1939 Phibun đã đổi tên đất nước từ Siam thành Thailand (dù tên gọi Siam được dùng lại trong thời gian ngắn từ 1945 đến 1949). Phibun cho rằng “Siam” vốn dĩ là từ chỉ khu vực này được dùng bởi người Trung Quốc và những người nước ngoài khác. Thế nhưng, sự thay đổi này cũng đặt ra câu hỏi mở rộng biên giới: Liệu “đất đai của người Thái” có nên bao gồm cả những người “Tai” sống bên ngoài lãnh thổ Thái Lan, vốn tách ra do ảnh hưởng của phương Tây từ thời kì suy yếu của đế quốc Bangkok xưa? Vào tháng 11 năm 1940, Phibun trả lời câu hỏi này khi cho quân Thái tấn công Lào và phía Tây Campuchia. Nhật Bản, đang nắm quyền kiểm soát căn cứ và tuyến đường qua Đông Dương thuộc Pháp, đứng ra làm trung gian dàn xếp và trao các tỉnh phía Tây Campuchia cùng một phần của Lào cho Thái Lan.
Chiến thắng và sự hợp tác gây tranh cãi với Nhật Bản
Thắng lợi này được đón nhận nồng nhiệt tại Thái Lan. Tuy nhiên, mối quan hệ của Phibun với Nhật Bản dần trở nên phức tạp. Tháng 12 năm 1941, Nhật Bản đưa quân vào Thái Lan, yêu cầu quyền di chuyển để đánh vào Miến Điện và Malaysia thuộc Anh. Quân Thái chống cự nhưng trong vài giờ, chính phủ Phibun đã kêu gọi ngừng bắn. Ngay sau đó, Thái Lan liên minh quân sự với Nhật và tuyên chiến với Hoa Kỳ và Anh vào tháng 1 năm 1942. Sự chia rẽ trong giới lãnh đạo Thái Lan thể hiện rõ ràng nhất qua việc bộ trưởng Thái Lan tại Washington, quý tộc Seni Pramoj, từ chối thông báo tuyên chiến cho chính phủ Hoa Kỳ. Phong trào Thái Lan Tự do bắt đầu hình thành trong cộng đồng người Thái ở nước ngoài và cuối cùng, phát triển thành lực lượng ngầm ngay trên lãnh thổ Thái Lan.
Thái độ thay đổi và thời kì hậu chiến đầy khó khăn
Ban đầu, hành động của Phibun được đông đảo ủng hộ, Thái Lan được Nhật Bản thưởng những vùng đất của Miến Điện năm 1942 và bốn tiểu bang phía bắc Malaysia vào năm 1943. Ảo tưởng bắt đầu tan vỡ khi cục diện chiến tranh chống lại Nhật Bản, kinh tế Thái Lan bị gián đoạn nghiêm trọng. Tháng 7 năm 1944, Phibun âm thầm từ chức thủ tướng, đẩy Quốc hội vào thế khó khi phải chuẩn bị cho chiến thắng của phe Đồng minh.
Các chính trị gia bị kiềm chế bởi sự hiện diện của Nhật cho đến tháng 8 năm 1945. Sau đó, tất cả các thỏa thuận với Nhật Bản đều bị bác bỏ (bao gồm cả những thoả thuận chuyển giao lãnh thổ cho Thái Lan). Dù mục tiêu chính phủ dân chủ lại được nêu cao, nhiều yếu tố kết hợp lại đã cản trở việc thực hiện nó. Anh và Pháp ban đầu rất thù địch với Thái Lan. Những khó khăn kinh tế của những năm chiến tranh kéo dài và đấu đá chính trị nội bộ đã ngăn cản một chính phủ hiệu quả, hoặc thậm chí ổn định được thành lập.
Giữa bối cảnh hỗn loạn đó, Vua Ananda, người trở về Thái Lan vào tháng 12 năm 1945, tử vong vì một phát súng vào một buổi sáng tháng 6 năm 1946. Cái chết của ngài vẫn bao trùm trong bí ẩn. Vị vua trẻ thích sưu tầm súng và nhiều khả năng đó là một tai nạn nhưng tình hình chính trị thời điểm đó bị xáo trộn bởi những lời đồn về một vụ ám sát. Thủ tướng Pridi Phanomyong, người được ca ngợi là nhân vật dân sự chủ chốt thúc đẩy cuộc cách mạng năm 1932 nhưng bị phe bảo thủ coi là một người cánh tả cấp tiến, đã từ chức trong làn sóng chống “cộng sản” ngày càng dâng cao. Chính phủ tiếp tục loạng choạng cho đến khi quân đội tiến hành đảo chính vào tháng 11 năm 1947. Ban đầu quân đội đứng sau một thủ tướng dân sự nhưng buộc ông từ chức vào tháng 4 năm 1948, người thay thế là Phibun.
Thời thế tạo “anh hùng” (1948-1973)
Sự trở lại của chế độ quân sự đã mở đường cho một loạt các nhà lãnh đạo độc tài cai trị đất nước mà không vấp phải bất kỳ sự thách thức nào từ các lực lượng bên ngoài, cho đến năm 1973. Quyền lực của họ được củng cố thêm nhờ sự bảo trợ và viện trợ của Mỹ. Washington cần những nhà lãnh đạo vững vàng, chống Cộng, những người có thể vừa đàn áp chủ nghĩa cộng sản trong nước (thực ra là một hiện tượng nhỏ ở Thái Lan) vừa tham gia vào các chiến lược ngăn chặn làn sóng Cộng sản lan rộng ở châu Á do Mỹ đứng đầu. Từ những năm 1950, viện trợ của Mỹ cho Thái Lan rất đáng kể. Điều này thúc đẩy nhiều sự phát triển kinh tế – xã hội, đặc biệt trong các dự án truyền thông, cơ sở hạ tầng và phúc lợi xã hội, nhưng đồng thời nó cũng tăng cường sức mạnh cho quân đội và cảnh sát.
Tuy nhiên, mục tiêu về một chính phủ ổn định chưa chắc đã được đảm bảo. Viện trợ của Mỹ đã tạo ra cơ hội tham nhũng mới cho chính phủ và cơ quan hành chính Thái Lan, đồng thời kích thích sự cạnh tranh giành ghế giữa các mạng lưới chính trị đối địch trong quân đội nhưng có các mối liên hệ trong giới kinh doanh và bộ máy quan chức. Những lời kêu gọi của Mỹ để thể hiện một nền dân chủ nào đó ở Thái Lan chỉ tạo ra sự thao túng chính trị, các cuộc bầu cử gian lận và quốc hội bù nhìn.
Sau năm 1948, Phibun đã sử dụng lại nhiều chính sách đàn áp cũ của mình. Ông lại phát động một chiến dịch chống người Hoa, và cố gắng áp đặt một chính sách đồng nhất văn hóa lên người Hồi giáo gốc Malay ở miền Nam. Người Malay phản đối sự xuất hiện của các quan chức Thái Lan, việc áp dụng nền giáo dục bằng tiếng Thái và sự thay thế luật pháp truyền thống. Một phong trào ly khai đã phát triển và tồn tại cho đến ngày nay, bất chấp các chính sách hòa giải sau này được đưa ra.
Mặc dù giữ hình ảnh cứng rắn, nhưng thực tế quyền lực của Phibun lại không hề vững chắc. Ông phải đối mặt với một số cuộc đảo chính từ trong quân đội từ năm 1948 đến năm 1951. Tất cả đều thất bại, nhưng đổi lại là sự nổi lên của hai “người hùng” khác— đó là chỉ huy quân đội (sau này trở thành Thống chế) Sarit Thanarat và cảnh sát trưởng Phao Siyanon. Năm 1955, Phibun nới lỏng kiểm soát các hoạt động chính trị và hứa hẹn tiến hành bầu cử. Có thể ông bị áp lực từ Mỹ, hoặc ông hi vọng vượt qua các đối thủ của mình nhờ giành được sự ủng hộ của người dân. Tuy nhiên, đảng của Phibun bị cáo buộc có hành vi gian lận bầu cử ồ ạt năm 1957. Sarit nổi tiếng hơn khi từ chức (có vẻ như là để thể hiện sự chán ghét) chính phủ của Phibun. Tháng 9 năm 1957, Sarit đã thực hiện một cuộc đảo chính, buộc Phibun và Phao phải sống lưu vong.
Chế độ của Sarit Thanarat
Vào tháng 10 năm 1958, Sarit Thanarat đã ban bố thiết quân luật, chấm dứt thời gian ngắn Thái Lan thử nghiệm chính trị cởi mở. Ông biện hộ cho chế độ độc tài của mình bằng hai cách: một mặt thì hô hào quay lại các truyền thống xã hội Thái Lan, mặt khác thì đẩy mạnh phát triển kinh tế và hiện đại hóa xã hội. Dưới danh nghĩa quay lại truyền thống, chế độ quân chủ được tôn vinh một lần nữa. Quốc vương Bhumibol Adulyadej (Rama IX, trị vì 1946 đến nay) tham dự các buổi lễ, công du các tỉnh và bảo trợ cho các dự án phát triển, nhờ đó trở thành một nhân vật được kính trọng. Về mặt phát triển, Sarit đem vào bộ máy chính phủ một thế hệ chuyên gia kinh tế với tư duy tự do, khuyến khích đầu tư trong nước và từ nước ngoài, khởi động các chương trình phát triển nông thôn trọng điểm và mở rộng nhanh chóng hệ thống giáo dục.
Khi Sarit chết vào tháng 12 năm 1963, quyền lực được chuyển giao một cách êm thấm cho các đồng sự thân cận của ông, Đại tướng Thanom Kittikachorn (trở thành thủ tướng) và Praphas Charusathian (phó thủ tướng). Thanom và Praphas về cơ bản vẫn giữ nguyên phong cách cai trị và chính sách kinh tế của Sarit, giúp tạo ra tốc độ tăng trưởng GDP trên 8% một năm trong suốt những năm 1960. Cùng lúc đó, vị thế của quân đội trong chính trường Thái Lan dường như nổi bật hơn bao giờ hết. Viện trợ từ Mỹ tăng mạnh do các cuộc xung đột ở Đông Dương. Từ năm 1964, Thái Lan cung cấp các căn cứ cho không quân Mỹ và tự tham gia tác chiến ở Việt Nam và Lào. Mỹ cũng hỗ trợ Thái Lan trên mặt trận chống lại phong trào nổi dậy cộng sản bám trụ trong các bộ lạc miền núi xa xôi ở phía bắc và đông bắc đất nước.
Một thời đại mới
Tuy nhiên, thời kỳ của một “lãnh tụ mạnh” được chấp nhận vô điều kiện đang dần khép lại. Phát triển kinh tế, giáo dục mở rộng và mạng lưới thông tin phát triển giúp tăng nhanh số lượng người quan tâm đến chính trị. Năm 1968, Thanom ban hành Hiến pháp mới, và một cuộc bầu cử vào năm sau đã thiết lập nên quốc hội mới. Giới chính trị bị sốc khi ông đảo ngược tình thế vào năm 1971, giải tán quốc hội và cấm đảng phái chính trị một lần nữa. Tới đầu những năm 1970, một số vấn đề khác bắt đầu gây lo ngại. Người được xem là sẽ kế vị, Narong Kittikachorn (con trai của Thanom và con rể của Praphas), không được đánh giá cao bất kể trong hay ngoài quân đội. Sự can dự quá sâu của Thái Lan với Mỹ rõ ràng là cần được xem xét lại khi Mỹ rút dần khỏi Việt Nam và khu vực. “Cú sốc dầu mỏ” của OPEC và đà tăng giá dầu khiến nền kinh tế chao đảo.
Học sinh – sinh viên đánh đổ chế độ Thanom
Chính các bạn trẻ có học thức đã lật đổ chế độ Thanom-Praphas. Tháng Mười 1973, các cuộc biểu tình của sinh viên chống lại đàn áp chính trị (lấy cảm hứng phần nào từ tư tưởng cánh tả lan tràn trong sinh viên phương Tây lúc đó) đã leo thang thành một cuộc đối đầu lớn với cảnh sát trên đường phố Bangkok. Sự ủng hộ của người dân dành cho sinh viên tăng mạnh khi cảnh sát bắn chết và bắn bị thương nhiều người. Trong một diễn biến hé lộ tinh tế quan điểm chính trị của Hoàng gia trong nhiều năm, Vua cho phép sinh viên sơ cứu ngay trong đất cung điện. Người biểu tình chiến thắng khi quân đội từ chối hỗ trợ Thanom, Praphas và Narong, buộc ba người này phải bỏ nước ra đi.
Thời kỳ giằng co giữa độc tài và nền dân chủ (1973-1992)
“Cuộc Cách mạng Sinh viên” đã mở ra một làn sóng hoạt động chính trị chưa từng có. Các đảng phái chính trị mọc lên như nấm, những tư tưởng vốn bị cấm đoán nay được tự do lưu thông, tinh thần công đoàn phát triển mạnh mẽ, và vô số tổ chức với đủ lập trường chính trị ra sức vận động quần chúng. Ngay cả giới tăng lữ Phật giáo, vốn là cơ sở ủng hộ lâu năm của chính phủ, cũng bộc lộ những tiếng nói bất đồng đầy cấp tiến.
Một chính phủ dân sự lâm thời đã thành lập quốc hội dân cử sau cuộc bầu cử vào tháng 1 năm 1975. Kết quả là một chính phủ liên minh thiếu ổn định và sụp đổ trong vòng 12 tháng. Một liên minh yếu ớt khác tiếp tục được thành lập từ cuộc bầu cử vào tháng 4 năm 1976. Lúc này, các vấn đề kinh tế bất ổn cũng không được giải quyết và dường như Thái Lan đang bị đe dọa lật đổ bởi chiến thắng của cộng sản tại Campuchia, Việt Nam và Lào vào năm 1975. Giới bảo thủ, vốn phản đối mạnh mẽ tình trạng chính trị hỗn loạn, ngày càng có được sự ủng hộ của người dân.
Tháng 10 năm 1976, quân đội tiếp tục nắm quyền một cách ôn hòa. Họ để mặc cho các tổ chức cánh hữu tra tấn và sát hại các sinh viên cấp tiến tập trung tại Đại học Thammasat ở Bangkok. Nhiều nhà lãnh đạo cánh tả và ôn hòa đã bỏ trốn khỏi thành phố, một số gia nhập quân nổi dậy cộng sản ở phía đông bắc. Trong khoảng thời gian này, có vẻ như Thái Lan sắp phải đối mặt với một chính quyền độc tài hơn bao giờ hết. Các chính sách của thủ tướng đầu tiên sau đảo chính – một dân sự cánh hữu cứng rắn – càng làm sâu sắc thêm sự chia rẽ trong nước. Thậm chí khả năng xảy ra nội chiến cũng không phải không có nếu lực lượng nổi dậy được mở rộng và có thể thu hút được sự ủng hộ của quần chúng.
Tuy nhiên, trong nội bộ quân đội, tồn tại nhiều quan điểm khác nhau về tương lai chính trị của Thái Lan và mối quan hệ của quân đội với chính phủ. Một bên là những người muốn duy trì mô hình độc tài của những “người hùng”. Bên còn lại ủng hộ phát triển nền dân chủ, một xu hướng tất yếu khi xã hội Thái Lan không còn muốn thụ động về mặt chính trị nữa. Phe thứ ba, mà các nhân vật quân sự chủ chốt đứng đầu, cho rằng “nền dân chủ được kiểm soát” là một lựa chọn khả thi – và từ đó đến nay đây luôn là một phương án hấp dẫn đối với nhiều chính trị gia quân sự.
Sự “kiểm soát” ở đây bao gồm một loạt chiến lược: duy trì bản Hiến pháp cho phép bổ nhiệm thủ tướng; các cuộc bổ nhiệm vào các chức vụ cao cấp khác với một quốc hội được bổ nhiệm một phần; nuôi dưỡng các đảng phái chính trị thông cảm với lợi ích của quân đội; quảng bá hình ảnh quân đội là một thể chế quốc gia hiệu quả, có khả năng điều hành đất nước vì lợi ích chung hơn là giới chính trị gia (dân sự) thường chỉ quan tâm đến lợi ích cá nhân. Tuy nhiên, chiến lược dân chủ được kiểm soát cũng yêu cầu quân đội phải luôn giữ lại vũ khí chính trị tối thượng là đảo chính.
Tháng 10 năm 1977, tướng Kriangsak Chomanand nhậm chức thủ tướng, hứa hẹn sẽ có một hiến pháp mới và tiến hành bầu cử vào năm 1979. Ông cũng đề nghị ân xá cho những quân nổi dậy ăn năn hối cải, đẩy mạnh sự sụp đổ của phong trào nổi dậy vốn ngày càng vỡ mộng bởi mâu thuẫn giữa Campuchia, Việt Nam và Trung Quốc, cùng sự tàn bạo được phơi bày của chế độ Khmer Đỏ ở Campuchia. (Điều trớ trêu là chính quân đội Thái Lan, chứ không phải quân nổi dậy, lại phát triển mối quan hệ với Khmer Đỏ sau khi Việt Nam chiếm đóng Campuchia năm 1979.)
Không lâu sau cuộc bầu cử năm 1979, Tướng Prem Tinsulanonda kế nhiệm Kriangsak. Mô hình dân chủ được kiểm soát đặc biệt của ông Prem sẽ được gắn nhãn “Chế độ Prem”. Prem là một thủ tướng được bổ nhiệm (theo Hiến pháp năm 1978) nhưng ông đã tập trung củng cố quyền lực dựa trên sự ủng hộ của quốc hội bằng cách thuyết phục các nghị sĩ từ nhiều đảng phái hậu thuẫn cho mình. Nhìn chung, Prem luôn duy trì hình ảnh trong sạch và thực hiện các cuộc bổ nhiệm vào các chức vụ cao cấp dựa trên năng lực. Hai lần các phe nhóm trong quân đội đã cố gắng lật đổ ông vào các năm 1981 và 1985, nhưng cả hai lần ông đều trụ vững với sự ủng hộ rõ ràng từ Vua Thái Lan và các lực lượng quân đội trung thành.
Prem nghỉ hưu năm 1988 và cuộc bầu cử đưa một thủ tướng dân sự, Chatichai Choonhavan, lên nắm quyền, đứng đầu một liên minh đại diện cho lợi ích chính trị và kinh doanh của dân thường. Chính phủ Chatichai được hưởng lợi từ nền kinh tế đang bùng nổ và, ban đầu, bởi lòng nhiệt tình của người dân; quân đội quyết định chờ đợi và xem xét thái độ. Tuy nhiên, các nhà lãnh đạo quân sự trở nên lo ngại khi Chatichai tìm cách giảm bớt ảnh hưởng của họ ở hậu trường. Các phương tiện truyền thông thân quân đội nhiệt tình công khai những ví dụ về sự kém hiệu quả và tham nhũng nghiêm trọng của chính phủ Chatichai. Vào tháng 2 năm 1991, công chúng thờ ơ đã chứng kiến một cuộc đảo chính được lên kế hoạch kỹ lưỡng nhằm lật đổ Chatichai, quốc hội và Hiến pháp.
Cuộc đảo chính quân sự năm 1991
Nhân vật chính đứng sau cuộc đảo chính là Tổng tư lệnh quân đội Suchinda Kraprayoon. Các nhân vật chủ chốt khác bao gồm tư lệnh hải quân, không quân và phó tư lệnh quân đội. Liên minh của họ bắt nguồn từ thời họ còn học tại Học viện Quân sự Chulachomklao, nơi họ tốt nghiệp với tư cách là thành viên của “Lớp 5”, một thế hệ học viên đã thống trị nhiều vị trí quyền lực quan trọng. Suchinda được biết đến là người coi thường nền dân chủ. Tuy nhiên, nhóm đảo chính — tự gọi mình là Hội đồng Hòa bình Quốc gia (NPC) — đã đặt ra mục tiêu tìm hiểu các phương pháp mới để kiểm soát nền dân chủ. Họ hứa hẹn một Hiến pháp và các cuộc bầu cử khác, đồng thời thành lập một chính phủ lâm thời do Anand Panyarachun, một doanh nhân và cựu nhà ngoại giao đáng kính, đứng đầu. Lập trường của NPC có thể bị thúc đẩy bởi nhiều cân nhắc hơn cả tính toán trong nước. Nhiều quốc gia bày tỏ sự thất vọng trước cuộc đảo chính năm 1991 và giới doanh nghiệp quốc tế cũng tỏ ra lo ngại trước sự thất thường của chính trường Thái Lan.
Phản ứng của quần chúng
Với tư cách là thủ tướng lâm thời, Anand hoạt động hiệu quả nhưng tranh cãi ngày càng tăng xung quanh Hiến pháp mới, được công bố vào tháng 12 năm 1991. Hiến pháp này có lợi cho quân đội khi cho phép bổ nhiệm thủ tướng cùng thượng viện (Thượng viện) có quyền lực đối với luật pháp. Tuy nhiên, ban lãnh đạo NPC đã chứng tỏ khả năng chỉ huy hạ viện. Cuộc bầu cử vào tháng 3 năm 1992 đã mang lại đa số phiếu hẹp cho liên minh các đảng ủng hộ, hoặc sẵn sàng liên kết với chính phủ do quân đội thống trị. Dường như chỉ còn lại câu hỏi về việc chọn ra thủ tướng.
Sự lựa chọn ban đầu của quân đội cho vị trí thủ tướng, một dân biểu hạ viện, đã phải rút lui khi chính phủ Mỹ công khai mối liên hệ của ông ta với buôn bán ma tuý. Tướng Suchinda bước vào khoảng trống— khiến những người theo chủ nghĩa dân chủ thất vọng của Thái Lan phẫn nộ. Các cuộc biểu tình hàng loạt bắt đầu ở Bangkok, do nhà tu khổ hạnh Phật giáo Chamlong Srimuang, một cựu sĩ quan quân đội và cựu thống đốc Bangkok, lãnh đạo. Chamlong nổi tiếng là người liêm khiết. Ông hiện đang vận động cho một chính phủ dân chủ trong sạch cùng với đảng chính trị Palang Dharma và những người ủng hộ mình. Họ được đông đảo người dân ủng hộ ở Bangkok và các trung tâm tỉnh lớn.
