Trong thời kỳ Đồ Đồng (khoảng 3300–1200 TCN), người Canaan chiếm giữ vùng Levant (Lưỡi Liềm Màu Mỡ) – khu vực ngày nay thường được gọi là Syria–Palestine. Họ phát triển đầy đủ những đặc điểm của một nền văn minh tiên tiến, trong đó bao gồm nghệ thuật – tuy nhiên, có lẽ cách gọi chính xác hơn là văn hóa vật chất, bởi phần lớn hiện vật nghệ thuật của họ được tạo ra với mục đích thực dụng.
Mặc dù văn hóa vật chất của người Canaan được đánh giá cao, tính phi tập trung trong tổ chức xã hội khiến nó mang nhiều sắc thái địa phương. Hơn nữa, nghệ thuật Canaan chịu ảnh hưởng mạnh mẽ từ các đế chế lân cận, đặc biệt là Ai Cập và vùng Lưỡng Hà.
🧭 Người Canaan là ai?
Tên gọi “Canaan” dùng để chỉ nhóm người nói ngôn ngữ Semitic sống tại vùng Levant. Họ sử dụng nhiều phương ngữ Semitic phía Tây như: Edomite, Moabite, Ammonite, Hebrew và Phoenician. Dù có điểm chung về ngôn ngữ và văn hóa, các cộng đồng người Canaan lại bị phân mảnh về chính trị.
Từ thời kỳ Trung Đồ Đồng sớm (khoảng 2500–2000 TCN), mô hình quốc gia kiểu thành bang của người Canaan đã hình thành – mỗi thành bang là một đô thị có thành lũy, cai trị bởi một vương tử hoặc tiểu vương. Chính cấu trúc phân tán này ảnh hưởng trực tiếp đến cách nghệ thuật và văn hóa của người Canaan phát triển, tạo nên sự đa dạng nhưng cũng khiến họ dễ bị áp chế bởi các đế chế lớn hơn ở phía Nam, phía Bắc và phía Tây – đặc biệt trong thời kỳ Đồ Đồng muộn (khoảng 1550–1200 TCN).
Nhiều thành bang, dù hùng mạnh như Ugarit, vẫn bị buộc phải cống nạp và trở thành chư hầu của các đế chế lớn. Trong lĩnh vực nghệ thuật, các đô thị Canaan thường tiếp nhận phong cách từ các nước láng giềng, và các ảnh hưởng này thay đổi theo từng khu vực và giai đoạn.
🐞 Ảnh hưởng từ Ai Cập trong thời kỳ Đồ Đồng sớm và giữa
Sự hiện diện của Ai Cập tại Levant bắt đầu từ rất sớm và gắn liền với những giai đoạn hưng thịnh của Ai Cập cổ đại. Bằng chứng khảo cổ và văn tự đầu tiên cho thấy ảnh hưởng này bắt nguồn từ Thời kỳ Vương triều sớm (khoảng 3000–2686 TCN), nhưng thực sự rõ nét vào thời kỳ Trung Vương quốc (khoảng 2055–1650 TCN).
Các hiện vật phổ biến nhất thể hiện sự ảnh hưởng này là những con bọ hung bằng đá – gọi là “scarab” – mang phong cách Ai Cập. Chúng thường được khắc tên của các pharaon Ai Cập bằng chữ tượng hình, và về sau, tên của các vương tử Canaan cũng xuất hiện trên các scarab. Những vật phẩm này được dùng trong nghi thức tang lễ và thường được tìm thấy trong các ngôi mộ.
Do không có hệ thống niên đại rõ ràng cho nền văn minh Canaan, các nhà khảo cổ hiện đại thường dựa vào những scarab này để xác lập mốc thời gian cho từng đô thị. Tuy nhiên, cần lưu ý rằng phương pháp này có thể sai lệch, vì đôi khi các scarab được chế tác sau khi vị vua ghi tên trên đó đã qua đời.
Tại các thành bang như Jericho và Megiddo, người ta đã tìm thấy cả scarab do Ai Cập chế tác lẫn những bản sao do người Canaan làm theo. Mức độ “Ai Cập hóa” của các bản sao này khác nhau tùy vào từng thành bang, nhưng nhìn chung, chất lượng nghệ thuật của người Canaan đã cải thiện rõ rệt trong thời kỳ Trung Đồ Đồng.
🏺 Bình, hũ và nghệ thuật bằng đá của người Canaan
Quan niệm hiện đại xem các loại bình cổ là “tác phẩm nghệ thuật” hẳn sẽ khá xa lạ với người xưa. Đối với họ, bình và hũ chủ yếu phục vụ cho việc cất trữ – mục đích hoàn toàn thực dụng chứ không mang ý nghĩa thẩm mỹ như ngày nay. Tuy nhiên, dưới con mắt của các nhà nghiên cứu hiện đại, rất nhiều bình cổ có giá trị nghệ thuật cao, và hoàn toàn có thể phân biệt được niên đại, vùng văn hóa dựa trên kiểu dáng.
Các loại bình bằng đá của người Canaan, đặc biệt ở miền Nam Levant, cho thấy ảnh hưởng rõ rệt từ Ai Cập. Cũng như với các scarab, kỹ thuật và phong cách làm đồ gốm và đá ở mỗi thành bang có nét khác nhau, nhưng vùng cực nam cho thấy dấu ấn Ai Cập đậm nét nhất.
Tại địa điểm khảo cổ Tell es-Sakan, người ta tìm thấy nhiều mảnh bình và hũ có phong cách “Ai Cập hóa” hoặc thậm chí do người Ai Cập trực tiếp làm ra. Đây là điểm quan trọng vì địa điểm này được xác định có niên đại từ thời Vương triều thứ Nhất của Ai Cập (khoảng 3000–2890 TCN), cho thấy sự hiện diện của Ai Cập ở Levant bắt đầu từ rất sớm. Tuy chưa rõ liệu có nghệ nhân Ai Cập sinh sống tại đó hay người địa phương bắt chước phong cách Ai Cập, nhưng ảnh hưởng là không thể phủ nhận.
Đi sâu hơn vào kỹ thuật, người Ai Cập chưa sử dụng bàn xoay làm gốm cho đến thời kỳ Cựu Vương quốc, khiến việc sản xuất và sao chép bình khá chậm. Từ thời kỳ này trở đi, calcite (đá can-xít) trở thành vật liệu phổ biến nhất để chế tác bình đá ở Levant. Đến thời kỳ Trung Vương quốc và Trung Đồ Đồng, nghệ nhân Canaan đã đủ khéo để làm bình đá theo phong cách Ai Cập, dù vẫn dùng nguyên liệu nhập từ Ai Cập.
Các nghệ nhân Ai Cập cũng thường tới cư trú tại các đô thị Canaan, giảng dạy kỹ thuật và truyền nghề. Bình đá xuất phát từ các xưởng hoàng gia được xem là vật phẩm xa xỉ, biểu tượng cho đẳng cấp và sự giao lưu quốc tế. Những bình có khắc cartouche – khung hình bầu dục chứa tên nhà vua Ai Cập – thường chỉ xuất hiện trong môi trường quý tộc.
Đặc biệt, thành phố Byblos, nằm ven Địa Trung Hải, là một kho tàng hiện vật quý báu. Trong các hầm mộ hoàng gia tại đây, các nhà khảo cổ đã phát hiện nhiều đồ xa xỉ bằng đá núi lửa obsidian, bình mạ vàng, scarab, hộp bằng ngà voi, gỗ mun và vàng. Rất nhiều hiện vật có khắc cartouche của vua Amenemhat IV (trị vì khoảng 1786–1777 TCN), cho thấy ảnh hưởng Ai Cập mạnh mẽ tại vùng Canaan.
Bài Liên Quan
🗿 Ảnh hưởng Lưỡng Hà
Nếu như người Ai Cập tác động mạnh đến các thành bang Canaan ở phía Nam, thì người Sumer và sau đó là Babylon lại ảnh hưởng đến khu vực phía Bắc. Các đô thị miền Bắc Levant có sự pha trộn dân tộc rõ rệt hơn – bao gồm người Canaan, người Amorite và người Hurrian – trong khi miền Nam phần lớn mang bản sắc Canaan thuần túy.
Một ví dụ thú vị là bộ sáu tượng nhỏ bằng đồng tìm thấy ở Tell Judeideh, một khu khảo cổ phía Bắc. Những tượng này có niên đại từ thời Sumer cổ đại – đầu thiên niên kỷ thứ 3 TCN. Trong đó có một tượng nữ khỏa thân và hai tượng nam chỉ mặc thắt lưng, gợi liên tưởng trực tiếp đến phong cách điêu khắc Sumer. Ngoài ra, một phần đầu tượng bằng thạch cao từ Tell Brak cũng mang dấu ấn rõ nét của nghệ thuật Lưỡng Hà – đặc biệt là hình dáng đôi mắt mở to, tương tự với những tượng nổi tiếng từ Eshnunna (Tell Asmar) thuộc miền Bắc Mesopotamia.
Ảnh hưởng của Lưỡng Hà còn tiếp tục lan xuống phía Nam trong thiên niên kỷ 2 TCN, đặc biệt là khi ảnh hưởng Ai Cập suy yếu vào cuối Trung Vương quốc. Một khám phá quan trọng được tìm thấy tại Alalakh, một thành bang cổ phương Bắc: một phần đầu tượng làm bằng đá diorite, được cho là chân dung của Yarim-Lim – vị vua đầu tiên của vương triều Amorite Yamhad (trị vì vào cuối những năm 1700 TCN).
Dù danh tính cụ thể của bức tượng chưa thể khẳng định, song phong cách điêu khắc rất giống với tượng của vua Hammurabi (Babylon). Tuy vậy, khuôn mặt tượng Yarim-Lim có phần “tĩnh” và kém biểu cảm hơn, tạo nên nét riêng của nghệ thuật Canaan phía Bắc.
⚡ Nghệ thuật của Ugarit
Ugarit, một thành bang Canaan giàu có ven biển Tây Bắc Levant, là trung tâm thương mại và văn hóa thịnh vượng. Người Ai Cập từng cho rằng lãnh thổ Canaan kết thúc ở phía Nam Ugarit – có thể vì Ugarit thường là chư hầu của người Hittite, kẻ thù Ai Cập. Nhưng xét về ngôn ngữ và văn hóa, Ugarit rõ ràng thuộc về thế giới Canaan.
Một tác phẩm tiêu biểu mang dấu ấn nghệ thuật Ugarit là bia đá thần bão tố (Adad/Hadad hoặc Baal) hiện lưu giữ tại Bảo tàng Louvre. Trên bia, vị thần cầm quyền trượng giơ cao – tư thế này được gọi là “tư thế giáng đòn” (smiting pose), vốn rất quen thuộc trong nghệ thuật Ai Cập cổ đại, thể hiện quyền lực của thần linh và vua chúa.
Ngoài ra, nhiều tượng đồng nhỏ cũng được tìm thấy tại Ugarit, cho thấy sự tiếp nối với truyền thống điêu khắc Canaan nói chung, nhưng lại mang sắc thái địa phương rõ rệt hơn. Các tượng này mặc trang phục Canaan hoặc Syria đặc trưng, đội mũ lễ và không khỏa thân như các tượng miền Bắc, thể hiện một bản sắc nghệ thuật đã định hình. Ugarit chính là nơi giao thoa hoàn hảo giữa các ảnh hưởng Ai Cập và Lưỡng Hà, tạo nên một phong cách nghệ thuật độc đáo.
🐉 Nghệ thuật Canaan thời Đồ Đồng muộn (khoảng 1550–1200 TCN)
Dù đế quốc Hittite từng kiểm soát miền Bắc Levant vào thời kỳ này, ảnh hưởng của họ đến nghệ thuật Canaan khá mờ nhạt. Ngược lại, Ai Cập và Lưỡng Hà vẫn là hai trụ cột ảnh hưởng lớn nhất, nhưng vào thời kỳ này, chính người Canaan bắt đầu trở thành nguồn ảnh hưởng lan tỏa ra ngoài Levant.
Một minh chứng tiêu biểu là họa tiết “griffin có cánh” – sinh vật thần thoại nửa sư tử nửa chim – vốn có nguồn gốc từ Levant, sau đó lan sang đảo Crete sau thế kỷ 18 TCN và từ đó tiếp tục ảnh hưởng đến lục địa Hy Lạp. Trong nghệ thuật Canaan, griffin có cánh thường được khắc trên con dấu hình trụ (cylinder seal) – biểu tượng của sức mạnh và cái chết.
Dù nghệ thuật Canaan ít được nhắc đến trong các tài liệu hiện đại do sự đa dạng và phi tập trung, nhưng chính đặc điểm đó làm nên sự độc đáo. Dưới ảnh hưởng của Ai Cập và Lưỡng Hà, người Canaan đã sản sinh ra một nền nghệ thuật tinh tế và có chiều sâu bậc nhất của vùng Cận Đông thời Đồ Đồng – kết tinh giữa thực dụng, thẩm mỹ và tín ngưỡng.
