Nghi thức tang lễ của người Ai Cập

Người Ai Cập cổ đại thường được liên tưởng đến hình ảnh những lăng mộ sâu hun hút, những xác ướp (mummy) được bảo quản công phu, và các nghi thức phức tạp gắn liền với cái chết. Thế nhưng thực tế, họ không bị ám ảnh bởi cái chết như nhiều người vẫn lầm tưởng, mà trái lại, họ hết sức trân quý sự sống. Trong thế giới quan Ai Cập, sự ra đi sang bên kia thế giới chỉ là sự nối dài của cuộc sống trần gian: người sống vẫn tưởng nhớ người đã khuất, còn vong linh tiếp tục sinh hoạt trong một cảnh giới khác nhưng duy trì được nhiều niềm vui và mối liên hệ từ lúc sinh thời.

Bài viết này sẽ giới thiệu toàn cảnh nghi lễ tang lễ của người Ai Cập cổ đại, từ niềm tin vào kiếp sau, quá trình chuẩn bị thi hài, cho đến lễ tang công cộng và hành trình tâm linh của linh hồn sau khi rời thể xác. Qua đó, chúng ta sẽ thấy được tại sao sự an táng và các nghi thức sau khi mất lại đóng vai trò vô cùng quan trọng với người dân xứ sở sông Nile.

Niềm tin kiếp sau

Người Ai Cập cổ đại không xem cái chết là kết thúc, mà coi đó là bước chuyển tiếp sang cõi vĩnh hằng, nơi họ có thể tiếp tục tồn tại, tái ngộ với bạn bè, gia đình và tận hưởng niềm vui giống như trên dương gian. Niềm tin ấy xuất hiện rõ ràng trong quá trình khảo cổ: các lăng mộ Ai Cập chứa đựng rất nhiều vật dụng, thực phẩm, cùng hình ảnh minh họa để “phục vụ” người đã khuất ở thế giới bên kia.

• Trong suy nghĩ thông thường ngày nay, không ít người cho rằng người Ai Cập cổ “ám ảnh với cái chết”. Điều này một phần xuất phát từ sự đồ sộ của kim tự tháp, các nghi lễ ướp xác và văn tự tang lễ như Book of the Dead (Quyển Sách Của Người Chết).
• Tuy nhiên, với người Ai Cập, chết không phải là “mất đi” mà chỉ là rời bỏ cõi trần để tiếp tục một hành trình khác. Họ tin rằng, nhờ có ma thuật (heka) – nguồn năng lượng thần diệu do các vị thần ban tặng – sự sống trong thế giới bên kia vẫn duy trì y hệt như ở dương gian.
• Chính vì thế, họ coi trọng việc bảo quản thi hài và thực hiện các nghi thức tang lễ để đảm bảo rằng linh hồn có thể tách ra, rời khỏi xác một cách suôn sẻ, và đồng thời nhận được sự che chở đầy đủ khi bước vào kiếp sau.

Ý niệm “sự tiếp diễn” (continuation) này giải thích vì sao nghi thức tang lễ Ai Cập trở nên vô cùng phức tạp: một mặt, nó cho phép người sống bày tỏ nỗi thương tiếc, mặt khác, nó cũng là dịp tiễn đưa người đã mất về miền bất diệt. Sau nghi lễ, luôn có một buổi tiệc mừng để tôn vinh cuộc đời của người quá cố, hàm ý rằng “họ đã sang một cõi mới chứ không biến mất”.

Hình thành nghi thức tang lễ

Những bằng chứng về mộ táng sớm nhất ở Ai Cập bắt đầu từ giai đoạn Tiền Triều Đại (Predynastic Period, khoảng 6000 – 3150 TCN). Lúc ấy, hình thức chôn cất còn hết sức đơn giản:

• Người quá cố được đặt nghiêng bên trái, kèm theo một số đồ tùy táng rất ít ỏi (chẳng hạn như bình đựng thức ăn, đồ gốm sơ khai, những vật dụng cá nhân cơ bản).
• Về mặt tâm linh, có dấu hiệu cho thấy họ đã tin vào “thế giới bên kia” dù chưa có tài liệu thành văn cụ thể.
• Mộ đất đơn sơ dần phát triển thành mộ mastaba trong giai đoạn Sơ Kỳ Vương Triều (Early Dynastic Period, khoảng 3150 – 2613 TCN). Từ đó, khái niệm lăng mộ hoàng gia dần hoàn thiện, dẫn đến sự hình thành kim tự tháp của Cựu Vương Quốc (Old Kingdom, khoảng 2613 – 2181 TCN).

Trong Cựu Vương Quốc, niềm tin tôn giáo và việc thờ thần trở nên cực kỳ rõ nét. Họ cho rằng các vị thần đã tạo ra thế giới và con người thông qua ma thuật. Mọi sinh thể, mọi vật đều “thấm nhuần” năng lượng thiêng liêng này. Để linh hồn có thể rời thể xác và tiếp tục cuộc sống đời sau, thân xác cần được bảo quản. Đây là lý do mấu chốt dẫn đến tục ướp xác (mummification) – một phần không thể thiếu của nghi lễ tang lễ Ai Cập.

Sai lầm thường gặp là nghĩ toàn bộ người Ai Cập cổ đại đều được ướp xác. Thực ra, việc ướp xác rất tốn kém, chủ yếu giới quý tộc, hoàng gia và tầng lớp giàu có mới có điều kiện thực hiện đầy đủ các công đoạn. Tầng lớp thường dân vẫn có những phương thức ướp đơn giản hơn hoặc thậm chí chôn cất thô sơ, tùy vào khả năng kinh tế.

Ướp xác

Ở đỉnh cao của thời kỳ Tân Vương Quốc (New Kingdom, khoảng 1570 – 1069 TCN), kỹ thuật ướp xác đạt đến mức hoàn thiện nhất. Ba gói dịch vụ chính được phân định rõ ràng:

1. Phương pháp ướp xác đắt đỏ nhất: áp dụng cho hoàng gia hoặc quý tộc cực kỳ giàu có.
2. Phương pháp tầm trung: giá thành thấp hơn một chút, nhưng vẫn duy trì nhiều bước thiết yếu.
3. Phương pháp tối giản: ít chi tiết, dành cho người có thu nhập thấp hơn.

Bài viết này tập trung vào phương pháp ướp xác cầu kỳ bậc nhất, vốn được tiến hành cho nhà vua hoặc tầng lớp thượng lưu.

Các bước ướp xác chính

1. Tẩy rửa và thanh tẩy: Sau khi qua đời, thi hài được đưa đến trung tâm của các “thầy ướp xác” (embalmers). Tại đây, các tư tế (priests) tiến hành tắm rửa, khử trùng nhằm loại bỏ tạp chất.
2. Loại bỏ nội tạng:
   • Tạm ngưng hoạt động của thi hài bằng cách xử lý gan, phổi, dạ dày, ruột, vốn là những cơ quan dễ phân hủy nhất. Các cơ quan này lúc đầu được đặt vào bốn bình canopic – mỗi bình tương ứng với “Bốn Người Con của thần Horus” canh giữ. Về sau, kỹ thuật có thay đổi: nội tạng được xử lý, bọc vải và đặt lại trong ổ bụng, nhưng người Ai Cập vẫn giữ bình canopic trong lăng mộ như một biểu tượng.
   • Não được lấy ra qua đường mũi bằng một cái móc chuyên dụng, rút từng mảng. Trong một số trường hợp, các thầy ướp xác có thể làm vỡ xương mũi để dễ lôi não ra, nhưng họ cố gắng hạn chế tối đa vì mục tiêu chính là giữ gìn khuôn mặt.
   • Trái tim được giữ nguyên trong lồng ngực vì nó được coi là trung tâm của tư duy, tính cách, và đạo đức.
3. Sấy khô bằng natron: Sau khi nội tạng đã được xử lý, thi hài được nhúng (hoặc rải) natron – một loại muối tự nhiên giúp hút nước và làm khô thi hài – trong vòng 70 ngày. Kế tiếp, thi hài được rửa sạch lần nữa.
4. Quấn vải (Wrapping): Quá trình quấn xác đòi hỏi nhiều thời gian (có thể lên đến hai tuần), và rất nhiều vải lanh (khoảng 445 mét vuông vải cho một xác ướp). Trong quá trình quấn, các tư tế đọc thần chú, incantations, đồng thời đặt amulet (bùa hộ mệnh) và đá quý vào những vị trí nhất định trên cơ thể.
   • Bùa quan trọng nhất thường được đặt lên tim, giúp nó “không nói sai sự thật” khi xét xử nơi cõi âm (vì trái tim là cơ quan lưu giữ ký ức và lời nói).

Chức năng chính của việc ướp xác cầu kỳ là làm cho linh hồn (ba, ka, akh…) có thể nhận ra “ngôi nhà thể xác” của mình nếu muốn thăm lại, đồng thời giúp cơ thể không bị hủy hoại, hỗ trợ hành trình trong cõi vĩnh hằng.

Đưa tang

Khác với nhiều nền văn hóa, lễ tang Ai Cập diễn ra công khai, thu hút người thân, bạn bè, cả cộng đồng và được coi như một sự kiện chính thức. Nó bắt đầu vào buổi sáng sớm, xuất phát từ trung tâm ướp xác hoặc một ngôi đền liên quan đến nhà vua.

1. Đội dẫn đạo:

• Người hầu, nô lệ hoặc các thân hữu nghèo đi trước, mang theo hoa, thực phẩm.
• Họ cũng gánh theo đồ tùy táng như quần áo, búp bê shabti (những tượng nhỏ có thể “sống dậy” để làm việc cho người chết ở thế giới bên kia), và một số vật dụng yêu thích của người quá cố.

2. Dàn khóc thuê (Kites of Nephthys):

• Ngay trước thi hài là các phụ nữ chuyên khóc mướn, gọi là “Những Con Diều của nữ thần Nephthys”. Họ kêu gào, đấm ngực, lăn lộn trên đất, trát bùn hay tro lên đầu để thể hiện bi thương tột cùng.
• Vai trò của các “Kites” là khuấy động cảm xúc, khiến tang lễ trở nên trang trọng và bi tráng hơn. Gia đình giàu có thường thuê nhiều người khóc để phô trương địa vị, vì nỗi đau thể hiện càng lớn, nghĩa là tình cảm càng sâu đậm.

3. Sự xuất hiện của “tekenu”:

• Trước đây, ở Thời kỳ Sơ Vương Triều, khi đến lăng mộ, người hầu bị giết để đi theo phục vụ chủ nhân ở thế giới bên kia. Về sau, tục này được thay bằng tượng “tekenu” – một hình nộm đại diện cho người hầu.
• Những tượng này được kỳ vọng “sống dậy” bằng sức mạnh ma thuật giống shabti, nhờ đó người chết không cần phải “chôn theo” người hầu thật.

4. Di chuyển và hiến tế:

• Thi hài được đặt trên một cỗ xe, kéo bởi bò hoặc gia súc khác, rồi đưa xuống thuyền bên bờ đông sông Nile (nơi tượng trưng cho cuộc sống).
• Bò và tượng tekenu sau khi đến bờ tây (biểu tượng cõi chết) thì bị hiến tế và đốt, như một phần của nghi thức.
• Thi hài lúc này được chuyển sang “thuyền tang lễ” cùng với hai phụ nữ đóng vai nữ thần Isis và Nephthys. Câu chuyện ở đây gợi lại thần thoại Osiris: Osiris bị sát hại bởi em trai là Set, sau đó được Isis và Nephthys phù phép hồi sinh.
• Vua Ai Cập khi sống được đồng nhất với Horus, còn khi chết thì trở thành Osiris, Chúa tể của Cõi Âm.

5. Hoàn tất nghi lễ bên ngôi mộ:

• Khi đến bờ tây, đoàn người đưa thi hài vào khu vực mộ. Cỗ quan tài hoặc quách (sarcophagus) đã được đặt sẵn. Thi hài lúc này mới được đặt vào quan tài.
• Tư tế tiến hành nghi thức “Mở Miệng” (Opening of the Mouth Ceremony), chạm vào thi hài để “khôi phục” các giác quan: nói, nghe, ngửi, thấy, nếm.
• Hai phụ nữ tượng trưng Isis và Nephthys đọc to “Lời Than Khóc” (The Lamentations of Isis and Nephthys), gợi lại tích họ cứu Osiris trong truyền thuyết.

6. Niêm phong và yểm bùa ngôi mộ:

• Nắp quan tài được đóng kín, quan tài cùng đồ tùy táng (thức ăn, rượu, bia, quần áo, trang sức, búp bê shabti…) được đặt ngay ngắn bên trong mộ.
• Tường mộ có bài tự thuật (autobiography) kể về công đức, tên tuổi, thành tựu của người quá cố, kèm Danh sách đồ lễ (Offering List) để con cháu biết cách dâng đồ.
• Cuối cùng, mộ được niêm phong để thi hài yên nghỉ. Gia đình hoặc tư tế “Ka-Servant” (nếu được thuê) sẽ có trách nhiệm cúng dường thức ăn, nước uống định kỳ, cũng như đọc kinh cầu cho linh hồn.

7. Yến tiệc tưởng niệm:

• Sau khi chôn cất, tất cả người dự tang tập trung dưới một lều lớn gần mộ để uống rượu, ăn tiệc tưởng niệm.
• Bữa tiệc được xem là “lễ hội chia tay”, tôn vinh cuộc đời của người quá cố. Cái chết theo quan niệm Ai Cập không u ám, mà là bước sang một chương mới.
• Sau đó, mọi người trở về, tiếp tục cuộc sống thường ngày, nhưng vẫn duy trì nghĩa vụ dâng lễ khi cần thiết.

Hành trình bên kia thế giới

Đối với người chết, mọi thứ chỉ vừa bắt đầu. Khi mộ vừa niêm phong, linh hồn (có thể là “ba”, hoặc “ka”) tỉnh lại trong thi hài và khá hoang mang. Văn tự trên tường mộ (gọi là Pyramid Texts trong kim tự tháp hoặc Coffin Texts trong quan tài), hay “Sách Của Người Chết” (Book of the Dead) thời Tân Vương Quốc, sẽ chỉ dẫn linh hồn:

• Rời khỏi thi hài và bước sang Hội Trường Chân Lý (Hall of Truth hoặc Hall of Two Truths) để chờ phán xét.
• Anubis thường là vị thần đưa linh hồn đến trước Osiris (vua cõi âm), Thoth (thần trí tuệ, ghi chép) và 42 vị Phán Quan.
• Tại đây, linh hồn đọc “Lời Thú Tội Tiêu Cực” (Negative Confessions) – tức liệt kê các tội mình chưa bao giờ phạm (từ giết người, trộm cắp, đến nói dối thần thánh, v.v.).

Nghi thức cân tim

Tim của người quá cố được đặt lên cán cân, cân với “lông vũ của Nữ thần Ma’at” (tượng trưng cho chân lý và trật tự vũ trụ).

• Nếu tim nhẹ hơn lông vũ, linh hồn được xét là “chính trực” (justified) và được phép sang vùng “An Lành Vĩnh Cửu”.
• Nếu tim nặng, nghĩa là linh hồn có tội quá lớn, tim sẽ bị con quái Amut (đầu cá sấu, mình sư tử, chân hà mã) nuốt chửng, linh hồn tan biến vĩnh viễn (không tái sinh, không tái hiện bất kỳ đâu).

Qua bờ sông Hoa Sen & Thiên đàng “Cánh Đồng Lau”

Khi đã được phán xét vô tội, linh hồn tiếp tục hành trình. Tùy văn bản, có nơi nói linh hồn phải tránh cạm bẫy trong cõi âm, hoặc cần cuốn “Sách Của Người Chết” làm cẩm nang. Phiên bản phổ biến thời Tân Vương Quốc miêu tả linh hồn đến “Bờ Hoa Sen” (Lily Lake), gặp người lái đò Hraf-hef – một kẻ cau có khó chịu:

• Nếu linh hồn cư xử đúng mực, Hraf-hef đưa họ qua sông vào “Cánh Đồng Lau Sậy” (Field of Reeds) – một thiên đàng nơi mọi thứ tốt đẹp được tái hiện: từ ngôi nhà cũ đến người thân, bạn bè, thú cưng đã mất trước đó.
• Người Ai Cập tin rằng, tại Field of Reeds, ta được hưởng vĩnh hằng trong niềm vui bất tận, không còn đau khổ, bệnh tật, mất mát. Hơn nữa, các vị thần cũng hiện diện ở đó, cùng chung sống hoặc dễ dàng được gặp gỡ.

Điều kiện để linh hồn duy trì hạnh phúc vĩnh hằng là:

1. Được gia đình dương thế tiếp tục ghi nhớ, dâng lễ định kỳ.
2. Tên tuổi người chết phải được bảo tồn – nếu bị xóa khỏi bia mộ, hoặc không ai nhắc đến, linh hồn sẽ suy yếu.

Ý nghĩa văn hóa & tâm linh

Trong toàn bộ tiến trình này, có thể thấy nghi lễ tang lễ của Ai Cập cổ đại phản ánh thế giới quan chặt chẽ giữa sự sống và cái chết:

1. Tinh thần lạc quan: Họ đề cao sự tiếp diễn của cuộc sống, thay vì nhấn mạnh sự đứt gãy. Nghi lễ tang lễ dù có đau thương, vẫn kết thúc bằng tiệc vui.
2. Trách nhiệm cộng đồng: Vì linh hồn cần lễ vật, lời cầu nguyện, gia đình (hoặc thuê tư tế) đảm bảo mối dây liên kết không đứt đoạn. Điều này thắt chặt tình cảm gia đình và các quy chuẩn xã hội.
3. Nguyên tắc đạo đức: Thông qua phán xét cân tim, người sống biết rằng hành vi của họ sẽ bị xem xét dưới góc độ công lý siêu nhiên, từ đó tu dưỡng đạo đức tốt hơn.
4. Ma thuật và tôn giáo: Tất cả các bước, từ ướp xác, đặt amulet, đến nghi lễ “Mở Miệng”, đều thể hiện niềm tin vào sức mạnh siêu hình, vào khả năng kết nối với thần linh để đảm bảo hành trình sau chết.

Tóm lại

Nghi lễ tang lễ của người Ai Cập cổ đại là minh chứng cho thấy họ không hề “tôn thờ cái chết” như những định kiến trước kia, mà trân trọng sự sống đến mức muốn kéo dài nó vĩnh viễn trong cõi bất tử. Để làm được điều đó, thi hài được bảo quản bằng kỹ thuật ướp xác phức tạp, nghi lễ công cộng được tổ chức long trọng để tiễn đưa, và các văn tự như Book of the Dead được tạo ra để chỉ dẫn linh hồn.

Sau nghi thức chôn cất, mọi người lại ăn tiệc, tôn vinh cuộc đời của người đã khuất, đánh dấu họ chỉ đang “chuyển nhà” sang một thế giới khác. Song, họ không cô độc: các tượng shabti, tekenu, bùa hộ mệnh, cùng dòng chảy lễ vật từ người sống sẽ bảo đảm linh hồn tiếp tục an vui. Ở chiều ngược lại, gia đình được nhắc nhở rằng họ có bổn phận duy trì danh tính (tên tuổi) và lễ phẩm cho người thân đã mất.

Người Ai Cập cổ đại đã kiến tạo một hệ thống quan niệm nhất quán: cái chết nằm trong vòng tuần hoàn chung của vũ trụ, gắn với ma thuật thần linh và quy tắc đạo đức (Ma’at). Kết quả là, chúng ta thấy kim tự tháp, lăng mộ, xác ướp, cùng những văn tự tang lễ chi tiết, tất cả hòa quyện thành một nền văn minh tráng lệ mà tới nay vẫn làm thế giới kinh ngạc.

Sự nối tiếp giữa đời này và đời sau khiến người Ai Cập cổ đại sống hết mình khi còn trên trần thế, đồng thời không hề sợ hãi khoảnh khắc sang bên kia. Bởi lẽ, cách họ nhìn nhận: “Nếu trọn đời bạn đã sống đúng với Ma’at (công lý, chân lý), và được nghi lễ chuẩn bị chu đáo, thì cái chết chỉ là cánh cửa mở sang một kiếp tồn tại tươi đẹp, tiếp tục vui chơi, ăn uống, gặp lại người thương yêu, và nhận sự bảo hộ của thần linh.”

Đó chính là giá trị cốt lõi và sức cuốn hút trường tồn của nghi lễ tang lễ Ai Cập cổ đại – sự dung hòa giữa niềm tin tôn giáo, ma thuật, và khát vọng bất tử vượt khỏi ranh giới thời gian.