Blog Lịch Sử

Medlar: Loại trái cây kỳ lạ thời Trung Cổ

Medlar từng chiếm vị trí quan trọng trong ẩm thực và văn hóa phương Tây suốt hàng thế kỷ

Nguồn: BBC Future

Vào thời Trung Cổ, có một loại quả từng được người châu Âu cuồng nhiệt săn lùng và yêu thích, đến mức xuất hiện thường xuyên trong tranh vẽ, thơ văn, và bàn tiệc hoàng gia. Thế nhưng, điều kỳ quặc là loại quả này phải đợi đến khi… gần như thối rữa thì mới ăn được, và cái tên xưa kia của nó nghe vô cùng “thô tục”: “Open-arse”. Ngày nay, khoa học và lịch sử thường gọi nó bằng tên khác trang nhã hơn: “Medlar”. Vậy tại sao loại quả này lại một thời được sủng ái, rồi sau đó dần bị lãng quên hoàn toàn trong thế kỷ 20?

Trái cây thường xuyên xuất hiện  trong các tác phẩm nghệ thuật Trung Cổ, như bức vẽ năm 1500 này
Trái cây thường xuyên xuất hiện trong các tác phẩm nghệ thuật Trung Cổ, như bức vẽ năm 1500 này

Dấu vết khảo cổ quả Medlar

Năm 2011, các nhà khảo cổ ở vùng Tasgetium cổ xưa (nay là Eschenz, Thụy Sĩ) đã tìm thấy một phát hiện vô cùng độc đáo trong… một nhà vệ sinh La Mã cổ. Tasgetium nằm gần sông Rhine, từng là một điểm quan trọng trên tuyến thương mại thời La Mã. Điều kiện đất đai ngập nước ở đây đã bảo quản nhiều loại hạt và vết tích thực phẩm một cách bất thường: mận, mận khô, anh đào, đào, óc chó… và xen kẽ 19 hạt to lớn, tưởng chừng mới rụng hôm qua. Thế nhưng, loại hạt này lại đến từ một giống cây mà ngày nay rất ít người biết đến. Đó chính là cây Medlar.

Tên gọi lịch sự hiện đại của quả này là “Medlar”, nhưng suốt gần 900 năm, ở Anh nó được gọi là “open-arse” – ám chỉ dáng vẻ của phần đáy quả (calyx) trông như một… “hậu môn mở”. Ngay cả ở Pháp, nó cũng mang nhiều tên gọi hài hước như “cu d’singe” (mông khỉ), “cu d’ane” (mông lừa) hay “cul de chien” (mông chó). Dù nghe “thô bỉ,” quả Medlar thực sự đã trải qua giai đoạn hoàng kim ở châu Âu thời Trung Cổ.

Cây Medlar trông khá bình thường, nhưng sống lâu và rất sai quả
Cây Medlar trông khá bình thường, nhưng sống lâu và rất sai quả

Lịch sử lan truyền

Tài liệu sớm nhất về Medlar xuất hiện trong một đoạn thơ Hy Lạp vào thế kỷ 7 TCN. Về sau, người La Mã mang nó đến miền Nam nước Pháp và Anh. Đến khoảng năm 800, Charlemagne (vua của người Frank) liệt kê Medlar vào danh sách các loại cây “bắt buộc” phải có trong vườn hoàng gia. 200 năm sau, tu sĩ Anh Ælfric of Eynsham lần đầu ghi lại cái tên “open-arse” trong văn tự, chính thức công khai biệt danh khiếm nhã này.

Trong thời gian dài, Medlar trở thành món phổ biến ở các tu viện, vườn hoàng tộc và cả những bãi cỏ công cộng của làng mạc châu Âu. Một số nhân vật danh tiếng cũng đề cập đến Medlar:

  • Chaucer: Tác giả của The Canterbury Tales từng dùng hình ảnh “open-arse” để ví von.
  • Shakespeare: Nhắc đến trong Romeo và Juliet.
  • Anne of Brittany: Hai lần trở thành Vương hậu nước Pháp, còn cho khắc họa quả Medlar trong các bản thảo tôn giáo.
  • Henry VIII: Trồng Medlar ở Hampton Court và tặng cho vua Pháp nhiều chuyến hàng loại quả này.

Thế kỷ 16–17, Medlar phổ biến tại Anh ngang ngửa táo, lê, dâu tằm, và mộc qua (quince). Tuy nhiên, từ đỉnh cao ấy, nó dần rơi vào quên lãng. Đến giữa thế kỷ 20, Medlar biến mất khỏi hầu hết các chợ, không còn hiện diện trong đời sống thường nhật của người Anh hay phần lớn châu Âu.

Mứt Medlar là món quà giáng sinh phổ biến thế kỷ 19
Mứt Medlar là món quà giáng sinh phổ biến thế kỷ 19

Đặc điểm cây và trái Medlar

Medlar hay Mespilus germanica thuộc họ hàng với hoa hồng, táo dại và mộc qua. Thân cây tương đối thấp, cành xoắn vặn đặc trưng, tán lá rộng, hoa năm cánh màu trắng nở lác đác vào mùa xuân, nhìn xa như những ngôi sao. Sang mùa thu, lá chuyển vàng, đỏ, đôi chỗ nâu tạo khung cảnh rất lãng mạn.

Quả Medlar khi mới hái có màu nâu ánh xanh, hình dáng hơi giống củ hành tây hoặc quả hồng (persimmon) kỳ lạ, với phần đáy “mở toang” (calyx). Mỗi quả chứa khoảng 4–5 hạt lớn. Đặc biệt, quả Medlar chỉ có thể ăn khi đã bị “thối” – hay chính xác hơn là trải qua quá trình “bletting”.

Quá Trình “Bletting”

Khi mới hái, Medlar có vị chát, khó tiêu, thậm chí dễ gây đau bụng hay tiêu chảy. Người xưa sẽ thu hoạch Medlar vào tháng 12, rồi đặt chúng trong thùng gỗ có lót rơm hoặc mùn cưa, để yên vài tuần. Trong giai đoạn này:

  • Enzyme phá vỡ carbohydrate phức tạp thành đường đơn (fructose, glucose).
  • Chất chua (malic acid) tăng lên, tạo vị chua thanh.
  • Tannin (chất chát) và một số chất chống oxy hóa (như ascorbic acid) giảm mạnh.
  • Thịt quả dần mềm ra, đổi sang màu nâu sẫm, sệt như mứt táo, mùi thơm ngọt.

Thành phẩm Medlar “bletted” có vị ngọt gắt, xen lẫn một chút chua, giống chà là quá chín pha chút hương cam/quýt. Nhiều người miêu tả độ sánh và vị đặc trưng làm họ liên tưởng đến táo nướng hoặc mứt hoa quả.

Các món ăn làm từ trái Medlar rất thông dụng trong các yến tiệc xa xỉ
Các món ăn làm từ trái Medlar rất thông dụng trong các yến tiệc xa xỉ

Các cách thưởng thức

Tuy Medlar được yêu thích, nó cũng gây chia rẽ dư luận. Một số người khen “ngon tuyệt” khi thịt quả đã đạt độ chín mùi. Nhưng sách hướng dẫn làm vườn thế kỷ 19 lại mỉa mai: “Medlar chỉ ngon hơn táo thối được chút ít.” Có người gọi nó “chẳng đáng một đồng cho đến lúc chín, nhưng lúc chín lại có mùi… tệ hại.”

Phương thức ăn:

  • Người bình dân thường cầm quả giơ lên miệng, mút thịt mềm ra khỏi lớp vỏ.
  • Giới quý tộc sẽ dọn Medlar lên cùng phô mai, vẫn để ngập trong rơm (hoặc mùn cưa) để chứng tỏ quả đang “bletting.” Họ dùng thìa múc phần thịt bên trong.
  • Medlar cũng được nướng, hầm, làm mứt, thạch, hoặc ủ thành rượu brandy, cider.

Trong văn chương, Medlar mang nhiều ẩn dụ:

  • Chaucer: Coi Medlar như biểu tượng “chưa kịp chín đã thối” – một lời nhắc về sự suy tàn và tuổi già.
  • Shakespeare: Dùng Medlar như liên tưởng hài hước đến tình dục, gắn với các ý tứ “thô tục” xoay quanh dáng vẻ quả.
Minh họa trái Medlar
Minh họa trái Medlar

Vì sao Medlar biến mất?

Dù còn xuất hiện phổ biến tới đầu thế kỷ 20, Medlar bất ngờ “biến mất” khỏi các cửa hàng ở Anh và châu Âu sau Thế chiến II. Có nhiều giả thuyết:

  1. Cạnh Tranh Với Trái Cây Nhiệt Đới: Thế kỷ 20, giao thương toàn cầu làm chuối, dứa… tràn ngập thị trường với giá rẻ, quanh năm. Medlar mất dần vai trò “nguồn ngọt mùa đông hiếm hoi.”
  2. Quy Trình Thu Hoạch Bất Tiện: Tháng 12 ở châu Âu thời tiết lạnh ẩm, ngày ngắn, ít người muốn đi hái quả. Hơn nữa, Medlar phải để “blet” trước khi bán, gây rắc rối cho khâu bảo quản, vận chuyển.
  3. Thị Hiếu Thay Đổi: Người tiêu dùng hiện đại e ngại ý tưởng “ăn quả đã thối,” khiến Medlar kém hấp dẫn.

Hậu quả là cây Medlar dần bị chặt bỏ hoặc bỏ quên, không còn đầu ra thương mại. Một số cây cổ thụ 200 năm tuổi vẫn âm thầm cho trái, rơi rụng vô ích, không ai biết chúng là loại quả gì.

Medlar ở phương Đông

Trớ trêu thay, Medlar chỉ “chìm” ở châu Âu chứ vẫn phổ biến quanh biển Caspi: Iran, Azerbaijan, Kyrgyzstan, Georgia, và Thổ Nhĩ Kỳ. Người dân nơi đây gọi quả này là “musmula,” bán đầy chợ, được dùng làm thuốc dân gian chữa tiêu chảy, đầy hơi, rối loạn kinh nguyệt… Tập quán này giống hệt châu Âu thời Trung Cổ. Các danh y như Nicholas Culpeper (thế kỷ 17) cũng ghi nhận công dụng y học của Medlar trong việc điều hòa kinh nguyệt, làm dịu dạ dày…

Cơ hội hồi sinh

Gần đây, Medlar bắt đầu được chú ý trở lại ở Anh và một vài nước châu Âu, nhờ nỗ lực của các nhà vườn, đầu bếp ưa hoài cổ hoặc muốn tạo sự khác biệt. Jane Steward ở Norfolk (Anh) đã trồng 120 cây Medlar từ năm 2015, làm mứt, rượu gin Medlar. Nhiều người thuộc thế hệ di dân từ Trung Á sang châu Âu cũng tìm cách trồng Medlar để gợi nhớ hương vị quê hương.

Tán cây Medlar cũng được các khu vườn cổ, bảo tàng thực vật hay dinh thự lịch sử ưa chuộng vì giá trị thẩm mỹ. Cây có tuổi thọ cao, ít đòi hỏi chăm bón, vẫn cho trái đều, trở thành “chứng nhân” cho một thời đã qua.

Tóm lược

Từ một loại quả thời La Mã, nổi danh thời Trung Cổ với tên gọi thô tục “open-arse,” Medlar từng chiếm vị trí quan trọng trong ẩm thực và văn hóa phương Tây suốt hàng thế kỷ. Việc quả này chỉ ăn được khi “gần thối” tạo ra sức hấp dẫn, vừa độc đáo vừa mang hàm ý ẩn dụ sâu xa. Song cùng với sự thay đổi thói quen ăn uống, cạnh tranh từ trái cây nhiệt đới và khâu bảo quản bất tiện, Medlar lùi dần vào ký ức tập thể.

Tuy nhiên, ngày nay, nhiều người yêu thích nét đẹp hoài cổ đang cố gắng khôi phục lại vị thế của Medlar trong vườn nhà và trên bàn ăn, biến nó thành một “kho báu ẩm thực” mới lạ. Biết đâu, tương lai Medlar sẽ có cơ hội bước ra khỏi hình ảnh “quả thối” để một lần nữa trở thành “món ngon” mùa đông. Và có lẽ, chúng ta lại tìm ra cho nó thêm nhiều cái tên mới – hy vọng bớt… “sốc” hơn “open-arse”!

5/5 - (1 vote)

ĐỌC THÊM

Kim Lưu
Chào mọi người, mình là Kim Lưu, người lập Blog Lịch Sử này. Hy vọng blog cung cấp cho các bạn nhiều kiến thức hữu ích và thú vị.