Tháng 8/2024, giữa lúc thế giới bận tâm với những sự kiện chấn động như cuộc chiến ở Ukraine, căng thẳng ở Trung Đông, và những tranh cãi trong bầu cử tổng thống Mỹ, một sự kiện ít ai để ý xảy ra: Thủ tướng Bangladesh Sheikh Hasina đột ngột từ chức và lưu vong sau nhiều tuần biểu tình rầm rộ của sinh viên. Bà Hasina—con gái vị lãnh đạo giành độc lập cho Bangladesh—có ba nhiệm kỳ liên tiếp làm thủ tướng (2008–2023) và được xem như nhà độc tài mềm, cai trị bằng cách áp đặt quyền lực lên tòa án, công an, tư pháp, truyền thông, và tấn công mọi tiếng nói đối lập. Từ giữa năm 2024, những bất mãn bấy lâu tích tụ ở sinh viên và xã hội Bangladesh đã bùng nổ thành làn sóng phản kháng khắp cả nước, buộc Hasina phải từ bỏ quyền lực.
Bangladesh không phải trường hợp duy nhất. Nhiều chế độ độc đoán trên thế giới cũng bắt đầu nắm quyền qua bầu cử và duy trì vỏ bọc “đa đảng” nhưng thực chất thủ tiêu các cơ chế kiểm soát. Ở Hungary, El Salvador, Nicaragua, Thổ Nhĩ Kỳ, Tunisia, hay Venezuela, chúng ta thấy chung kịch bản: bước đầu lên cầm quyền bằng lá phiếu, rồi dần bóp méo nền dân chủ, thao túng luật pháp và các cơ quan công quyền để loại bỏ đối thủ, cài cắm người thân tín, bẻ cong tư pháp, và “lái” các cuộc bầu cử về một kết quả có lợi cho đảng cầm quyền.
Hiện nay, thế giới đang trải qua tình trạng “suy thoái dân chủ” (democratic recession) kéo dài gần hai thập kỷ. Nhưng, như minh chứng từ những chuyển biến tích cực tại Bangladesh, Venezuela, Guatemala, Ba Lan, và một số nơi khác, các chế độ độc tài không phải là bất khả xâm phạm. Vấn đề cốt lõi là làm sao người dân—đặc biệt giới đối lập—và cộng đồng quốc tế phối hợp để “lật ngược” xu thế này. Bài viết tóm lược gợi ý của giáo sư Larry Diamond về nguyên nhân dẫn đến suy thoái dân chủ, sức mạnh thật sự của các nhà lãnh đạo chuyên quyền, và “cẩm nang” hành động nhằm khôi phục nền dân chủ.
1. Thực trạng suy thoái dân chủ
Từ sau thời khắc kết thúc Chiến tranh Lạnh (khoảng năm 1991), dân chủ dần trở thành mô hình quản trị phổ biến nhất thế giới. Đến năm 2006, khoảng 3/5 quốc gia được coi là có bầu cử tự do và công bằng. Tuy nhiên, suốt 18 năm qua, báo cáo của Freedom House cho thấy năm nào số nước thoái lui về dân chủ cũng nhiều hơn số nước tiến bộ. Dự án V-Dem (Thụy Điển) và The Economist Intelligence Unit đều ghi nhận xu hướng đi xuống tương tự.
Đáng chú ý, sự suy giảm này mang tính toàn cầu và không phải lúc nào cũng diễn ra dưới hình thức “đảo chính quân sự” hay “thống trị toàn trị.” Nhiều nước, điển hình như Hungary, Thổ Nhĩ Kỳ, Serbia, El Salvador, Tunisia, hay Venezuela, dần dần chuyển sang mô hình “cạnh tranh độc tài” (competitive authoritarian): đảng cầm quyền vẫn tổ chức bầu cử nhưng bóp méo các điều kiện cạnh tranh, thâu tóm truyền thông, hăm dọa hoặc bắt giữ đối thủ…
Những chế độ lưỡng lự: Nửa vời giữa tự do và chuyên chế
Không phải ở đâu cũng biến thành độc tài hoàn toàn. Vài nước như Kenya, Nigeria, Tanzania, hay Pakistan và Thái Lan vẫn dao động giữa cấu trúc dân chủ và cơ chế quân đội hoặc bè phái quyền lực nắm “quyền phủ quyết” (veto power). Một số nước giàu truyền thống dân chủ tại châu Phi (Botswana, Mauritius) và châu Á (Mongolia, Indonesia) cũng bị xói mòn chất lượng bầu cử, suy giảm lòng tin của dân.
Dưới ánh nhìn “mờ xám” này, hiện tượng Bangladesh lật đổ được thủ tướng “độc tài mềm” Sheikh Hasina hay cuộc bầu cử ở Ba Lan, Guatemala, và Malaysia mang đến hi vọng. Nhiều nơi khác (như Thổ Nhĩ Kỳ, Belarus) phong trào đối lập tuy thất bại trong việc giành chiến thắng chung cuộc, nhưng vẫn tạo được áp lực đáng kể lên chính quyền. Rõ ràng, các nhà lãnh đạo chuyên quyền, dù dũng mãnh, vẫn có điểm yếu.
2. Vì sao độc tài “phủ song”
Trong thập niên đầu thế kỷ 21, dân chủ hứng chịu những “cú đòn” lớn:
- Chiến tranh Iraq 2003: Chính phủ Mỹ đưa quân lật đổ Saddam Hussein dưới danh nghĩa “gieo mầm dân chủ,” nhưng rốt cục gây nên hỗn loạn, khiến phong trào “xuất khẩu dân chủ” bị gắn với bạo lực quân sự.
- Khủng hoảng tài chính 2008: Xuất phát từ những sai lầm quản lý kinh tế ở Mỹ, gây tổn hại nghiêm trọng nhiều nền kinh tế và làm người dân hoài nghi về “năng lực” của các chính quyền dân cử.
Trong khi đó, Trung Quốc và Nga gia tăng sức mạnh, tận dụng công nghệ, truyền thông và ảnh hưởng kinh tế để làm lung lay giá trị dân chủ. Họ phổ biến mô hình chính trị “ổn định chuyên quyền,” chống lại “đa nguyên tự do.” Nhiều chính khách cực hữu ở châu Âu cũng “noi gương” Viktor Orban ở Hungary, công khai ca ngợi “dân chủ phi tự do” (illiberal democracy), dùng chiêu bài bài ngoại, dân tộc chủ nghĩa để thu hút cử tri bất mãn.
Internet và mạng xã hội ban đầu giúp người dân vượt qua kiểm duyệt, tổ chức biểu tình, nhưng khi các chế độ phát triển năng lực giám sát kỹ thuật số, công nghệ trở thành công cụ hiệu quả cho đàn áp. Thêm vào đó, thuật toán “thổi phồng” tin giả, chia rẽ chính trị, tạo môi trường thuận lợi cho các quan điểm cực đoan.
Khoảng cách giàu nghèo gia tăng, “tầng lớp trung lưu” cảm thấy bị bỏ rơi. Điều này tạo cơ hội cho các chính trị gia dân túy (populists) khai thác nỗi giận dữ, kích động bài ngoại, bài nhập cư, đổ lỗi cho “tổ chức quốc tế” hoặc “đám tinh hoa” tham nhũng. Nhiều xung đột giá trị khác—như vấn đề sắc tộc, di cư, bản sắc quốc gia—bùng phát, đẩy xã hội vào thế chia rẽ.
Khi Trung Quốc, Nga, Iran và một số chính quyền chuyên quyền khác “liên minh” hoặc ít nhất là “nhìn về cùng hướng,” các nền dân chủ lại chia rẽ về lợi ích kinh tế, địa chính trị, do dự trong việc can thiệp hoặc hỗ trợ những phong trào dân chủ non trẻ. Hoàn cảnh “thế giới đơn cực” ngay sau Chiến tranh Lạnh đã qua, giờ Mỹ và châu Âu không còn ở thế áp đảo để “gây sức ép” với kẻ độc tài như trước.
3. “Cẩm nang” vượt lên chủ nghĩa dân túy chuyên quyền
Dù vậy, câu chuyện Bangladesh cho thấy độc tài không trường tồn. Cách mà sinh viên và xã hội Bangladesh biểu tình, phơi bày tham nhũng và vi phạm nhân quyền của chính phủ Hasina cho thấy nhiều điểm quan trọng. Giáo sư Larry Diamond khái quát những vũ khí chống “dân túy chuyên quyền” (authoritarian populism):
Nhận diện “dân túy” và bài tuyên truyền lừa dối
- “Dân túy” gắn mác ‘bảo vệ quần chúng’: Họ tuyên bố đánh đổ “giới tinh hoa” tham nhũng, nhưng thật ra chỉ thay lớp “tinh hoa” cũ bằng nhóm thân cận mới.
- Đa số “chính nghĩa” vs. thiểu số “xấu xa”: Tư duy mị dân nhằm hợp pháp hóa việc trấn áp đối lập, xóa bỏ tự do báo chí, đe dọa xã hội dân sự.
- Chống thể chế: Họ xem hiến pháp, tòa án, và cơ quan giám sát là trở ngại, nên dần hủy hoại hoặc vô hiệu hóa.
- Bài ngoại và tấn công sự đa dạng: Tất cả người “không cùng bản sắc” bị gán là mối đe dọa.
- Tham nhũng: Điểm yếu chí mạng—họ thường rơi vào vòng xoáy thâu tóm tài sản công, “ăn cướp” nguồn lực quốc gia.
Phơi bày bản chất lừa gạt
Để đánh bại, phải lột mặt nạ “nhà cứu quốc” thành “kẻ lừa dối quần chúng”:
- Báo chí độc lập: Kiên trì điều tra các vụ hối lộ, biển thủ công quỹ.
- Cơ quan nhà nước còn độc lập (nếu vẫn còn): Tòa án, ủy ban bầu cử, thanh tra… cần vạch trần và ngăn chặn “thủ thuật” bóp méo luật.
- Xã hội dân sự: Hội luật sư, công đoàn, hiệp hội sinh viên, và các nhóm nghề nghiệp khác có thể đóng vai trò động viên dân chúng, tạo mạng lưới bảo vệ quyền lợi.
Tập hợp lực lượng và “phản công” qua bầu cử
- Mục tiêu chính: Giành thắng lợi trong bầu cử. Các cuộc bầu cử—cho dù bị gian lận—vẫn là công cụ làm “chính danh” cho chế độ độc tài. Nếu xã hội huy động đủ sức mạnh và giành được đa số phiếu, nhà cầm quyền khó biện hộ.
- Chiến lược “dựa vào hiến pháp và hòa bình”: Tổ chức biểu tình ôn hòa, biểu dương lực lượng nhưng tránh sa vào bạo lực vô cớ. Tạo tâm thế “chính nghĩa” trước cộng đồng quốc tế.
- Kinh nghiệm “song hành”: Khi thất bại không thể tránh khỏi (Ví dụ Thổ Nhĩ Kỳ, Hungary, Belarus) đôi khi vẫn gieo hạt mầm thay đổi trong tương lai.
Bài học từ những chiến thắng trước đây
- Đoàn kết phe đối lập: Tránh phân tán phiếu, tạo “mặt trận thống nhất” tranh cử. Một ví dụ là Ba Lan năm 2023, các đảng đối lập phối hợp chia ghế, không cạnh tranh lẫn nhau.
- Kêu gọi rộng rãi: Cần cả những cử tri từng ủng hộ chính quyền để đạt đa số. Biểu dương tinh thần “vì đất nước,” thay vì chỉ công kích thô bạo.
- Làm nổi bật chính sách an sinh, minh bạch: Tập trung vào các vấn đề sát sườn (việc làm, kinh tế, giáo dục, y tế…), vạch ra năng lực điều hành tốt hơn hẳn “chính quyền độc tài.”
- Tinh thần “yêu nước”: Không để đối thủ chiếm độc quyền câu chuyện “bảo vệ đất nước.” Phe đối lập cần giành lại biểu tượng này, khẳng định xây dựng một đất nước tự do, thịnh vượng.
- Hỗ trợ quốc tế: Cộng đồng các nước dân chủ nên cung cấp quan sát viên, hỗ trợ tài chính, kỹ thuật cho bầu cử, cùng áp lực ngoại giao nếu đảng cầm quyền gian lận.
4. Vai trò quốc tế: kề vai sát cánh hay cưỡi ngựa xem hoa
Trong nhiều tình huống, Bắc Kinh hay Moscow (thậm chí Tehran) sẵn sàng cung cấp vũ khí, tiền bạc, công nghệ giám sát để hỗ trợ các chế độ độc tài “thắng cử” bằng dối trá. Ví dụ, Nga và Trung Quốc ủng hộ tổng thống Belarus Lukashenko khi ông dẹp bỏ biểu tình phản đối kết quả bầu cử 2020. Tương tự, Venezuela, Pakistan hay Zimbabwe “thoát” sự chế tài quá quyết liệt do các nền dân chủ phương Tây đang bị chia rẽ, e dè.
Muốn xoay chuyển cục diện, các nước dân chủ hàng đầu (Mỹ, EU, Canada, Nhật, Úc…) phải thể hiện vai trò tích cực hơn:
- Áp lực lên chế độ độc tài: Trừng phạt kinh tế hoặc hạn chế hoạt động tài chính quốc tế của giới chóp bu nếu họ không tôn trọng kết quả bầu cử.
- Ưu đãi và đảm bảo an toàn: Nếu có bầu cử tự do, và nhà độc tài chấp nhận thua, họ sẽ được “đảm bảo an toàn” (có thể ân xá, cho phép lưu vong…). Nhiều lãnh đạo sợ mất mạng hoặc tài sản nếu từ bỏ quyền lực, nên “hạ cánh an toàn” đôi khi là điều kiện cần.
- Kích thích đầu tư, phát triển kinh tế: Hỗ trợ nước chuyển hóa dân chủ giải quyết khó khăn, tránh để họ rơi lại vào tay thế lực độc tài hoặc nợ nần với Trung Quốc.
Một thí dụ cụ thể là Venezuela. Đối lập nước này năm 2024 đã đưa ra bằng chứng thắng cử “áp đảo” trước chính quyền Nicolas Maduro, nhưng Maduro dựa vào sự hậu thuẫn của quân đội, Trung Quốc, Nga, Cuba để giữ ghế. Cộng đồng khu vực (Brazil, Mexico…), Mỹ, và châu Âu nên phối hợp tạo áp lực, đồng thời đề xuất “lộ trình ân xá” với quan chức, gia đình họ, để buộc Maduro chấp nhận kết quả.
5. Khả năng lội ngược dòng của nền dân chủ
Nhìn lại, sự sụp đổ các chính quyền cộng sản khét tiếng Đông Âu cuối thập niên 1980, hay Mùa xuân Ả Rập (dù phần lớn thất bại sau đó), cho thấy ngay cả chế độ chuyên quyền “đứng vững hàng thập kỷ” cũng có thể lung lay bởi khủng hoảng nội bộ, làn sóng biểu tình, hoặc chuyển giao quyền lực không suôn sẻ. Dân chủ “bùng nổ” đôi khi đến bất ngờ.
Bầu cử—ngay cả những cuộc bầu cử có kiểm soát—thường là thời điểm xã hội sục sôi. Những “điểm bùng phát” này cần được giới đối lập và các chính phủ dân chủ nắm bắt:
- Đào tạo, hỗ trợ giám sát bầu cử: Giúp lập ủy ban kiểm phiếu độc lập, song song kiểm đếm phiếu (parallel vote tabulation).
- Tổ chức chiến dịch chuyên nghiệp: Mời chuyên gia chính trị, truyền thông hướng dẫn phe đối lập xây dựng cương lĩnh khả thi, thông điệp gần gũi quần chúng.
- Chống thông tin sai lệch: Có nền tảng công nghệ và chuyên gia để xử lý tin giả, ngăn nước ngoài can thiệp.
- Quan sát viên quốc tế: Giúp minh bạch kết quả, gây sức ép buộc chính quyền không gian lận quá lộ liễu.
Duy trì thành quả sau chiến thắng
Như nhà nghiên cứu Terry Karl từng cảnh báo về “sai lầm của chủ nghĩa bầu cử” (electoralism): bầu cử công bằng chỉ là bước khởi đầu. Để nền dân chủ non trẻ trụ vững, cần:
- Tòa án và thể chế độc lập: Tránh quay lại vết xe đổ “thay lãnh đạo nhưng cơ chế vẫn yếu kém.”
- Chống tham nhũng triệt để: Tăng tính minh bạch và trách nhiệm giải trình (accountability).
- Củng cố nhà nước pháp quyền: Đảm bảo an ninh, bảo vệ nhân quyền, cải thiện dịch vụ công, đảm bảo cơ hội phát triển kinh tế cho đại đa số.
Nếu chính quyền dân chủ mới không đáp ứng được kỳ vọng về tăng trưởng, an sinh, giảm bất công, sớm muộn chủ nghĩa dân túy hoặc chuyên quyền kiểu mới sẽ trỗi dậy, tạo vòng lặp tiêu cực.
6. Mạnh mẽ vượt qua “bóng tối”
Giáo sư Larry Diamond tin rằng sau 20 năm “thoái trào dân chủ,” bây giờ là lúc những cơ hội xoay chiều trở nên cấp thiết. Cuộc chiến chống chuyên quyền đòi hỏi các khối dân chủ lớn phải thống nhất và kiên trì. “Cẩm nang” ngăn chặn dân túy độc tài gồm các bước:
- Nhận diện, phơi bày lừa dối: Lột trần bộ mặt bài ngoại, tham nhũng, chà đạp pháp quyền mà các lãnh đạo “dân túy” sử dụng.
- Đoàn kết đối lập, “không chia phiếu”: Hình thành liên minh lớn nhất có thể, kết hợp nhiều khuynh hướng chính trị.
- Tập trung cương lĩnh kinh tế-xã hội thực tiễn: Người dân quan tâm nhất đến lợi ích cụ thể, an ninh, việc làm, y tế, giáo dục—chứ không chỉ khẩu hiệu “dân chủ.”
- Tận dụng bầu cử: Tạo sức ép tối đa, giám sát bỏ phiếu, minh bạch kiểm phiếu, huy động quan sát quốc tế.
- Duy trì đổi mới sau khi chiến thắng: Thiết lập nhà nước pháp quyền vững mạnh, chống tham nhũng, khép lại quá khứ độc tài bằng cách xử lý công bằng nhưng cũng có lối thoát cho quan chức cũ (nếu cần thiết để hòa giải).
- Cộng đồng quốc tế chung sức: Sẵn sàng “lên tiếng” mạnh, trừng phạt kinh tế khi chính quyền ngăn cản bầu cử tự do hoặc không công nhận kết quả, đồng thời cung cấp trợ lực tài chính, viện trợ phát triển cho các nước chuyển đổi dân chủ.
Vụ việc Venezuela: Phép thử cho lương tâm quốc tế
Giữa năm 2024, chính quyền Nicolas Maduro ở Venezuela bị cáo buộc gian lận bầu cử khi “phe đối lập” tuyên bố có bằng chứng thắng áp đảo. Dưới áp lực biểu tình, Maduro vẫn cậy vào sự hỗ trợ từ Trung Quốc, Nga, và lực lượng an ninh trong nước. Việc giải quyết hòa bình tình trạng này cần sự nỗ lực ngoại giao của các nước láng giềng Nam Mỹ, Mỹ, và EU. Họ có thể đề nghị gói “ân xá” để Maduro và một số quan chức an toàn ra đi, kèm theo đe dọa cấm vận quyết liệt nếu chính quyền cố tình bám ghế.
Nếu không hành động, xu thế “trỗi dậy độc tài” có thể dẫn đến một thế giới ngày càng “phân cực, bạo lực,” nơi Trung Quốc, Nga, Iran, và nhiều nước chuyên quyền khác thâu tóm quyền lực kinh tế-chính trị, lan tỏa mô hình phi tự do. Hệ quả: thêm xung đột, đàn áp, vi phạm nhân quyền. Một thảm họa cho những giá trị tự do mà nhân loại dày công vun đắp thế kỷ qua.
7. Kết
Thế giới đang đứng trước “lựa chọn lịch sử”: hoặc để các chế độ dân túy chuyên quyền tiếp tục thao túng, hoặc vùng lên phục hồi và mở rộng các giá trị dân chủ. Mỗi cuộc bầu cử—dù trong bối cảnh khắc nghiệt—là cơ hội hiếm hoi để các lực lượng dân chủ tập hợp, vạch trần sự tàn bạo và tham nhũng của chính quyền, khiến họ phải đối mặt với áp lực quốc tế.
Bangladesh năm 2024, Venezuela năm 2024, hay Ba Lan, Malaysia, Guatemala gần đây… chứng minh rằng hạt giống dân chủ vẫn có thể đâm chồi. Công cuộc gìn giữ và phục hồi dân chủ rất gian nan, đòi hỏi nhiều yếu tố: năng lực quản trị tốt, minh bạch tài chính, gắn kết xã hội, nâng cao chất lượng giáo dục và truyền thông. Nhưng trên hết, người dân trong nước không được đánh mất khát vọng tự do, còn bên ngoài, các quốc gia dân chủ phải táo bạo hơn, chủ động hơn để hỗ trợ những nơi đang đấu tranh.
Như giáo sư Larry Diamond nhấn mạnh: “Bầu cử không phải kết thúc, mà là khởi đầu”. Nếu biết tranh thủ, các nền dân chủ có thể chuyển bại thành thắng, đưa thế giới thoát khỏi vòng xoáy độc tài ngày càng siết chặt. Khi một làn sóng mới của “chuyển giao dân chủ” diễn ra, những chế độ độc tài “ngoài tầm với” hiện giờ cũng sẽ thấy mình bị đặt vào thế phòng ngự. Và đó mới là tiền đề thực sự cho một tương lai “tự do” rộng khắp.
