Vào ngày 11 tháng 2 vừa qua, Tổng thống Hoa Kỳ Donald Trump đã tổ chức một buổi họp báo khiến không ít người sửng sốt. Ngồi sau chiếc bàn Resolute Desk lừng danh trong Phòng Bầu dục, Trump vẫn xuất hiện với phong thái quen thuộc. Thế nhưng, điểm khác biệt lớn lại nằm ở vị trí bên phải ông: Elon Musk – mặc áo blazer tối màu khoác ngoài chiếc áo thun, đội chiếc mũ đen “Make America Great Again”, cùng cậu con trai bốn tuổi X đang chạy nhảy khắp căn phòng.
Không giống nhiều họp báo khác, chính Trump lại gần như ngồi im lặng, để mặc cho Musk, một công dân giàu nhất thế giới nhưng không được bầu cử, độc thoại suốt hơn 30 phút. Musk trình bày lý do vì sao “DOGE” (Bộ phận Department of Government Efficiency) – tổ chức mới toanh mà ông có vẻ đang đứng đầu – đang tiến hành “đột kích” cắt giảm nhân sự và quỹ hoạt động của bộ máy liên bang với tốc độ chóng mặt. Ngay tại sự kiện, Trump cũng thông báo đã ký sắc lệnh hành pháp yêu cầu thực hiện ngay chính sách “đại phẫu” bộ máy chính phủ để giảm lãng phí.
Đối với những ai đã theo dõi tuần đầu tiên của nhiệm kỳ thứ hai của Trump, không có gì ngạc nhiên khi Musk xuất hiện ở Nhà Trắng. Tuy nhiên, nhiều người tỏ ra lo lắng trước viễn cảnh một “tỷ phú công nghệ” dường như nắm quyền thao túng guồng máy chính quyền. Trên thực tế, nhận định “Musk mới là người điều hành nước Mỹ” có thể dễ hình thành khi nhìn vào màn thể hiện quá nổi bật của ông. Nhưng nếu phân tích kỹ, chúng ta sẽ thấy một thực tế ngược lại: đây vẫn là “triều đại” của Trump, và Musk dù đang khuấy đảo bộ máy liên bang vẫn chỉ đóng vai trò như một cận thần được ông tin dùng.
DOGE và cuộc “đại phẫu” bộ máy liên bang
Kể từ khi bước vào Nhà Trắng nhiệm kỳ hai, Trump đã làm nhiều người bất ngờ khi trao cho Musk một vai trò “chưa từng có tiền lệ”: lãnh đạo DOGE – Department of Government Efficiency (tạm dịch: Bộ phận Hiệu suất Chính phủ). DOGE được miêu tả là cơ quan chuyên trách việc cắt giảm lãng phí, đẩy mạnh hiệu suất hoạt động cho các cơ quan liên bang. Trên danh nghĩa, đây chỉ là một bộ phận được thành lập dựa trên sắc lệnh hành pháp của Tổng thống, không được Quốc hội chuẩn y, không có ngân sách riêng, và hoàn toàn phụ thuộc vào quyền điều hành của người đứng đầu Nhà Trắng.
Dẫu vậy, chỉ trong bốn tuần, các nhóm chuyên viên trẻ tuổi do Musk chiêu mộ đã “cắm rễ” vào nhiều bộ ngành, tấn công trực diện vào Cơ quan Phát triển Quốc tế Hoa Kỳ (USAID), một phần của Bộ Giáo dục, Văn phòng Bảo vệ Tài chính Người tiêu dùng (Consumer Financial Protection Bureau), và còn tiếp tục mở rộng sang các cơ quan khác. Tất cả diễn ra với tốc độ nhanh và quyết liệt chưa từng thấy. Giữa lúc dư luận chưa kịp thích nghi, cảnh tượng cắt giảm nhân sự, sáp nhập đơn vị, thậm chí đóng cửa hoàn toàn một số chương trình đã làm rung chuyển bộ máy công quyền, gây xôn xao không chỉ tại Washington mà còn ở nhiều nơi trên thế giới.
Điều đáng nói là chỉ cách đây một năm, nhiều người vẫn hoài nghi rằng DOGE sẽ không thể là một dự án thực thụ, mà chỉ là chiêu trò vận động bầu cử của Trump và Musk. Nhưng bây giờ, viễn cảnh hàng loạt cơ quan liên bang phải tinh giản, thậm chí “thay máu” toàn bộ, đã trở thành sự thật. Có thể nói, Musk và DOGE đã khởi đầu bằng một “cú sốc” chưa từng thấy đối với bộ máy nhà nước khổng lồ của Hoa Kỳ.
Sự thăng tiến chóng mặt
Musk và Trump dường như chính thức xích lại gần nhau chưa đầy một năm trước, khi Musk công khai ủng hộ Trump tái tranh cử và đóng góp hàng triệu đô la vào chiến dịch của ông. Đây là bước ngoặt lớn của một tỷ phú từng có quan điểm “chán ghét thủ tục hành chính” và hiếm khi dính dáng chính trị một cách công khai. Hàng loạt nghi vấn nhanh chóng nảy sinh: Liệu Musk có lợi dụng chính trường để thúc đẩy dự án cá nhân như Tesla, SpaceX, Starlink? Có hay không chuyện xung đột lợi ích, đặc biệt khi SpaceX từng nhận hàng chục tỷ đô la hợp đồng từ chính phủ liên bang? Và phải chăng Musk đang muốn bước vào Nhà Trắng để tối ưu hoá lợi nhuận, hay chính ông ta lại đang “mua quyền lực” để thực thi một tầm nhìn lớn hơn?
Với khối tài sản chạm ngưỡng 400 tỷ đô la, Musk hoàn toàn không cần gia tăng tài sản mới thỏa mãn “cái tôi” vật chất. Người ta cũng khó tin rằng mục tiêu của Musk chỉ là “làm giàu” thêm. Thay vào đó, Musk đã nhiều lần bày tỏ tham vọng thay đổi cả thế giới, dù là biến ô tô điện thành xu hướng chính, đưa con người lên sao Hỏa, hay cách mạng hóa ngành xây dựng và trí tuệ nhân tạo. Giờ đây, bước tiến vào chính trường liên bang dường như phản ánh một khía cạnh khác của tham vọng ấy: cải tổ hệ thống nhà nước theo tinh thần “move fast and break things” (tiến nhanh và phá vỡ quy tắc) vốn đã trở thành triết lý cốt lõi của giới công nghệ Thung lũng Silicon.
Sự trỗi dậy của Musk trong Nhà Trắng khiến không ít người lo ngại. Nhưng cũng có những ý kiến cho rằng: chính Trump mới là người hưởng lợi nhiều nhất, bởi vị Tổng thống này tìm thấy ở Musk một biểu tượng của “đổi mới và quyết đoán” mà ông có thể tận dụng để củng cố hình ảnh “nhà cải cách” của mình. Bản thân Musk, với cá tính đầy mâu thuẫn và danh tiếng gây tranh cãi, lại có nguy cơ trở thành “con tốt” trong bàn cờ của Trump.
Ông trùm hậu trường
Trong lịch sử Hoa Kỳ, từ lâu đã tồn tại hiện tượng giới siêu giàu âm thầm “giật dây” chính trường sau cánh gà. Song, cách làm của Musk, với sự ủy quyền công khai và mạnh mẽ từ Tổng thống, đánh dấu một bước đột phá về mức độ hiển lộ quyền lực. Ta có thể so sánh với Mark Hanna, người trùm than và sắt từ Ohio, từng hậu thuẫn Tổng thống William McKinley cuối thế kỷ 19, đến mức được xem là “người nắm quyền thật sự” ở Washington. Tuy nhiên, Hanna vẫn chủ yếu vận động “sau cánh gà,” không đứng ra phát biểu công khai như một “quyền bộ trưởng” kiểu Musk ngày nay.
Bước sang thế kỷ 20, nhiều tỷ phú hoặc triệu phú đã tham gia chính trường dưới hình thức “vừa làm doanh nhân, vừa cố vấn chính trị.” Vài người trong số đó, như Averell Harriman, xuất thân từ gia tộc siêu giàu ngành đường sắt, đã cống hiến cho chính phủ với mức lương tượng trưng, hay thậm chí 1 đô la/năm. Đó là những ví dụ cho thấy các “đại gia” Mỹ đôi khi sẵn sàng hòa nhập vào bộ máy công quyền vì động cơ “phục vụ quốc gia” (dù lẫn đâu đó vẫn có toan tính cá nhân). Bên cạnh đó, John F. Kennedy cũng là một trường hợp khác khi bước vào Nhà Trắng bằng bệ phóng gia sản đồ sộ từ gia đình.
Tuy nhiên, chưa ai từng “chỉ huy” một cơ quan chính phủ mới lập như cách Musk đang làm. So với những “trùm tài phiệt” thập niên 1880-1890, Musk có thể sánh ngang về độ giàu có và tầm ảnh hưởng, nhưng lại tham chính với thái độ hoàn toàn khác. Thế hệ “robber barons” thường dè bỉu chính phủ, cho rằng đó là lực cản trong kinh doanh. Về sau, một số ông lớn công nghệ thế kỷ 20-21, như Bill Gates, cũng không mấy mặn mà việc trực tiếp tham gia chính trường. Họ xem Nhà Trắng và Quốc hội là những cấu trúc quan liêu khô cứng, lạc hậu so với tốc độ phát triển công nghệ.
Với Musk, khi bước vào lĩnh vực ô tô điện và hàng không vũ trụ, ông dần nhận ra tầm quan trọng của các hợp đồng liên bang và sự “chống lưng” từ các cơ quan chính phủ. Đồng thời, những cuộc đối đầu nảy lửa với các cơ quan quản lý như Ủy ban Chứng khoán và Giao dịch (SEC) hay Cục Hàng không Liên bang (FAA) lại khiến Musk thêm phần bất mãn với bộ máy hành chính chậm chạp. Tư tưởng “chúng ta phải hành động nhanh, đập tan những gì cản đường” hình thành nên hệ tư tưởng chủ đạo của Musk. Và giờ đây, tinh thần ấy được áp dụng trực tiếp lên bộ máy liên bang.
Hai niềm tin nguy hiểm của Musk
Để hiểu được sức ảnh hưởng của Musk, ta không nên chỉ nhìn vào khối tài sản hay tham vọng cá nhân. Cốt lõi nằm ở hai niềm tin mang tính “triết lý” mà ông theo đuổi và đang triển khai mạnh mẽ:
Thứ nhất, Musk ủng hộ học thuyết “unitary executive” (hành pháp thống nhất) – một quan điểm pháp lý cho rằng Tổng thống nắm trọn quyền điều hành nhánh hành pháp, mọi “chướng ngại” hay rào cản đặt ra sau vụ Watergate đều “vi hiến.” Quan điểm này được nhiều nhân vật bảo thủ ủng hộ, bao gồm cả những cố vấn thân cận của Trump. Lập luận của họ: Hiến pháp Hoa Kỳ cho Tổng thống toàn quyền bổ nhiệm, điều hành mọi hoạt động của nhánh hành pháp, do đó việc thiết lập các cơ quan độc lập hoặc trao quyền tự trị hành chính cho Quốc hội hay tòa án là vi phạm tinh thần “hành pháp thống nhất.”
Thứ hai, Musk tin vào triết lý “move fast and break things” – câu khẩu hiệu nổi tiếng của giới công nghệ Thung lũng Silicon, từ thời Facebook còn non trẻ. Nó đề cao sự đột phá, dám thử nghiệm và sẵn sàng “đập bỏ” quy trình cũ để sáng tạo cái mới. Áp dụng triết lý này vào chính phủ liên bang, Musk cùng DOGE đang cố gắng “thanh lọc” mọi phòng ban, cắt giảm nhân sự, quy trình, chi phí, xóa bỏ hàng chục nghìn trang quy định được cho là “kìm hãm sự sáng tạo.”
Chính hai niềm tin này, phối hợp với sức mạnh của chiếc “ghế Tổng thống” do Trump nắm giữ, đã tạo điều kiện để DOGE vận hành như một tổ chức siêu quyền lực. Nếu Musk không có sự ủng hộ của Trump, DOGE cũng chỉ là một danh xưng vô nghĩa. Một cơ quan không được Quốc hội phê chuẩn, không có ngân sách và pháp lý độc lập, chỉ tồn tại và hành động nhờ việc Trump dùng sắc lệnh hành pháp để trao quyền. Nói cách khác, “gốc rễ” sức mạnh chính trị của Musk trong nhiệm kỳ này đến từ việc ông đang cùng đường hướng với Trump, được Trump bảo trợ và trao quyền.
Giới hạn của Musk và vai trò của Trump
Dù Musk đang tỏa sáng trong những tuần đầu, ranh giới quyền lực của ông vẫn gắn chặt với ý chí của Donald Trump. Là Tổng thống, Trump có quyền bổ nhiệm hoặc cách chức bất kỳ ai trong nhánh hành pháp – bao gồm cả vị trí đứng đầu DOGE. Dễ thấy, Trump tạm thời thích cách Musk điều hành, cắt giảm nhanh gọn, “lên sóng” báo chí với hình ảnh “chống lãng phí.” Nhưng Trump nổi tiếng thất thường, và nếu có lúc ông cảm thấy Musk không còn hữu ích hoặc đã “đi quá xa,” Musk có thể bị “thất sủng” nhanh chóng như bao cộng sự trước đây.
Ngoài ra, DOGE đang vấp phải hàng loạt rào cản pháp lý. Một số tòa án liên bang đã tạm thời chặn lệnh sa thải nhân viên ở USAID, yêu cầu hạn chế quyền tiếp cận ngân quỹ Bộ Tài chính của DOGE. Có thể Trump và Musk tiếp tục kiện lên Tối cao Pháp viện, nhưng quá trình này không hề đơn giản. Cùng lúc, các nghị sĩ Cộng hòa lẫn Dân chủ có thể “quay lưng” nếu nhận ra ảnh hưởng của DOGE sẽ tác động xấu đến cử tri, như cắt giảm ngân sách trường học, y tế, hay an sinh.
Về khía cạnh lợi ích cá nhân, nguy cơ xung đột vẫn treo lơ lửng. Những hợp đồng của Tesla, SpaceX hay Starlink với chính phủ Hoa Kỳ dễ dàng dẫn tới nghi ngờ thiên vị. Ví dụ, Bộ Ngoại giao dưới thời Biden từng tính chi 400 triệu đô để mua xe điện bọc thép của Tesla. Hiện nay, dự án tạm hoãn vì lo ngại xung đột lợi ích sau khi Musk vào chính quyền. Cũng không loại trừ trường hợp Musk vận động chính sách thuế, thương mại có lợi cho Tesla, đặc biệt với Trung Quốc – nơi ông nhiều lần gặp gỡ và “bắt tay” Chủ tịch Tập Cận Bình để mở rộng thị trường xe điện.
Tóm lại, nếu Musk lợi dụng vai trò này để “bật đèn xanh” cho chính công ty mình hưởng hợp đồng béo bở hoặc miễn thuế không chính đáng, ông sẽ đối mặt làn sóng chỉ trích dữ dội. Tuy nhiên, Musk đến nay tỏ ra ít hứng thú với việc “kiếm thêm tiền.” Khối tài sản khổng lồ và đam mê khoa học viễn tưởng khiến ông chú trọng mục tiêu “thay đổi thế giới” hơn là các phi vụ làm giàu. Nhưng chính sự “lơ là” với động cơ tài chính lại có thể dẫn đến kiểu lạm quyền khác – lạm quyền để “thỏa mãn” tham vọng cá nhân: biến cả chính phủ thành sân chơi thử nghiệm, phóng tay “đập bỏ” những cơ quan Musk xem là vô dụng, bất chấp hậu quả xã hội lâu dài.
Tất cả viễn cảnh đó cho thấy một điều: Musk không phải “ông chủ tối cao” ở Washington. Ông chỉ là “cận thần” được Tổng thống Trump tín nhiệm. Quyền lực của Musk tồn tại chừng nào Trump cảm thấy nó cần thiết cho kế hoạch của mình. Và bản thân Trump mới là người sẽ phải gánh chịu hệ quả nếu chuỗi dự án “cải tổ liên bang” này dẫn đến sự hỗn loạn hay phản ứng dữ dội từ công luận.
Tỷ phú công nghệ trên chính trường Washington
Hiện tượng Musk có thể nhìn dưới góc độ “kịch tính hóa” của nền chính trị Mỹ đương đại, nơi tiền bạc và quyền lực giao thoa một cách công khai và quyết liệt hơn bao giờ hết. Từ thời Gilded Age, các “đại gia” vẫn góp tiếng nói gián tiếp trong chính phủ, nhưng ngày nay, vai trò “tỷ phú cố vấn” trở nên rõ ràng hơn trước ống kính truyền thông.
Trong số những nhân vật giàu có từng “gần gũi” các đời Tổng thống, chưa ai “đóng vai” cố vấn quan trọng như Musk đang làm, bởi ông được ưu ái điều hành một cơ quan tuy mới thành lập nhưng vận hành theo cơ chế “đặc quyền.” Đáng chú ý, DOGE không chỉ gồm những chuyên viên trẻ tuổi mà còn là các “cựu binh” công nghệ, mang tinh thần tấn công quy củ như startup.
Chuyện một cá nhân duy trì đồng thời hai vai trò – CEO tập đoàn khổng lồ và “quan chức chính phủ” – vốn đã gây nhiều tranh cãi. Trong nhiệm kỳ Trump trước, xung đột lợi ích liên quan con rể Jared Kushner hay cựu Cố vấn An ninh Quốc gia Michael Flynn từng tạo chấn động. Nếu Musk tận dụng vị thế ở DOGE để ưu ái SpaceX thắng thầu hợp đồng phòng vệ, hay Tesla vượt mặt đối thủ tại các gói mua sắm công, bê bối chính trị sẽ bùng nổ.
Ngược lại, nếu Musk “chơi đẹp,” không tơ hào lợi ích riêng, câu hỏi đặt ra lại là: Liệu động cơ thực sự của Musk có thuần túy vì lý tưởng “đột phá” hay còn ẩn giấu tham vọng cá nhân khác (như tham vọng xây “đế chế” công nghệ – chính trị hoặc biến chính phủ thành bước đệm mở đường cho hành trình chinh phục không gian)?
Nhiều chuyên gia e ngại “tinh thần khởi nghiệp” khi áp dụng lên bộ máy liên bang sẽ gây ra tàn phá nghiêm trọng hơn cả trong lĩnh vực tư nhân. Khác với một công ty công nghệ có thể sụp đổ nếu chiến lược sai lầm, sự tan rã của một cơ quan chính phủ thiết yếu sẽ khiến hàng triệu người dân chịu hậu quả, nhất là trong lĩnh vực an sinh, giáo dục, tài chính tiêu dùng. “Move fast and break things” trong chính trị có thể để lại những “vết nứt” khó lành cho xã hội.
Chìa khóa vẫn trong tay Trump
Nhìn chung, sự hiện diện của Musk tại Nhà Trắng dưới danh nghĩa DOGE là một điểm nhấn lạ thường của nhiệm kỳ hai của Trump. Chưa bao giờ trong lịch sử hiện đại, một tỷ phú lại được đứng “chung sân khấu” với Tổng thống trong các quyết sách sâu rộng đến vậy. Thế nhưng, điều quan trọng cần khẳng định: “Đây vẫn là nhiệm kỳ của Donald Trump”, và Musk suy cho cùng chỉ là người thực hiện tham vọng của Trump.
Những ai cho rằng Musk đang “nắm trọn chìa khóa nước Mỹ” có thể đã phóng đại vai trò của ông. Chính Trump mới có quyền sa thải hoặc xóa sổ DOGE chỉ với một chữ ký. Các quan chức, tòa án, Quốc hội, và toàn bộ cơ chế checks and balances của Hoa Kỳ đều đang theo dõi sát sao. Nếu Musk gây tác hại vượt quá giới hạn chịu đựng, chắc chắn sẽ có phản ứng dội ngược, và Trump cũng khó lòng “chống lưng” vô điều kiện.
Hơn nữa, tính khí của Musk được miêu tả như một “đứa trẻ hiếu động” – chóng say mê, chóng chán, dễ nổ ra xung đột. Trong môi trường chính trị phức tạp, hỏa lực của báo chí, công luận, lẫn xung đột lợi ích không như thị trường công nghệ. Nếu Musk bỏ cuộc hoặc quay lưng, DOGE có thể “bốc hơi” nhanh như khi nó xuất hiện. Đó chính là lý do nhiều người cho rằng ảnh hưởng của Musk, dù lớn, vẫn khó bền vững về lâu dài.
Kết cục vận do Trump định đoạt
Với tất cả những động lực và cơn địa chấn về cải tổ chính phủ mà Musk tạo ra, người giữ quyền quyết định cuối cùng vẫn là Donald Trump. Ở chiều ngược lại, Musk, dù tài sản kếch xù và danh tiếng “thiên tài,” chưa thể bước qua khỏi vị thế “cận thần.” Thực tế này khép lại mọi đồn đoán về một “Tổng thống Musk trên thực tế,” hay lo sợ ông đang độc diễn lãnh đạo nước Mỹ.
Về tương lai, DOGE có tiếp tục tạo ra thêm những cú sốc cắt giảm biên chế hay xóa sổ cơ quan liên bang nào nữa hay không phụ thuộc vào việc liệu Trump thấy có lợi cho ông và đảng Cộng hòa hay không. Còn Musk có thể tận dụng cơ hội này để thực hiện triết lý “hành động nhanh, phá vỡ cản trở,” đẩy lùi các quy định về môi trường, an toàn sản phẩm, hay bảo vệ người tiêu dùng – những thứ ông coi là kìm hãm sáng tạo. Nếu Trump hài lòng, Musk tiếp tục duy trì ảnh hưởng. Nếu không, tỷ phú này sẽ phải lùi bước, hoặc thậm chí bị đào thải.
Trong các viễn cảnh dài hạn, câu hỏi về di sản của DOGE không chỉ nằm ở Musk hay Trump, mà còn ở mức độ xáo trộn của bộ máy liên bang. Nhiều người ủng hộ hân hoan trước viễn cảnh “thanh lọc chính phủ,” nhưng cũng không ít chuyên gia lo ngại các chương trình phúc lợi, phát triển giáo dục, viện trợ quốc tế bị thu hẹp hoặc xóa bỏ. Những mảng dịch vụ công tinh vi – bảo hiểm y tế, hỗ trợ người dân sau thảm họa, giám sát tài chính – khi “bị cắt giảm không khoan nhượng” có thể làm sâu sắc thêm bất bình đẳng xã hội.
Cuối cùng, Mỹ là quốc gia luôn tồn tại những cơ chế phân quyền và cân bằng (checks and balances), nên dù DOGE và Musk có “vùng vẫy” thế nào, họ vẫn phải đương đầu với cơ quan lập pháp, tòa án, lẫn sức ép từ giới truyền thông và cử tri. Trump, với bản tính ưa tranh cãi, có thể đẩy mọi thứ đến giới hạn, nhưng ông thừa hiểu rằng thách thức quyền lực hiến định quá đà sẽ làm nhiệm kỳ của mình chìm trong “bão tố” chính trị.
Vì thế, tấm màn kịch chính vẫn là “triều đại Trump lần hai,” với Elon Musk chỉ như một “nhân vật phụ xuất sắc.” Ông có thể là công cụ đắc lực để Trump thử nghiệm những ý tưởng táo bạo, nhưng không phải là “nhà kiến trúc trưởng” vẽ ra toàn bộ công trình. Phần kết của vở diễn này vẫn chưa ngã ngũ, nhưng một điều chắc chắn: Lịch sử sẽ ghi dấu nhiệm kỳ thứ hai của Trump như một thời kỳ “thử nghiệm” nơi tiền bạc và quyền lực hòa quyện hơn bao giờ hết, với hình bóng Musk xuất hiện rực rỡ, nhưng vẫn chỉ là một cận thần dưới quyền Tổng thống Hoa Kỳ.
