Trong suốt chiều dài lịch sử, thuốc lá đã đóng vai trò vô cùng quan trọng trong đời sống văn hóa, kinh tế, và xã hội của châu Mỹ. Nhiều tài liệu và bằng chứng khảo cổ cho thấy người dân bản địa ở khu vực Bắc và Nam Mỹ đã trồng, thu hoạch và sử dụng cây thuốc lá từ hơn 1.000 năm trước. Từ một loài cây hoang dã được các bộ lạc bản địa xem là linh thiêng trong các nghi lễ, thuốc lá dần trở thành món hàng thương mại sinh lợi khổng lồ sau khi người châu Âu đặt chân đến Tân Thế Giới.
Trải qua nhiều biến cố – từ thời kỳ thuộc địa, chiến tranh giành độc lập, cho đến cuộc Nội chiến Mỹ và những cuộc chiến liên quan đến ngành trồng, phân phối thuốc lá – cây thuốc lá đã để lại dấu ấn đậm nét trong lịch sử châu Mỹ. Bài viết này sẽ điểm lại những cột mốc quan trọng, cũng như tác động của cây thuốc lá đến kinh tế, chính trị, xã hội, và cả đời sống tâm linh của người dân nơi đây.
Nguồn Gốc Của Thuốc Lá Ở Châu Mỹ
Lịch sử sử dụng thuốc lá ở châu Mỹ bắt đầu từ rất sớm, ước tính hơn 1.000 năm trước Công nguyên, khi người bản địa ở cả khu vực Bắc Mỹ và Nam Mỹ đã phát hiện và khai thác hai giống cây chính: Nicotiana rustica (phổ biến ở phía bắc) và Nicotiana tabacum (thường trồng ở phía nam). Ban đầu, loại cây này mọc hoang dã, nhưng dần được thổ dân trồng có quy mô để phục vụ cho các hoạt động văn hóa và tôn giáo. Họ tin rằng thuốc lá mang tính thiêng liêng, giúp mở rộng nhận thức, giao tiếp với thế giới tâm linh và tiếp thêm sức mạnh trong những chuyến săn bắn.
Đối với người bản địa, thuốc lá không chỉ đơn thuần là một chất kích thích mà còn là một “cầu nối” tinh thần. Họ nhai hoặc hút (theo cách đơn giản như cuốn lá) để xua tan cơn đói, giảm mệt mỏi và đôi khi để chữa một số loại bệnh. Các nghi lễ kết hợp với thuốc lá thường diễn ra trước những sự kiện quan trọng, chẳng hạn lễ gieo hạt, mùa thu hoạch, hoặc nghi lễ đánh dấu một cột mốc trong đời người. Chính nhờ yếu tố tâm linh và giá trị sử dụng cao như vậy, cây thuốc lá nhanh chóng trở thành thứ không thể thiếu trong đời sống các bộ lạc ở khắp châu Mỹ.
Sau năm 1492, khi Christopher Columbus và những người châu Âu đầu tiên đến vùng Caribe và Trung, Nam Mỹ, thuốc lá bắt đầu được đưa về lục địa già với mục đích thương mại. Dù ban đầu người châu Âu thấy lạ lẫm với loại cây này, nhưng nhờ hương vị độc đáo và tác dụng kích thích, nó mau chóng trở thành mặt hàng “hot” và mở ra một chương mới trong lịch sử: thuốc lá trở thành một sản phẩm sinh lợi khổng lồ, dẫn đến việc châu Âu đẩy mạnh khai thác thuộc địa để đáp ứng nhu cầu ngày càng tăng.
Các giống thuốc lá và quá trình thuộc địa hóa
Trước thế kỷ 16, người Tây Ban Nha và Bồ Đào Nha tập trung khai thác giống Nicotiana tabacum ở vùng Nam Mỹ, nhất là ở các thuộc địa giàu có như Brasil, Cuba và khu vực Caribe. Giống này có hương vị dễ chịu, êm hơn so với N. rustica ở phía bắc, nên rất được ưa chuộng tại các triều đình châu Âu. Ban đầu, người Tây Ban Nha ra sức bảo vệ “bí quyết” cũng như nguồn giống N. tabacum. Thậm chí, họ còn ban hành luật cấm tuồn hạt giống hay cây con cho những người ngoại quốc. Tuy vậy, theo dòng giao thương và di chuyển, hạt giống vẫn bị lén mang sang các nước khác như Anh, Pháp, Hà Lan… góp phần thúc đẩy sự phát triển của ngành trồng và chế biến thuốc lá trên quy mô toàn cầu.
Cùng với đó, hình thức lao động cưỡng bức và bóc lột tại các đồn điền thuộc địa cũng dần hình thành. Tại vùng Caribe và Trung Mỹ dưới ách cai trị của Tây Ban Nha, hệ thống encomienda ra đời. Đây là một hình thức phong kiến châu Âu áp đặt tại Tân Thế Giới, cho phép người Tây Ban Nha kiểm soát đất đai và lao động của người bản địa. Đổi lại, họ hứa hẹn “bảo vệ” những người bản địa này (trên thực tế là bảo vệ khỏi chính sự tàn bạo của họ). Mô hình này nhanh chóng trở nên hà khắc và đẫm máu, như được ghi lại trong tác phẩm của tu sĩ Bartolomé de las Casas – A Short Account of the Destruction of the Indies. Nhiều người bản địa hoặc tự sát, hoặc chạy trốn hay bị giết hại, khiến dân số thổ dân giảm đáng kể.
Tuy mang trong mình sự tàn bạo, nhưng cơ chế thuộc địa hóa này đã biến thuốc lá thành một sản phẩm mang lại lợi nhuận khổng lồ, đủ sức thu hút các đế quốc khác như Anh, Pháp cạnh tranh nhau trong việc chiếm đất, giành quyền khai thác và buôn bán. Chẳng hạn, người Pháp cũng bắt đầu tiếp xúc với thuốc lá, đặc biệt sau khi Jean Nicot de Villemain giới thiệu nó cho triều đình Pháp với công dụng như một loại “thần dược” trị nhức đầu, giảm căng thẳng. Đây chính là giai đoạn mà từ “nicotine” ra đời, đặt theo họ của Jean Nicot, để chỉ hoạt chất chính trong lá thuốc.
Thuốc lá và nền kinh tế thuộc địa
Dưới góc độ kinh tế, thuốc lá thật sự là “vàng xanh” của các cường quốc thực dân. Từ Tây Ban Nha, Bồ Đào Nha, Anh, Pháp cho đến Hà Lan, hầu hết các đế quốc đều nỗ lực mở rộng diện tích trồng trọt ở châu Mỹ nhằm tận dụng khí hậu và thổ nhưỡng phù hợp. Nhu cầu ở châu Âu ngày càng tăng cao, không chỉ để dùng trực tiếp mà còn để làm quà tặng, dược liệu và sau này phát triển thành sản phẩm công nghiệp (xì gà, thuốc lá sợi, thuốc lá cuốn…).
Tại Nam Mỹ và Caribe, nhờ quá trình thống trị của các đế quốc nói trên, thuốc lá xuất hiện khắp nơi, từ Brasil, Cuba, Santo Domingo đến Mexico. Ở Bắc Mỹ, đặc biệt là tại vùng mà ngày nay là miền đông nước Mỹ, thuốc lá xuất khẩu dần vượt xa những mặt hàng nông sản khác như lúa mạch, ngô hay gỗ. Thậm chí có thời kỳ, thuốc lá trở thành loại “tiền tệ” để thanh toán, trao đổi hàng hóa.
Quy mô lớn dần đòi hỏi lượng lao động khổng lồ, và đó là lý do tại sao nô lệ châu Phi bị đưa ồ ạt sang châu Mỹ. Hệ thống buôn bán tam giác (giữa châu Âu, châu Phi và Tân Thế Giới) hình thành, trong đó thuốc lá là một trong những mặt hàng trung tâm. Người ta ước tính hàng triệu người châu Phi đã bị bắt cóc, đưa sang châu Mỹ để làm việc ở các đồn điền – chủ yếu là thuốc lá, đường, cà phê và bông. Tất cả tạo nên bước ngoặt lớn trong lịch sử kinh tế thế giới, đặt nền tảng cho chủ nghĩa tư bản công nghiệp về sau.
Đọc thêm:
- Christopher Columbus: Hành trình và di sản
- 6 vụ án mạng bí ẩn liên quan đến các nhân vật lịch sử
- Ma quỷ trong các nền văn minh cổ đại
- 10 tòa nhà chọc trời lâu đời nhất thế giới
Jamestown, John Rolfe và sự phổ biến của thuốc lá
Năm 1607, người Anh thành lập khu định cư Jamestown ở Virginia. Ban đầu, nơi này gặp vô vàn khó khăn: khí hậu khắc nghiệt, thiếu lương thực, bệnh tật và xung đột với thổ dân Powhatan. Nhiều người chết đói, thậm chí phải ăn thịt đồng loại để sinh tồn. Bước ngoặt chỉ đến khi John Rolfe – một thương nhân và nhà nông – mang được giống Nicotiana tabacum sang Jamestown vào khoảng năm 1610 và bắt tay lai tạo, trồng trọt thành công trên quy mô rộng. Kết quả vượt cả mong đợi: thuốc lá Virginia nhanh chóng trở thành mặt hàng “nổi tiếng” ở Anh nhờ hương vị “dịu” hơn so với N. rustica, và có sức cạnh tranh với cả giống của Tây Ban Nha.
Sự thành công của John Rolfe không chỉ cứu sống Jamestown khỏi bờ vực diệt vong, mà còn mở ra hướng phát triển cho toàn bộ khu vực Virginia. Người dân địa phương tham gia trồng thuốc lá ngày càng nhiều, diện tích canh tác nở rộ và lợi nhuận thì tăng vọt. Từ đây, mâu thuẫn đất đai cũng bùng phát. Để có thêm không gian trồng trọt, những người định cư liên tục lấn chiếm lãnh thổ của các bộ tộc bản địa, dẫn đến cuộc Chiến tranh Anglo-Powhatan kéo dài từ năm 1610 đến 1646. Kết quả, phần lớn dân Powhatan bị đánh đuổi, đất đai của họ rơi vào tay người châu Âu.
Bên cạnh hoạt động trồng trọt, cuộc hôn nhân của John Rolfe với Pocahontas (con gái của lãnh tụ Powhatan) vào năm 1614 tạm thời tạo ra một giai đoạn hòa hoãn ngắn ngủi giữa thổ dân và người Anh, giúp việc phát triển thuốc lá không còn quá căng thẳng. Dẫu vậy, việc xâm chiếm đất đai vẫn tiếp diễn về sau, bởi nhu cầu canh tác tăng lên theo từng mùa vụ.
Chế độ nô lệ và thuốc lá
Trước năm 1676, lao động chủ yếu trên các đồn điền thuốc lá ở Virginia là những người phu hợp đồng (indentured servants). Họ là những người châu Âu nghèo, bị kết án hoặc tự nguyện ký hợp đồng sang Mỹ làm việc trong 7 năm, đổi lại được trả tiền tàu và hứa hẹn cấp đất đai sau khi mãn hạn. Ban đầu, vẫn có một số người châu Phi được mang sang Jamestown vào năm 1619, nhưng địa vị pháp lý của họ có thể gần như phu hợp đồng hơn là nô lệ trọn đời.
Bước ngoặt diễn ra từ vụ John Punch năm 1640: ông là người da đen bị phạt “phục vụ trọn đời” vì bỏ trốn, trong khi hai người cùng bỏ trốn là da trắng chỉ bị kéo dài hạn hợp đồng. Từ đó, chế độ nô lệ dần hợp pháp hóa và được áp dụng triệt để cho người da đen, trong khi người da trắng mãn hạn phu hợp đồng vẫn được trao tự do và mảnh đất. Đến năm 1661, Virginia chính thức luật hóa chế độ nô lệ. Người da đen bị coi như tài sản, con cháu họ cũng tự động nối tiếp thân phận nô lệ.
Để đáp ứng nhu cầu lao động cho những đồn điền ngày một mở rộng, thương mại nô lệ xuyên Đại Tây Dương bùng nổ. Hàng chục nghìn, thậm chí hàng trăm nghìn người châu Phi bị mua bán, buộc phải sang Mỹ để làm công việc cực nhọc như trồng thuốc lá. Thuốc lá đòi hỏi kỹ thuật canh tác và chăm sóc tỉ mỉ, từ khâu gieo hạt, nhổ cỏ đến phơi sấy. Bởi vậy, một người nô lệ giỏi trồng thuốc lá thường được coi là “giá trị” hơn so với nô lệ ở đồn điền bông hay đồn điền lúa, dẫn đến những hệ lụy như chia cắt gia đình nô lệ để phân bổ nhân lực. Tất cả những điều này in hằn thành vết sẹo lịch sử, để lại tác động tiêu cực dài lâu cho xã hội Mỹ.
Thuốc lá thời Cách Mạng Hoa Kỳ và Nội Chiến
Khi các thuộc địa Anh ở Bắc Mỹ ngày càng phồn vinh nhờ thuốc lá, quan hệ với mẫu quốc trở nên căng thẳng. Từ nửa cuối thế kỷ 17 đến đầu thế kỷ 18, người Anh áp dụng chính sách trọng thương (mercantilism) để duy trì xuất siêu, trong đó đánh thuế cao và hạn chế phát triển các mặt hàng cạnh tranh ở thuộc địa. Tuy vua James I của Anh từng bày tỏ ác cảm với thuốc lá, song ông không thể làm ngơ trước nguồn lợi thuế khổng lồ từ mặt hàng này. Mặt khác, các thương nhân ở London thường thao túng giá thuốc lá, cho nông dân thuộc địa vay tiền rồi ép họ trả nợ bằng chính thuốc lá khi giá giảm. Tình trạng nợ nần chồng chất khiến nhiều chủ đồn điền, trong đó có cả những người về sau trở thành nhân vật chủ chốt của Cách mạng Mỹ (như George Washington, Thomas Jefferson), không hài lòng và dần chuyển sang ủng hộ cuộc nổi dậy chống lại chính sách hà khắc của Anh.
Sau Chiến tranh giành độc lập (1775–1783), nước Mỹ non trẻ vẫn dựa vào thuốc lá như một mặt hàng nông sản chủ lực để giao thương quốc tế. Tuy nhiên, mâu thuẫn về chế độ nô lệ ngày càng sâu sắc giữa các bang miền Bắc (chủ trương xóa bỏ nô lệ, phát triển công nghiệp) và các bang miền Nam (duy trì nông nghiệp đồn điền, đặc biệt là thuốc lá và bông). Khi Abraham Lincoln lên làm Tổng thống với ý hướng chống chế độ nô lệ, các bang miền Nam tách ra thành lập Liên minh miền Nam (Confederate States of America). Điều này dẫn đến cuộc Nội chiến Mỹ (1861–1865). Chiến tranh kết thúc với phần thắng thuộc về miền Bắc và chế độ nô lệ bị bãi bỏ trên toàn nước Mỹ, làm thay đổi hoàn toàn hệ thống lao động trên các đồn điền thuốc lá.
Những cuộc chiến thuốc lá
Sau Nội chiến, để thích ứng với luật mới về lao động, các chủ trang trại ở miền Nam tìm cách sử dụng những kẽ hở pháp lý như luật “kiểm soát kẻ lang thang” (vagrancy) để ép buộc người da đen tiếp tục làm việc với mức lương rẻ mạt. Song nhìn chung, mô hình đồn điền cũ cũng bị lung lay. Trong bối cảnh đó, một “ông trùm” mới nổi lên: James Buchanan Duke, người sáng lập Công ty Thuốc lá Mỹ (American Tobacco Company). Duke không trực tiếp quản lý việc trồng trọt mà chủ yếu tập trung vào khâu chế biến và phân phối. Năm 1881, ông mua độc quyền máy cuốn thuốc lá tự động có thể sản xuất 400 điếu thuốc mỗi phút, từ đó hạ giá thành, quét sạch đối thủ và giành thế độc quyền.
Việc độc quyền của Duke gây ra sự phẫn nộ lớn ở giới nông dân trồng thuốc lá, nhất là tại khu vực Black Patch (một số quận thuộc Tennessee và Kentucky), nơi nổi tiếng với quy trình sấy khói đặc biệt khiến lá thuốc có màu đen. Các nông dân ở đây lập ra “Liên minh Bảo vệ Người trồng” (Planter’s Protective Alliance) để đấu tranh đòi giá tốt hơn. Giai đoạn 1904–1909, cuộc xung đột nổ ra thành Black Patch Tobacco Wars khi nông dân đốt kho chứa, thiêu hủy nông trại và đôi khi còn treo cổ những tá điền làm việc cho Công ty Thuốc lá Mỹ. Cuối cùng, chính phủ liên bang can thiệp, bắt giữ lãnh đạo Liên minh, và năm 1911 Tòa án Tối cao Mỹ ra lệnh chia tách Công ty Thuốc lá Mỹ nhằm chấm dứt thế độc quyền.
Thuốc lá thời hiện đại
Đầu thế kỷ 20, thuốc lá dạng điếu (cigarette) dần phổ biến hơn xì gà hay thuốc lá sợi truyền thống, phần lớn nhờ hoạt động tiếp thị mạnh mẽ. Trong Thế chiến I (1914–1918), thuốc lá điếu còn được coi là một phần của khẩu phần quân đội Mỹ, như cách tăng sĩ khí binh lính. Từ chỗ gắn liền với tầng lớp lao động, thuốc lá điếu trở thành biểu tượng chung, gắn với hình ảnh nam tính, dũng cảm, thậm chí yêu nước.
Tuy nhiên, dần dần, các nhà khoa học phát hiện ra mối liên hệ giữa việc hút thuốc lá với ung thư phổi và nhiều bệnh nguy hiểm khác. Sau Thế chiến II, nhiều nghiên cứu chính thức chỉ ra tính gây nghiện của nicotine và các tác hại sức khỏe liên quan đến hắc ín (tar) và hàng loạt hóa chất độc hại có trong khói thuốc. Đến cuối thế kỷ 20, các tổ chức y tế như Hiệp hội Ung thư Hoa Kỳ (American Cancer Society), Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) đẩy mạnh chiến dịch tuyên truyền, cấm quảng cáo thuốc lá trên truyền hình, tạp chí, và buộc các hãng phải in cảnh báo sức khỏe lên bao bì.
Chính phủ nhiều nước cũng áp dụng chính sách tăng thuế, giới hạn nơi được phép hút thuốc, và cấm hút thuốc trong không gian công cộng để giảm tỷ lệ người hút, hoặc ít nhất bảo vệ những người xung quanh khỏi tác hại của khói thuốc thụ động. Bất chấp mọi nỗ lực, nhu cầu đối với thuốc lá vẫn tồn tại. Hàng triệu người tiếp tục hút, bất kể các cảnh báo về nguy cơ sức khỏe nghiêm trọng như ung thư phổi, bệnh tim mạch, đột quỵ…
Điều này phần nào phản ánh sự ăn sâu của thói quen hút thuốc trong văn hóa đại chúng. Nhiều quốc gia, đặc biệt là các nước đang phát triển, xem thuốc lá như một nguồn thu thuế quan trọng. Sự giằng co giữa lợi ích kinh tế và sức khỏe cộng đồng vẫn kéo dài, khiến thuốc lá luôn là chủ đề gây tranh cãi trên toàn thế giới.
Hồi sinh tinh thần thiêng liêng của thuốc lá
Mặc dù nguy cơ bệnh tật do hút thuốc lá đã được khẳng định, một số nhóm người Mỹ bản địa đang cố gắng khôi phục ý nghĩa linh thiêng ban đầu của loại cây này. Họ không phủ nhận rằng nicotine rất dễ gây nghiện và thuốc lá thương mại chứa nhiều phụ gia độc hại, nhưng cho rằng, nếu nhìn nhận lại thuốc lá như một món quà từ tự nhiên – “cây thiêng” như tổ tiên họ từng quan niệm – người sử dụng sẽ tôn trọng bản thân và môi trường hơn.
Trong những nghi lễ truyền thống, loại thuốc lá bản địa (không chứa phụ gia, hàm lượng nicotine thấp hơn) được dùng hạn chế và đi kèm với những quy tắc khắt khe để tránh lạm dụng. Cách tiếp cận mới này không chỉ gợi nhắc về cội nguồn tâm linh, mà còn là lời cảnh tỉnh về tác hại sức khỏe của thuốc lá hiện đại. Một số bộ lạc cho biết họ nhận thấy tỷ lệ hút thuốc giảm xuống khi các thành viên quay về tôn vinh cây thuốc lá theo chuẩn mực văn hóa cổ truyền, chứ không phải sử dụng đại trà, thiếu kiểm soát như sản phẩm công nghiệp.
Tất nhiên, nỗ lực này không phổ quát và còn gặp nhiều trở ngại. Thuốc lá điếu công nghiệp đã phổ biến khắp toàn cầu, đồng thời lợi nhuận từ ngành sản xuất và thuế thuốc lá vẫn là nguồn ngân sách quan trọng với nhiều chính phủ. Nhưng ít nhất, thông qua câu chuyện khôi phục “tinh thần linh thiêng”, chúng ta thấy được một cách nhìn khác: thay vì để thuốc lá trở thành một tệ nạn, đôi khi việc đánh thức ý nghĩa văn hóa có thể là giải pháp bổ sung, giúp con người hiểu rõ hơn về thứ họ đang tiêu thụ và trân trọng sức khỏe của chính mình.
Lời Kết
Nhìn lại hơn 1.000 năm lịch sử, cây thuốc lá đã đi một hành trình dài: từ một loài cây hoang dã được người bản địa nâng niu như vật phẩm tâm linh, đến “vàng xanh” làm giàu cho các đế quốc, rồi trở thành nguyên nhân của nhiều cuộc chiến tranh, xung đột chính trị, tranh giành kinh tế; và cuối cùng là sản phẩm bị lên án gay gắt vì tác hại sức khỏe. Sức hút mãnh liệt của nó vẫn còn đó, bởi lẽ nicotine là chất gây nghiện mạnh, và văn hóa hút thuốc đã bám rễ sâu trong xã hội.
Những chuyển biến trong ngành thuốc lá – từ thời kỳ thuộc địa, cuộc Cách mạng Mỹ, Nội chiến cho đến thế kỷ 20 với các cuộc đấu tranh chống độc quyền và phong trào vì sức khỏe cộng đồng – đều cho thấy thuốc lá không chỉ là một loại cây nông nghiệp. Nó là tấm gương phản chiếu quan hệ quyền lực, kinh tế, và văn hóa của cả một châu lục, thậm chí ảnh hưởng sâu rộng đến toàn thế giới.
Ngày nay, chúng ta được trang bị kiến thức y học đầy đủ hơn về tác hại của thuốc lá, nhưng tỷ lệ người hút vẫn không ngừng tăng tại một số khu vực. Câu chuyện của thuốc lá ở châu Mỹ, vì thế, vẫn đang tiếp tục. Từ góc nhìn lịch sử, có thể thấy rằng mọi giải pháp chỉ thực sự hiệu quả khi chúng ta hiểu được cội nguồn văn hóa, kinh tế và tâm lý đằng sau hành vi sử dụng. Và biết đâu, trong tương lai, sự trỗi dậy của tinh thần trách nhiệm cộng đồng và những giá trị tôn giáo, văn hóa truyền thống sẽ góp phần “chuyển hóa” lại cách con người đối đãi với loại cây gây tranh cãi này.
